Tíminn - 13.03.1990, Blaðsíða 7

Þriðjudagur 13. mars 1990
Tíminn 7
lllllllllllllllll VETTVANGUR IHHIIIIHii IIIIHlli' :i;.|;llllllllllillli|!|:l! .IiJilllllllllllWn ..IIIIIIIIIIIIM^^ ..laillllllll.. .. ... .. ....
Gunnar Dal:
Deilur trúar og vísinda
Á öllum tímum hefur trúarleg revnsla verið mönnum
helgidómur og andlegt leiðarljós. Á öllum tímum hafa
menn líka haft aðra ástríðu sem er engu síður sterk og
áleitin. Þessi ástríða er að vita hið rétta og skilja hið
raunverulega sanna. Fyrri ástríðan er grundvöllur trúar-
bragða, hin síðari þekkingar og vísinda. Og þessar tvær
ástríður eru undirrót alira deilna um trú og vísindi og þær
halda áfram meðan sannleiksást og trúarleg þörf eru hluti
af eðli okkar. Nú er það að flestra dómi staðreynd að menn
eru alltaf að bæta við reynslu sína og þekkingu. En það
hefur aftur í för með sér að bæði trúarhugmyndir og
vísindalegar kenningar eru í stöðugum vexti og þess vegna
alltaf að breytast. Enginn vísindamaður getur í dag verið
að öllu leyti sammála GalUeo eða Newton. Og svo örar eru
breytingarnar að enginn vísindamaður getur í dag að öllu
leyti verið samþykkur skoðunum sem hann hélt að væru
réttar fyrir einum aldarfjórðungi.
Trúmönnum hættir oft til að
álíta að skoðanir og skýringar
þeirra á helgum bókum séu svo
sannar og réttar að þær séu óhagg-
anleg undirstaða trúarinnar. En
þessar trúarskoðanir sem menn
héldu óhagganlegar niðurstöður
um hvernig skilja bæri ritningarnar
hafa engu síður breyst en vísinda-
legar „staðreyndir“. f frumkristni
skýrðu menn ritninguna þannig að
enginn kristinn maður gæti efast
um að heimsendir væri í nánd.
Þegar tíminn leiddi í ljós að þetta
var misskilningur gerðist ekkert
annað en það að menn breyttu
kenningu sinni og útskýringum.
Trúmönnum hættir oft
til aö álíta að skoðanir
og skýringar þeirra á
helgum bókum séu svo
sannar og réttar að
þær séu óhagganleg
undirstaða trúarinnar.
Lærðir guðfræðingar á 6. öld töldu
það eina af grundvallarkenningum
biblíunnar að jörðin væri flöt.
Munkur einn, Cosmas að nafni,
skrifaði bók um þessi efni árið 535
þar sem hann hugðist finna óyggj-
andi ritningargreinar í biblíunni
sem sýndu að jörðin væri ferhyrn-
ingur og lengd hennar væri helm-
ingi meiri en breiddin. Hvað gerð-
ist þegar menn urðu að viðurkenna
að þetta var rangt? í raun og veru
ekki neitt. Kenningunni var breytt
án þess að kristin trú missti við það
gildi sitt á nokkurn hátt. Á sautj-
ándu öldinni var það ein grundvall-
arkenning katólsku kirkjunnar að
jörðin stæði kyrr. Sú kenning að
jörðin snerist var þá bannfærð sem
trúvilla. Leið trúin undir lok þegar
þessi misskilningur var leiðréttur?
Nei, skilningur kirkjunnar óx en
trúin hvarf ekki. Á öldinni sem leið
gerðu guðfræðingar það að sálu-
hjálparatriði að menn tryðu því að
heimurinn væri um sex þúsund ára
gamall. Nú eru þessar deilur jarð-
fræðinga og guðfræðinga löngu
þagnaðar og enn sést hversu auð-
velt það er að leiðrétta gamlar
villur. Á fyrri hluta þessarar aldar
urðu illvígar deilur með vísinda-
mönnum og guðfræðingum um
þróunarkenningu Darwins. Nú eru
þær deilur einnig hljóðnaðar og
þótt skýringar guðfræðinganna hafi
augljóslega reynst rangar í þessum
efnum og kenningar Darwins raun-
ar líka hefur það ekki rýrt gildi
kristinnar trúar. Trúarhugmyndir
okkar hafa aðeins þróast eins og
allt annað. Hinu er ekki að neita
að þessi tregða kirkjunnar manna
til að fallast á augljós sannindi sem
fylgja framþróuninni hefur hrakið
marga frá kirkjunni og gert áhrif
hennar minni. Þessu er öfugt farið
með vísindin. Þeirra menn hafa
oftast skilið að ný sannindi og nýr
skilningur er ávinningur en ekki
tap.
Af öllu þessu mætti draga þá
fljótfærnislegu ályktun að í deilum
trúmanna við vísindamenn hafi
trúmenn alltaf haft á röngu að
standa en vísindamenn haft rétt
fyrir sér. Þessu er ekki þannig
farið. Vísindamenn hafa engu að
síður þurft að endurskoða og
breyta sínum kenningum. Lítum
t.d. á hina frægu deilu Galileos við
rannsóknarrétt katólsku kirkjunn-
ar. Kenning Galileos varð auðvitað
þýðingarmeiri, en hafði hann rétt
fyrir sér? Galileo sagði að jörðin
hreyfðist en sólin stæði kyrr. Rann-
sóknarrétturinn hélt því hins vegar
fram að sólin hreyfðist en jörðin sé
kyrrstæð. Hvor hafði í raun og
veru rétt fyrir sér? Stjörnufræðing-
ar sem aðhyllast heimsmynd New-
tons sögðu að hvorugur hafi haft
fyllilega á réttu að standa þar sem
bæði sól og jörð hreyfast. Nú segja
vísindamenn hins vegar að allar
þessar þrjár staðhæfingar megi til
sanns vegar færa. Þótt skoðun
Galileos reyndist þýðingarmeiri
fyrir vísindalegar rannsóknir síðari
tíma þá hafði hvorki hann né
rannsóknarrétturinn neinn skilning
á því sem menn nú kalla afstæða
hreyfingu. Staðhæfingar beggja
byggðust á ónægri þekkingu. En
menn vísindanna leituðu að nýjum
sannindum og víðtækari skilningi.
Þessi jákvæða afstaða til nýrra
sanninda leiddi til mikilla landvinn-
inga á sama tíma og tregða margra
leiðtoga kirkjunnar til að skoða
trúarhugmyndir í Ijósi nýrrar þekk-
ingar gerði áhrif kirkjunnar minni
en æskilegt hefði verið. Þessar
deilur hafa fyrst og fremst staðið
milli vísindamanna og trúarlegra
stofnana. Trúmenn láta þær sig
litlu skipta. Þær breyta ekki hinum
innri trúarlega veruleika.
Illlllllllllllllllllll BÓKMENNTIR Mlllllllllllllll!;' aillllllllllllh 'lillllllllllllllllljI: ''llllllllllllllllll Il■lllllllllllll|:|.|;; :iBlllllllllllllllll:|:■ .i.lillllllllllimi^ ..BIIIIIIIIIIIIMi lllilillllllllllW ........................................................................................................................Illllllllllll......
lagður grundvöllurinn að evrópskri
heimspeki og menningu og því er
þetta tímabil hluti nútímans og hann
alls ekki ósmár.
Bókin er rúmar 1000 blaðsíður og
fyigja mjög vandaðar bókaskrár og
tilvitnanir auk registra, Index Nom-
inum og Index Rerum.
Siglaugur Brynleifsson.
Miðaldaheimspeki
The Cambridge History of Later Medi-
eval Philosophy - From the Redisc-
overy of Aristotle to the Disintegration
of Scholasticims 1100-1600.
Editors: Norman Kretzmann - An-
thony Keny - Jan Pinborg - Associate
Editor: Elleonore Stump. Cambridge
University Press 1988.
Um fjörutíu einstaklingar skrifa
þessa heimspekisögu, sem hefst með
Abelard og lýkur með fráhvarfi frá
Aristóteles og kenningum hans á
endurreisnartímanum. Ritið fjallar
því fyrst og fremst um skólaspekina.
Rit Cambridge útgáfunnar á
grískri heimspekisögu hefst með rit-
um W.K.C. Guthrie: History of
Greek Philosophy. Næsta rit var:
The Cambridge History of Later
Greek and Early Medieval Philo-
sophy gefið út af A.H. Armstrong
1967. Þetta rit kom fyrst úr 1982 og
er nú prentað í þriðja sinn.
Efni þessa bindis er kristin heim-
speki Vesturlanda. Margvíslegar
ástæður ollu því að ekki þótti gerlegt
að fjalla um býzanska, júðska og
arabíska miðaldaheimspeki
jafnframt. Rannsóknir kristinnar
heimspeki og ný viðhorf hafa aukið
mjög þekkingu manna í þeim efnum,
meðan hliðstæðar greinar, arabískar
o.fl., hafa ekki verið stundaðar með
sama árangri. Auk þess hefði ritið
orðið mun viðameira og það hefði
tekið lengri tíma að koma því út í
heild.
Venjulega er heimspekisaga kerf-
uð eftir tímaröð einstakra heimspek-
inga. í þessu riti er aftur á móti farin
sú leið að fjalla um efnisþætti og ritið
sett upp með tilliti til þess, fremur en
eftir tímaröð einstakra heimspek-
inga, sem er oft erfitt þegar um
miðaldaheimspekinga er að ræða
vegna þess að þekking á vissum
höfundum þessa tímabils er oft reik-
andi og erfitt er að tímasetja ná-
kvæmlega verk margra þeirra. Út-
gefendur hafa þann hátt á að birta
æviferil þeirra miðaldahöfunda sem
koma við sögu.
Plató.
Áhersluatriði heimspeki miðalda
eru eðlilega önnur en á dögum
Platós og síðar húmanistanna. Húm-
anistarnir gerðu mikla hríð að skóla-
spekinni, ekki síst rökfræðikenning-
um skólaspekinga og þá einnig að
málkenningum þeirra. Þessar kenn-
ingar skólaspekinnar eru útlistaðar í
fyrstu þremur kapítulum síðasta
hluta ritsins, þess XI., og ekki síst
viðhorf skólaspekinga til fræðslu-
mála og viðbrögð húmanistanna við
þeim. Höfundarnir ræða skólaspek-
ina sem slíka út frá þeim forsendum
sem þá giltu. Þrátt fyrir afstöðu
húmanista gætti vissra þátta skóla-
spekinnar áfram og á 19. öld mótaði
skólaspekin kenningar kaþólsku
kirkjunnar og heimspekilegan
grundvöll þeirra.
Sú skoðun, að það hátimbraða
skólaspekikerfi hafi hrunið á endur-
reisnartímanum, stenst ekki og á 20.
öld virðast áhrif Tómasarfrá Aquino
móta söguskoðun og trúarheim-
speki. Kenningarnar eru vitaskuld
breyttar að breyttu breytanda, en
kerfisinntak skólaspekinnar virðist
raunsærra en hugmyndafræðikerfi
sem afneita grundvelli skólaspekinn-
ar alfarið.
Skólaspekingar leituðust við að
samræma heimspeki Aristotelesar
kristnum kenningum eða heims-
mynd Biblíunnar. Meðal þeirra sem
áttu mestan þátt í þýðingum verka
Aristotelesar var Robert Grosse-
teste (1168-1253). Aristoteles var
þekktur í Byzans og meðal Araba,
einkum á Spáni, og kynntust Evr-
ópumenn verkum hans, sem voru í
fyrstu þýdd úr arabísku og síðar úr
grísku á latínu. Um 1269 er hann
kominn til skila í Evrópu. Áður en
þetta gerist hafði Abelard rutt braut-
inafyrirskólaspekina(d.ll42). Fyrir
þann tíma höfðu Evrópumenn að-
eins kynnst brotum úr rökfræði Ar-
istotelesar.
Plato var lítt kunnur. Það varð
ekki fyrr en á 15. öld að rit hans voru
þýdd úr grísku á latínu af Marsilio
Ficino (1433-1499) og þar með hófst
nýtt tímabil í menningarsögu Evr-
ópu.
Uppbygging þessa rits, sem rit-
gerðir margra færustu höfunda og
fræðimanna í heimspeki og heim-
rra Ainiens.
spekisögu, veitir gleggri yfirsýn og
skilning á tímabilinu en hefði ritið
verið skrifað og mótað í vissa átt og
af stefnumarkandi ritstjórn. Þetta er
vissulega á kostnað samræmisins en
fullkomið samræmi í riti sem þessu
getur þrengt að fjölbreytileikanum.
Tímabilið frá ca 1100 og út síðmið-
aldir er eitt gróskumesta tímabil
evrópskrar menningarsögu. Þá er
Ný útgáfa Aðventu
Fyrsta bók ársins 1990 í Bóka-
klúbbi Almenna bókafélagsins var
Aðventa eftir Gunnar Gunnarsson.
Á síðasta ári voru eitthundrað ár
liðin frá fæðingu Gunnars og minnt-
ist Almenna bókafélagið þess með
því að ljúka nýrri heildarútgáfu
verka hans. Einnig þótti vel við hæfi
að hefja árið 1990 með því að gefa
út í Bókaklúbbi AB bókmenntaperl-
una Aðventu eftir Gunnar með for-
mála eftir Svein Skorra Höskuldsson
sem nefnist: Frá Skriðuklaustri til
Viðeyjarklausturs. Ritgerð Sveins
Skorra er líklega ein hin gleggsta
sem birst hefur til þessa um ævi og
störf Gunnars.
Aðventa er sú af bókum Gunnars
sem víðast hefur farið um heiminn
og hefur verið dreift í risastórum
upplögum. Hina alþjóðlegu skír-
skotun sína fær sagan að öllum
líkindum að miklu leyti frá Bene-
dikt, aðalpersónu sögunnar. Eitt-
hvað í fari hans hrærir við hjörtum
og knýr til umhugsunar. Hann er
töframaður, ekki vegna útlits eða
framkomu, heldur vegna lífsviðhorfs
og hlutverks sem hann hefur kosið
sér og fullkominnar trúmennsku við
það. Hann er hinn góði hirðir í
bókstaflegri merkingu.