Tíminn - 23.02.1990, Síða 7

Föstudagur 23. febrúar 1990
Tíminn 7
VETTVANGUR
Þórarinn Þórarinsson:
Háskólinn á Akureyri
þarf sjálfstæðan tekjustofn
Athyglisverðasta grein, sem ég hefi lesið í Reykjavíkur-
blöðunum á þessum vetri, birtist í Tímanum 4. janúar
síðastliðinn. Höfundur hennar var ívar Jónsson en fyrir-
sögnin var „Háskólinn á Akureyri“. í grein þessari var sagt
frá því að háskólinn á Akureyri hefði farið þess á leit við
fjárveitingavaldið að fá 210 milljóna króna framlag á
fjárlögum 1990 en menntamálaráðherra og fjármálaráð-
herra lækkað það í fjárlagafrumvarpinu niður í 78 milljónir.
Þeíta sætti að sjálfsögðu hörðum mótmælum og var
framlagið hækkað um 20 milljónir í meðferð þingsins.
En með því er sagan ekki
fullsögð. Fjármálaráðherra og
menntamálaráðherra hafa lagt til í
nýjum sparnaðartillögum að þessar
20 milljón krónur verði lækkaðar
um 5 milljónir eða niður í 15
milljónir. Allar líkur benda til þess
að þetta verði til þess að sjávarút-
vegsdeild Akureyrarháskólans geti
ekki starfað á þessu ári eins og
fyrirhugað var. Hafði þó Kaupfé-
lag Eyfirðinga gert sitt til að greiða
fyrir því að svo gæti orðið með því
að leggja deildinni til húsnæði sem
væri leigulaust í þrjú ár.
Ekki verður þessi niðurskurðar-
tillaga rökstudd með því að tor-
fundinn hafi verið annar skynsam-
legri niðurskurður á útgjaldaliðum
menntamálaráðuneytisins. Bygg-
ingamefnd Þjóðleikhússins hefur
skýrt frá að breytingar þær sem
hún vill gera á sal leikhússins muni
alltaf kosta 15 milljónir króna.
Trúi því hver sem vill en oft hafa
útreikningar arkitekta reynst vara-
samir undir slíkum kringumstæð-
um og því líklegt að kostnaður geti
orðið tvöfald\ir eða þrefaldur.
Fyrir menntamálaráðherra var
næsta auðvelt að fella niður þessar
breytingar sem byggingarnefndin
hafði fyrirhugað á Pjóðleikhúsinu
þar sem hún hafði sætt hörðum
mótmælum hinna marktækustu
manna og sparað þannig 15 millj-
ónir og sennilega tvöfalda eða
þrefalda þá upphæð. Framlagið til
háskólans á Akureyri var því auð-
velt að hækka í stað þess að skera
það niður.
Akureyrarháskólinn er vafalaust
eitt mikilvægasta hagsmunamál
landsbyggðarinnar. Ef draga á úr
fólksflótta til Reykjavíkursvæðis-
ins og afstýra þar fyrirsjáanlegum
íbúðaskorti og atvinnuleysi er
nauðsynlegt að efla annan stað
utan Reykjavíkur sem gæti orðið
keppinautur höfuðborgarinnar
jafnt efnahagslega og menningar-
lega. Háskóli á Akureyri, sem
fengi nauðsynlegan stuðning,
myndi draga til sín fólk sem annars
leitaði til Reykjavíkur.
Lítum aðein stuttlega á hvaða
þýðingu Reykjavíkurháskólinn
hefur fyrir höfuðborgina. Nú eru
innritaðir í Háskólann 4500 stúd-
entar sem verða sennilega 5000
innan skamms. Fastir kennarar við
Háskólann, þ.e. prófessorar, dós-
entar og lektorar, eru um 300. Við
þetta bætast sennilega álíka margir
stundakennarar sem hafa hluta at-
vinnu sinnar hjá Háskólanum. Fað
er því ekki fjarri lagi að áætla að
nemendur og kennarar við Háskól-
ann séu talsvert á sjötta þúsund.
Mikill meirihluti þessa fólks er
fjölskyldumenn, þannig að ekki er
fráleitt að tvöfalda þessa tölu, ef
telja á í einu lagi alla þá sem eru
tengdir Háskólanum. Ótaldar eru
svo þær ýmsu þjónustustéttir sem
hafa atvinnu vegna þeirra íbúa
höfuðborgarinnar sem tengjast
Háskólanum. Ef allur þessi mann-
fjöldi væri á sérstökum kaupstað
myndi hann fara langt í að nálgast
Hafnarfjörð eða Kópavog að
mannfjölda.
En Háskólinn hefur þó ekki
meginþýðingu fyrir Reykjavík af
þessari ástæðu. Hitt skiptir senni-
lega meira máli að hann er mesta
mennta- og menningarstofnun
þjóðarinnar. Áhrif hans á þjóðlífið
eru svo mikil að engin stofnun
önnur kemst þar í námunda.
Þetta ætti að geta skýrt það
hvaða þýðingu það hefur fyrir
landsbyggðina að efla Akureyrar-
háskóla sem vel stæða og vandaða
menntastofnun sem getur keppt
við Reykjavíkurháskólann um
nemendur og kennara.
Það ætti að vera nokkuð ljóst að
þetta næst seint með framlögum úr
fjárvana ríkissjóði. Hér verður að
grípa til annarra ráða og þá kemur
mér helst í hug það ráð, sem
Guðjón Samúelsson gaf Alexander
Jóhannessyni, að tryggja Há-
skólanum sjálfstæðan tekjustofn.
Á sama hátt þarf Akureyrarháskól-
inn að fá sjálfstæðan tekjustofn,
hvort sem það verður happdrætti,
lottó eða eitthvað annað. Norð-
lendingar og brottfluttir Norðlend-
ingar þurfa að sameinast um að
skapa slíkan tekjustofn. Það á að
vera kappsmál þeirra, og raunar
allra landsmanna, að á Akureyri
rísi vegleg háskólastofnun sem
stuðli að jafnvægi byggðarinnar í
landinu og styrki menningu þjóðar-
innar á margvíslegan hátt.
Að síðustu þetta: Á næstu árum
mun stúdentum hér fjölga um mörg
hundruð. Spurningin er þá sú hvort
heppilegt sé eða æskilegt að fjölga
e.nn nemendum og kennurum við
Reykjavíkurháskóla um mörg
hundruð. Stækkun hans myndi
ekki reynast þjóðinni ódýrari en
efling háskólans á Akureyri, en
með henni væri stefnt að heilbrigð-
ari byggðaskipan og fjölþættara og
auðugra menningarlífi. Minnumst
þess í þessu sambandi hvaða áhrif
Menntaskólinn á Akureyri hefur
haft á menntun og þjóðlíf. Háskóli
á Akureyri gæti haft enn meiri
áhrif, og þó einkum þegar nýr tími
krefst meiri og fjölþættari þekking-
ar í atvinnumálum þjóðarinnar og
á flestum sviðum öðrum.
Áskell Einarsson, framkvæmdastjóri Fjórðungssambands Norðurlands:
Þjóðleg byggðastefna
Breytt þjóðfélagslegt umhverfi
Misvísun íslenskrar hagstjórnar er aö ganga sér til húöar.
Ef við ætlum að njóta stöðu landsins samgöngulega og
viðskiptalega, á milli heimshluta, sérstöðu auðlinda
landsins, er Ijóst að þjóðin verður að taka upp nýja
sambúðarhætti. Sú spurning er áleitin hvort við eigum að
nálgast Efnahagsbandalagið eða ekki. Það gætu verið á því
verulegir meinbugir að ganga í Efnahagsbandalagið að öllu
óbreyttu. Hér er fyrst að nefna sameiginlegan rétt til
fiskveiða í íslenskri landhelgi og í öðru lagi sameiginlegan
vinnumarkað. Svo getur farið að þessi ágreiningur verði til
þess að ísland verði ekki beinn aðili að Efnahagsbandalag-
inu. Ljóst er að þjóðin verður að gera víðtækan samstarfs-
samning við bandalagið, sem jafngildir því að íslenskt
efnahagskerfi aðlagist viðskiptaháttum þess.
Þetta verður meginverkefni í
íslensku efnahagslífi næstu misser-
in. Samhliða þessu verður að
tryggja íslenskum atvinnuvegum
raunhæf rekstursskilyrði. Sama á
við um menningarleg og tæknileg
samskipti við aðrar þjóðir.
Staða landsins og þróunarstig
þjóðfélagshátta á íslandi gefur
góðar vonir um að þjóðfélag okkar
standist þetta og þjóðin verði hlut-
verki sínu vaxin, og nái viðunandi
samstöðu við stærri samfélög.
Það er ekki nýtt í þjóðarsögunni
að þjóðin hafi verið fáliðuð í landi
sínu, áður vegna ónógra búsetu-
skilyrða en nú of fámenn til að
standa undir möguleikum sem
landið hefur upp á að bjóða þannig
og þeim kröfum sem sjálfstæð
þjóðartilvera krefst.
Eyður í byggðum landsins geta
um síðir myndað skilyrði vegna
ónýttra landkosta sem freisti út-
lendinga. Viss búsetujöfnun er
undirstaða þess að þjóðin geti
haldið yfirráðum í sínu landi. Fari
svo að stórir hlutar landsins falli úr
byggð er ljóst að ekki verður varist
að til landsins leiti innflytjendur,
þótt síðar verði.
Þjóðartilvera íslendinga í
strjálbýlu landi gerir byggðastefnu
að undirstöðuatriði sjálfstæði þjóð-
ar í þessu landi. Framundan eru
mikilvægir tímar, þar sem reynir á
úrræði þjóðarinnar. Það er ekki
hægt að reka þjóðarbúskap með
sama hætti og félagsmálastofnanir.
íslendingar mega þó ekki hverfa
frá mannúðlegri, samfélagslegri
þjóðskipan að hætti stærri þjóða.
Meginniðurstaðan er sú að ís-
lenska þjóðfélagið getur verið
prófsteinn á það hvort lítið þjóðfé-
lag fær staðist á tímum hinna stóru
heilda, þegar landamærin á milli
þjóðlanda skipta ekki lengur máli.
Liður í þessu er að móta nýja
þjóðarstefnu sem markast af að-
stöðu þjóðarinnar til að nýta sér
tilveru sína í stórri og hreyfanlegri
heimsmynd. Á þessu byggist
jafnstaða og sjálfstæði þessarar
þjóðar á borð við aðrar þjóðir.
Þjóðleg byggðastefna
Dagleg vandræði í atvinnumál-
um sem oftast eru fylgifiskar tví-
gengisstefnu íslenskra efnahags-
hátta og einkenna stjórnmálameð-
ferðina. Þetta daglega strit stjórn-
málamanna hefur blindað margan
og lokað yfirsýn bestu manna. Við
verðum að hverfa frá þessum
starfsháttum.
íslenskt efnahagskerfi er að
komast út úr skeiði mistaka. Nú
eru uppi veigamiklar aðgerðir til
að byggja upp atvinnulíf lands-
byggðarinnar á vegum Atvinnu-
tryggingarsjóðs útflutningsgreina
og hlutafjársjóðs. í raun og veru
brann upp allt eigið fé hinna mörgu
landsbyggðarfyrirtækja sem sett
voru á stofn til að tryggja atvinnu
á landsbyggðinni vegna efnahags-
legra mistaka.
Reynslan hefur sýnt oftar en
einu sinni að fjármagnsleg upp-
bygging þorra atvinnufyrirtækja í
sjávarútvegi úti á landi á sér félags-
legar rætur í því umhverfi, þar sem
stofnað var til þeirra. Ekki eru
líkur til þess að þeir sem fjárfesta
eingöngu vegna hagnaðarvonar-
innar telji það fýsilegan kost að
leggja fé sitt í atvinnurekstur, sem
auk vonarinnar um að ná endum
saman, hefur öðrum þræði það
meginmarkmið að halda uppi at-
vinnu.
Byggðarlegar aðgerðir í atvinnu-
málum liggja í því að gera byggðar-
lögum kleift að eignast atvinnutæki
sem þeim markmiðum að auka
byggðafestu, nýta landkosti og
tryggja atvinnuöryggi.
Hin nýja raunhæfa byggðastefna
verður að byggjast á því að treysta
undirstöðu þeirra fyrirtækja sem
gegna áðurnefndu hlutverki. í
þessum efnum verður að gæta þess
að ábyrgð á uppbyggingu og rekstri
verði í höndum heimamanna og að
ekki sé verið að stofna til sam-
keppnisfyrirtækja innbyrðis í
byggðarlögum, þar sem ekki eru
samkeppnisskilyrði fyrir hendi.
Hlutverk byggðaaðgerða er að
útvega slíkum fyrirtækjum fram-
lagalán, sem gegnir hlutverki eigin
fjár á meðan fyrirtækin eru að ná
eðlilegu jafnvægi um arðsemi.
Þetta fjármagn verði vaxtalaust á
venjulegum afborgunartíma
stofnlána, en breytist eftir það í
lengri lán.
Sé ekki gripið til þess konar
byggðaaðgerða og einhliða arð-
semissjónarmið látin ráða mun at-
vinnurekstur færast saman í land-
inu í fáa stóra bæi. Þessi þróun
getur haft kosti svo framarlega sem
ekki falli landkostir í órækt, og að
byggðaeyður myndist í landinu,
sem á síðari áratugum mundu
skapa skilyrði fyrir óhamið að-
streymi útlendinga.
Með endurmótun pólitískra við-
horfa verður ekki hjá því komist,
þrátt fyrir það meginsjónarmið að
þjóðin verði að aðhæfa sig í nýrri
heimsmynd, að gæta verður sér-
sjónarmiða lands og þjóðar í
grimmum heimi tillitsleysis, ella
verður þetta litla þjóðfélag gleypt
og hlutverk þess verður að vera
útkjálki stórrar heildar.
í þessum efnum á þjóðleg
byggðastefna hlutverki að gegna.