Tíminn - 16.02.1990, Blaðsíða 8

8 Tíminn
Föstudagur 16. febrúar 1990
Tíminn á ferðalagi um Sovétríkin:
Dollarar skipta um eigendur á Rauda torginu.
Þjóðemisvakning
in í landi Leníns
Moskva er skítug borg - var það fyrsta
sem okkur kom í hug þegar við stigum út
úr lestinni á járnbrautarstöðinni í
Moskvu, eftir rúmlega nætur langa ferð
frá Helsingi í Finnlandi.
En þó að Moskva geti verið skítug að
vetrarlagi, þegar hitastigið dansar sitt
hvoru megin við núllgráðuna, er ekki þar
með sagt að hún sé að því leyti neitt
lýsandi fyrir Sovétríkin í heild sinni. Á
sama hátt er hugsunarháttur, menning og
viðhorf fólks í Moskvu almennt alls ekki
lýsandi fyrir landið allt, eða öllu heldur
löndin. Pað sem þessi sex daga ferð til
Sovét skildi nefninlega fyrst og fremst
eftir, var sú staðreynd að landið er alls
ekki ein heild, heldur bandalag margra
og mjög mismunandi þjóða, sem var
skellt saman undir hatt kommúnismans
og allt frá byltingunni 1917 hefur sá
hattur ekki verið tekinn ofan. Það er fyrst
núna, á dögum Gorbasjoffs sem rofar til
og reyndar alls ekki útséð með hvernig til
tekst.
Ferðin sem um ræðir var farin á vegum
samtaka sem eru skammstöfuð NCF, og
eru samtök ungliðahreyfinga miðju-
flokka í Finnlandi, Svíþjóð, Noregi og á
íslandi. Við vorum alls níu manns sem
fórum, í boði nokkurs konar regnhlífa-
samtaka fyrir ungliðahreyfinga í Sovét-
ríkjunum, KMO. Tengslin á milli KMO
og KOMSOMOL, sem er ungliðahreyf-
ing Kommúnistaflokksins í Sovétríkjun-
um eru mikil og segja má með nokkrum
rétti að KMO hafi verið stofnað til þess
að auðvelda ungkommúnistum að hafa
yfirsýn og stjórn á þeim aragrúa nýrra
hreyfinga sem hafa sprottið upp í Sovét á
undanförnum árum. Pessar nýju hreyf-
ingar kenna sig oft á tíðum við „mjúk
mál“, svo sem friðarbaráttu, umhverf-
isvernd og menningarmál, en eru margar
hverjar þjóðernissinnuð samtök, sem
berjast fyrir auknu sjálfstæði þeirra þjóða
sem þau tilheyra.
Þar virkar fastgengisstefna
íslensku krónunnar
Við lögðum af stað frá Finnlandi 21.
janúar og komum til Moskvu morguninn
- -
Almenningssalerni á hótelinu í Moskvu, ekki beint til fyrirmyndar.
eftir. Lestin hafði stutta viðdvöl í Len-
ingrad og þar gafst okkur kostur á að
kaupa rúblur og eyða þeim í þar til
ætlaðri túristasjoppu. Þegar við fórum
yfir landamæri Finnlands og Sovétríkj-
anna var okkur gert að skrá niður á
sérstakt eyðublað allan þann gjaldeyri
sem við höfðum á okkur og því plaggi
varð síðan að ávísa til þess að fá keyptan
gjaldeyri. Ég skráði samviskusamlega
niður þær upphæðir sem sem ég hafði á
mér í erlendum gjaldeyri, en hins vegar
láðist mér að telja með þrjú þúsund
krónur íslenskar sem voru í veskinu.
Fyrir utan að vera lögbrot á sovéska
vísu, var þetta vítaverð vanræksla af
minni hálfu.
Á meðan við biðum eftir því að
Arna
Gunnars-
komast að til að skipta peningum, þarna
á brautarstöðinni í Leningrad, varð mér
litið á stóra töflu á sem hékk upp á vegg
og sýndi gengisskráningu hinna ýmsu
gjaldmiðla miðað við sovésku rúbluna.
Vissulega gladdi það hjarta sveitamanns-
ins vestan af íslandi að sjá að „islanske
krona“ var einn af þeim verðugu fulltrú-
um gjaidmiðla í heiminum sem prýddi
þessa töflu þeirra rússanna. Það kom
hins vegar enn meira á óvart að sjá að
þeir meta okkar ágætu krónur mun
meira heldur en við sjálfir og líklega
meir en nokkur önnur þjóð í heiminum.
Fyrir tíu krónur íslenskar var hægt að fá
12 rúblur, en fyrir tíu krónur sænskar var
einungis hægt að fá níu rúblur, og
dollarinn var metinn á sex rúblur. Ég gat
hins vegar á engan hátt nýtt mér þessa
fastgengisstefnu Sovétmanna gagnvart
íslensku krónunni, þar eð þrjú þúsund
kallinn var ekki skráður á gjaldeyriseyð-
ublaðið.
Föstudagur 16. febrúar 1990
Tíminn 9
laun í Sovétríkjunum eru á bilinu 150 -
250 rúblur. Fyrir utan „svörtu rúblurnar"
eru síðan vöruskipti manna á milli, sem
hvergi eru skráð og erlendur gjaldeyrir í
eigu landsmanna.
Reyndar var það áberandi hve gríðar-
leg eftirspurn var eftir vestrænum gjald-
eyri í landinu. Fyrstu mennirnir sem
gáfu sig á tal við okkur á járnbrautarstöð-
inni í Moskvu voru braskarar er vildu
kaupa útlenda peninga. Og sex sinnum
á jafn mörgum dögum var mér að fyrra
bragði boðið að skipta á vestrænum
gjaldeyri og rúblum á götum úti. Það
segir líka sína sögu um hve gengið er
vitlaust skráð, að á götunni geturðu
fengið þrisvar sinnum hærra verð fyrir
dollara en í bankanum.
Upphaflega var áætlað að við færum
frá Moskvu með lest til borgarinnar
Vilnu í Litháen. Af því gat ekki orðið,
vegna þess að skömmu áður höfðu
ungliðasamtökin sem áttu að taka á móti
okkur sagt sig úr tengslum við KMO.
Ferðaáætlunin breyttist þess vegna eftir
að við vorum lögð af stað og í stað þess
að heimsækja Vilnu, vorum við send til
Alma-Ata sem liggur miðja vegu milli
Baikalvatnsins og landamæra Kína.
Fundur með múslimum
leystur upp
Við flugum frá Moskvu að kvöldi 24. janúar
og lentum í Alma-Ata að morgni þess 25.,
flugið sjálft tók fjóra klukkutíma og tíma-
mismunurinn var þrír til viðbótar. Alma-Ata
er í Asíuhluta Sovétríkjanna og þar er
ríkjandi austurlensk menning. Borgin er reist
á hásléttu í 4.000 metra hæð yfir sjávarmáli,
en til suðurs getur að líta geysiháan og
hrikalegan fjallgarðinn sem skilur að Sovétr-
íkin og Kína. Þarna var andrúmsloftið mun
léttara en í Moskvu, bæði í bókstaflegri og
yfirfærðri merkingu. Þrátt fyrir gestrisni og
hlýlcgt viðmót Asíubúanna í Alma-Ata og
friðsamlegt yfirborð er mikil spenna undir
niðri. Það fundum við best seinna kvöldið sem
við dvöldum í borginni. Friðar- og menningar-
samtök múslima, sem kalla sig Nextstop og
eru aðili að KMO, buðu okkur að dvelja með
sér eina kvöldstund, sem við og gerðum þar
til fulltrúi KMO á staðnum leysti samkomuna
upp. Ástæðan var sú að múslimarnir, sér í lagi
yngra fólkið var farið að tala full fjálglega um
að stofna eigið ríki og segja sig úr lögum við
Sovétríkin.
Horft uppá bronsstyttu af Lenín.
„Taktu eftir búrlyktinni“
Nordisk centerungdomsforbund -
hópurinn dvaldist síðan næstu þrjá dag-
ana í höfuðborg Sovétríkjanna, Moskvu.
Ágætur maður, sem hafði sótt Moskvu
heim fyrir einum þrjátíu árum síðan,
sagði við mig áður en ég lagði af stað í
ferðina „taktu eftir búrlyktinni, það
lyktar allt þarna eins og gamlar gólftusk-
ur“. Þetta reyndist hverju orði sannara,
enda krap á götum þennan tíma sem við
dvöldum og bleytan barst með skónum
inn í hús og bleytti þar í tuskum sem voru
á gólfum. Það var nefnilega ekki óal-
gengt að í staðinn fyrir mottur innan við
útidyr, væru tuskur til að þurrka af
fótum þeirra er inn gengu. Búrlyktin
vandist, en öðru gátum við aldrei vanist
og það var sá ódaunn sem lá yfir hverju
einasta almenningssalerni sem við rák-
umst inná. Þetta var alveg furðulegur
sóðaskapur og meira segja á hótelinu
sem við dvöldumst á í Moskvu, sem var
virkilega vandað að öllu leyti nema
þessu, var ógerlegt að nota almennings-
klósettið sökum ammoníaksfnyks og al-
menns sóðaskapar.
Gott fólk, en hvað um kerfið?
Þau kynni sem við höfðum af Moskvu-
búum voru mjög góð. Tvisvar sinnum
fórum við hring með hinum þekktu
neðanjarðarlestum borgarinnar. Það var
áberandi hve allir voru tillitssamir og
liðlegir, bæði þegar stoppað var til að
hleypa fólki inn og út og eins þótti
sjálfsagt að standa upp fyrir gömlu og
lasburða fólki, eða rétta því hjálparhönd
ef með þurfti. Að sj álfsögðu er ekki hægt
að alhæfa mikið um eitt eða neitt eftir
einungis þriggja daga dvöl, sem ferða-
maður í ókunnri borg.
Það vakti samt óneytanlega athygli
hve flestu vinnandi fólki sem við sáum
til, virtist nákvæmlega sama hvort eitt-
hvað kæmi út úr því sem það var að gera
eða ekki. Þannig mátti t.d. oft sjá fimm
til tíu manna vinnuflokka að störfum,
við götuhreinsanir, lagfæringar á skólp-
lögnum og fleira, þar sem hver þvældist
um annan og ekkert miðaði áfram við
verkið. Þjónarnir á hótelinu eru annað
nærtækt dæmi. Oft á tíðum var það
hending ef þeir nenntu að sinna gestum
utan hefðbundinna matmálstíma. Eitt
kvöldið sátum við hálftíma við borð í
veitingasal hótelsins og reyndum að fá
afgreiðslu, en urðum frá að hverfa. Ekki
vegna þess að þjónarnir hefðu sérstak-
lega mikið að gera, þeir einfaldlega
nenntu ekki að sinna okkur, sjálfsagt
vegna þess að það skipti ekki máli fyrir
þá hvort að þeir gerðu það eða ekki. Það
væri fáránlegt að draga þá ályktun af
þessu að þær rúmlega átta milljónir
manna sem búa í Moskvu væru letingjar,
miklu nær er að kenna um kerfinu, þar
sem allir eru æviráðnir og fá sín laun
greidd óháð því hvort þeir vinna fyrir
þeim eða ekki.
Gífurleg eftirspurn eftir gjaldeyri
Við sátum nokkuð marga fundi í
ferðinni, bæði með ungum kommúnist-
um og öðrum samtökum og stofnunum.
Efnahagsmálin voru mikið rædd, enda
þau eitt af stærri vandamálum Sovét-
manna í dag. Líkt og aðrar austantjalds-
þjóðir eiga þeir í gífurlegum erfiðleikum
með „svarta markaðinn" og á fundi með
forsvarsmönum efnahags- og þróunar-
stofnunar í Moskvu var okkur tjáð að
120 milljónir rúbla væru í umferð á
svarta markaðinum og kæmu hvergi
fram í peningastofnunum. Þessi upphæð
er varlega áætluð, en samt mjög há þegar
tekið er tillit til þess að algeng mánaðar-
Hitler og Stalin saman í bróðerni
Frelsisþrá múslimanna var þó hvergi
nærri eins mikil og sú þjóðernisvakning
sem við kynntumst á síðasta dag ferðar-
innar, eftir að hafa flogið til baka til
Moskvu og tekið lest niður til Eistlands.
Þegar við lögðum af stað frá Moskvu
síðla dags 27. janúar kvöddum við
gestgjafa okkar í ungliðasamtökum
kommúnista og KMO, og ferðuðumst
eftir það á eigin vegum. í lestinni
kynntumst við góðu fólki frá borginni
Tallin í Eistlandi, en það var einmitt
loka áfanginn í Sovétferðinni, þaðan
fórum við með ferju aftur til Finnlands.
Um morguninn þegar við stigum út á
brautarstöðinni íTallin, varokkurboðið
heim af fjölskyldu sem bjó í borginni og
við höfðum kynnst á leiðinni frá Moskvu.
Þau hjálpuðu okkur síðan að komast í
samband við National Front, Þjóðernis-
fylkinguna í Eistlandi.
Svo heppilega vildi til að þennan
síðasta dag sem við dvöldumst innan
sovésku landamæranna hélt Þjóðernis-
fylkingin fund þar sem valdir voru fram-
bjóðendur fyrir kosningarnar sem fara
fram í landinu núna eftir tvo daga. Það
verður reyndar í fyrsta skipti eftir heims-
styrjöldina sem fólki í Éistlandi gefst
kostur á að kjósa yfir sig einhverja aðra
en kommúnista. Þjóðernisfylkingin sem
er skipuð hundruðum þúsunda manna,
var á þessum fundi að stíga sitt fyrsta
skref opinberlega frá því að vera fylking
fólks, til þess að vera pólitískur flokkur.
Við fengum að sitja fundinn og þar bar
margt fyrir augu sem vissulega kom á
óvart. Hver hefði til dæmis trúað því
fyrir ári síðan að hengd væri upp opin-
berlega málverk af Stalín og Hitler, þar
sem þeir sitja saman að semja um
skiptinguna á Eistiandi, Hitler með
rauðu stjörnuna í barminum og Stalín
með hálsfesti úr hakakrossum.