Tíminn - 31.03.1990, Blaðsíða 3

Laugardagur 31. mars 1990
HELGIN
11
Möðruvellirí Hörgárdal.
uðust þetta allir er á hlýddu."
Veitingar voru fram reiddar í „kon-
ungshúsinu" (ráðherrabústaðnum) að
jarðsetningu lokinni.
Að því er rithöfundana varðar, þá
skiptust þeir í tvö félög um þetta leyti
eftir stjómmálaviðhorfum og neitaði
annað félagið, Rithöfundafélag Is-
lands, að taka þátt í jarðsetningarat-
höíninni á Þingvöllum. Var því m.a.
borið við að stjóm félagsins teldi að
öll framkvæmd málsins hefði verið
óviðurkvæmileg og að engar sönnur
hefðu verið færðar á að um jarðnesk-
ar leifar Jónasar Hallgdmssonar væri
að ræða. Frægasti rithöfundur Islend-
inga stóð álengdar og virti íyrir sér
hvemig menn fóm að því að endur-
taka útfór þjóðskáldsins.
Vigfús Sigurgeirsson tók stutta lit-
kvikmynd af athöíninni á Þingvöll-
um og er hún í eigu Gunnars sonar
hans. Hann á einnig örstutta kvik-
mynd ífá útför Einars Benediktsson-
ar.
Kveöskapur
Það varð fleimm ljóð í munni en
Jakobi Thorarensen í sambandi við
„beinamálið".
Olafúr Briem menntaskólakennari
kvað:
Bjuggu menn engan bautastein
bragarins æðsta þjóni,
hvorki bar lauf né heldur grein
haugurinn illa gróni.
Löngu seinna menn sóttu hans bein,
sendu þau heim að Fróni.
Standa þau nú í stofu ein
stolin af Sigurjóni.
Páll á Hjálmsstöðum kvað:
Tímarnir liðu, öld og ár,
til útlanda ferð var hafin.
Þjóðskáld i Danmörku dvaldi nár
draumlaus og moldu kafinn.
Beinin komust i kistur þrjár
köldum náblœjum vafin.
Við Lögbergs helgu hamragjár
Hómer Islands var grafinn.
Skáldið til moldar margur bar
minnst sem að liktist honum,
reifarasmiðir, rímpjakkar,
roggnir af bókmenntonum,
brýndu raustina biskupar,
bragðdaufa þó að vonum.
Skínandi óður Skjaldbreiðar
skýldi þar minningonum.
Þórarinn Helgason kvað:
Þjóðskáld er enn á grœnni grein,
gamla hrífur og unga,
listin af guðs náð geymist ein,
göfgar og eyðir drunga.
Andinn hófstyfir mannleg mein
og meistarans lifir tunga
hvort stórmennis eða stafkarlsbein
steininum feigjast þunga.
An alls efa höfðu þeir, sem stóðu að
upptöku og heimflutningi líkamsleifa
Jónasar Hallgrímssonar, í huga að
sýna minningu hans sóma. En fram-
kvæmdin tókst hörmulega, allt frá
því að bein hans vora send Þjóð-
minjasafni í kassa á farmskírteini
eins og hver annar vamingur. En þó
kastaði tólfúnum þegar beinin vora
tekin i óleyfi um nótt og flutt á annað
landshom af manni sem taldi sig
„eiga“ þau af því að hann hafði lagt
út fé fyrir kunningja sinn til utanfarar
í sambandi við upptöku beinanna. Þá
var beinamálinu óspart blandað í pól-
itískar stórdeilur, ekki síst til þess að
ná sér niðri á Jónasi Jónssyni ffá
Hriflu, þáverandi formanni Þing-
vallanefndar.
Eins og nefnt var hér að ffaman, var
því varpað fram í sambandi við
heimflutning beinanna að ósannað
væri að þar væri um að ræða líkams-
leifar Jónasar Hallgrímssonar. Er það
af sama toga og Bjöm Th. Bjömsson
tæpti á í sjónvarpsþætti sínum.
Ekki verður annað séð en að Matthí-
as Þórðarson hafi fúndið og flutt
heim Iíkamsleifar skáldsins eins og
hann var sjálfúr sannfærður um.
Því hefúr verið hreyft í Tímanum
nýlega að rétt væri að flytja heim lík-
amsleifar þeirra Fjölnismanna sem
hvíla í Assistentskirkjugarði. Þetta er
ekki aðlaðandi hugmynd, en aftur á
móti ætti ætti að setja grafhellur á
þau leiði þeirra sem einkennalaus
era.
Hver átti frum-
kvæðiö?
Hinn 13. febrúar 1947 ritaði Magn-
ús Þórðarson Siguijóni á Álafossi
bréf. Segist Matthías hafa þráfald-
lega en árangurslaust reynt að fá Sig-
urjón til þess að veita viðtöku endur-
greiðslu þeirrar fjárhæðar (2.842,35
kr.) er hann hafi lagt út á sl. ári vegna
ferðarinnar til Kaupmannahafnar.
Kveðst Matthías hafa lagt þá fjárhæð
i sparisjóð Landsbankans á nafh Sig-
urjóns samkvæmt fyrirmælum
Stjómarráðsins, sem haföi sent Matt-
híasi þessa fjárhæð í ríkissjóðsávís-
un. Fól Matthías nú stefnuvottunum
Páli Bóassyni og Eggert Eggertssyni
að færa Sigutjóni bréfíð og spari-
sjóðsbókina. Segjast stefhuvottamir
hafa birt Siguijóni bréf Matthíasar
15. febrúar 1947 í skrifstofú hans að
Þingholtsstræti 2, afhent honum eft-
irrit þess og boðið honum sparisjóðs-
bókina en hann neitaði að veita henni
viðtöku.
Siguijón sendi sakadómaranum í
Reykjavík kæra 19. febrúar 1947
vegna „beinamálsins". Telur hann sig
aðalhvatamann þess að bein þjóð-
skáldsins vora flutt heim. Dóms-
málaráðuneytið leitaði umsagnar for-
sætisráðherra, Ólafs Thors, um
kærana með bréfi 19. maí. Ráðherr-
ann svaraði 3. júní og segir Siguijón
ekki hafa verið framkvöðul málsins,
Þingvallanefnd hafí vakið máls á því
löngu áður og vísar um það til bréfs
nefhdarinnar frá 1943, fíumvarpsins
á Alþingi 1945 og bréfs nefndarinnar
1945, en gögn þessi era öll nefnd hér
að framan. Auk þess segir forsætis-
ráðherra að Jónas Jónsson hafi í
einkabréfi til sín í maí/júní 1946
skorað á sig að ákveða heimflutning
beinanna. Siguijón Pétursson og Ás-
mundur Jónsson frá Skúfsstöðum
hafi því einungis áréttað það sem vit-
að var að Þingvallanefnd hafði fyrir
löngu lagt til að framkvæmt ýrði.
Kveðst forsætisráðherra hafa í ágúst-
mánuði falið Matthíasi að fara ptan
og annast upptöku og heimflutning
líkamsleifa Jónasar Hallgrímssonar.
Jafhframt hafi sendiráðinu í Kaup-
mannahöfh verið falið að útvega
leyfi og greiða kostnað. Það séu með
öllu staðlausir stafir, segir ráðherr-
ann, að hann hafi fallist á að Siguijón
kostaði heimflutninginn og einnig sé
staðhæfúlaust að hann hafi samþykkt
að beinin skyldu grafin að Bakka-
kirkju í Öxnadal. Engum hafi getað
komið til hugar að Siguijón Péturs-
son væri aðili þessa máls, þótt sér
heföi verið vel kunnugt um rikan
áhuga hans á því.
Eftirmál
Ekki var þó enn lokið öllum bréfa-
gerðum vegna málsins. Jónas Jóns-
son ritar mér persónulega bréf, dag-
sett 4. júní 1952, þar sem hann sem
fyrrverandi formaður Þingvalla-
nefndar spyrst fyrir um nokkur atriði
varðandi heimflutning líkamsleifa
Jónasar Hallgrímssonar. Segir Jónas
að alkunna sé að gröf skáldsins hafi
verið algerlega vanrækt. „I heila öld
var ekki sett svo mikið sem kross-
mark úr tré á leiði hans. Þessi van-
ræksla var sameiginleg synd félaga
hans og stallbræðra, íslendinga í
Kaupmannahöfh, frænda hans og
samvistarmanna á íslandi og raunar
allrar þjóðarinnar. Eftir að við Har-
aldur Guðmundsson og Sigurður
Kristjánsson höfðum, á vegum Al-
þingis, stofnsett á Þingvöllum graf-
reit vegna íslenskra afreksmanna og
ráðið því að líkami Einars skálds
Benediktssonar var jarðsettur þar,
sneri nefndin sér hvað eftir annað
skriflega og munnlega til ríkisstjórn-
arinnar og óskaði eftir að hún léti
flytja til íslands jarðneskar leifar Jón-
asar Hallgrímssonar svo að þær gætu
hvílt í þessum helgireit. Átti enginn
íslendingur jafnmikinn rétt á þessum
heiðri og Jónas Hallgrímsson. Auk
hennar áhrifa á stjómina um þetta
áhugamál var það gert almenningi
kunnugt með öðram hætti. Svo eftir
að þessu heimflutningsmáli var lok-
ið, hefúr komið fram efi um hvort
ríkisstjómin hafi fyllilega gert skyldu
sína í þessu efhi. „Leyfi ég mér þess
vegna,“ segir Jónas, „að snúa mér til
yðar sem hafíð á vegum ríkisstjómar-
innar haft með höndum yfiramsjón
með þessu máli í Stjómarráðinu, um
svör við eftirfarandi spumingum: 1)
Lagði ríkisstjómin formlega fyrir
Matthías Þórðarson að annast fram-
kvæmdir í þessu heimflutningsmáli?
2) Lagði ríkisstjómin fyrir Jakob
Möller sendiherra að aðstoða þjóð-
minjavörð við þessa framkvæmd? 3)
Heimilaði ríkisstjómin þjóðminja-
verði ákveðna fjárhæð í þessu
skyni?“
Að höfðu samráði við Ólaf Thors,
sem þegar bréfið barst var atvinnu-
málaráðherra í stjóm Steingríms
Steuiþórssonar, svaraði forsætisráðu-
neytið bréfi Jónasar 6. september
1952. í stuttu máli sagt var spuming-
um 1 og 2 svarað játandi í samræmi
við það sem rakið hefúr verið hér að
framan og 3. spumingu var svarað
þannig að sendiráðinu heföi verið
falið að greiða allan nauðsynlegan
kostnað, þ. á m. dvalarkostnað þjóð-
minjavarðar, auk þess sem ráðuneyt-
ið greiddi ferðakostnað. Matthías
Þórðarson áætlaði kostnaðinn um
þrjú þúsund krónur en forsætisráð-
herra (Ó.T.) heimilaði að greiða fjög-
ur þúsund.
I bréfi þessu leynist greinilega von
um að unnt sé að koma einhverju af
vandræðum Þingvallanefndar yfir á
Stjómarráðið.
í endurminningum sínum segir
Bemharð Stefánsson alþingismaður:
„Enn vora á lífi töluvert náin skyld-
menni Jónasar, þótt langt væri liðið
frá andláti hans: Ólafúr Thorlacius
læknir — var Jónas ömmubróðir
hans — og Sigtryggur Þorsteinsson,
starfsmaður hjá Kaupfélagi Eyfirð-
inga, sem var bróðursonarsonur Jón-
asar. Hafði víst ekkert samráð verið
haft við þessi nánustu skyldmenni
skáldsins, sem sjálfsagt virðist þó
vera.“ „Mér grömdust mjög þessar
aðfarir," segir Bemharð, „enda vora
þær til skammar. Fannst mér að leita
hefði átt leyfis nánustu ættingja til að
grafa bernin upp og þeir ættu að ráða
hvað við þau yrði gert. Átti ég tal um
þetta við Ólaf Thorlacius lækni, en
hann vildi ekkert í þessu gera. Eins
vissi ég að var um Sigtrygg Þor-
steinsson og var hann þó sárgramur
yfir þessu."
Bemharð gerði svo fyrirspum utan
dagskrár í Sameinuðu Alþingi 12.
október 1946 um það hverjir hefðu
leyfi til þess að grafa dauða menn
upp án samþykkis nánustu vanda-
manna. Nefndi hann ekki nafn Jónas-
ar Hallgrímssonar í þessu sambandi,
en sagðist hafa borið fyrirspumina
ffam vegna ættingja dáins manns
sem vildu fá að vita hver réttur þeirra
væri í slíku tilfelli. Sagðist Bemharð
einungis hafa fengið skammir sem
svar.
Finnur Jónsson dómsmálaráðherra
sagði að Bemharð skyldi leita svara
við fyrirspum sinni hjá lögfræðingi.
Ólafúr Thors forsætisráðherra sagð-
ist sammála því að nánustu ættingjar
ættu að hafa mestan rétt i þessu efni,
jafnvel þótt um alþjóðareign væri að
ræða eins og slíkan andans jöfúr sem
hér sé um að ræða. Það muni ekki
hafa verið rannsakað hvort um slíka
nána ættingja sé að ræða. Segist hann
náttúrlega telja það mjög miklu máli
skipta hvort öld eða meira sé liðin frá
andláti eða nokkur ár. Það muni e.t.v.
skiptar skoðanir um það, hvað megi
telja nána ættingja og telur að ekki sé
hér um slika að ræða, þar sem svo
langt sé um liðið.
I bréfi ffá sendiráðinu í Kaup-
mannahöfn 10. mars 1947 segir að
því hafi borist reikningur að fjárhæð
d.kr. 11.25 fyrir viðhald á grafreit
Jónasar Hallgrímssonar í Assistents-
kirkjugarði. Þar sem bein Jónasar
höfðu verið flutt heim taldi sendiráð-
ið ekki rétt að greiða reikninginn án
fyrirmæla að heiman. Forsætisráð-
herra, Stefán Jóh. Stefánsson, ákvað
að „láta niður falla umhugsun um
þetta fyrrv. leiði". Var utanríkisráðu-
neytinu skýrt frá í bréfi 26. s.m. að
ríkisstjómin teldi „eigi ástæðu til
annars en afhenda kirkjugarðsstjóm-
inni aftur umráðarétt graffeitsins, þar
eð líkamsleifar þjóðskáldsins hefðu
verið fluttar heim.“ Þessi ákvörðun
var tekin til þess að ýta ekki undir þá
sögu, sem komið hafði verið á kreik
að það væra e.t.v. ekki bein Jónasar
sem flutt hefðu verið heim, heldur
annars manns.
Af sögulegum ástæðum væri æski-
legt að auðkenna staðinn þar sem
Jónas var jarðsettur í Assistents-
kirkjugarði laugardaginn 31. maí
1845 „í góðu veðri og blíða sólskini“.
Hann andaðist á Friðriksspítala 26.
maí úr lungnabólgu. Þá haföi hann átt
heima nokkrar vikur í St. Pederstræ-
de, en næst á undan í Lille Lars-
bjömsstræde 181. „Allir þeir íslend-
ingar sem þá vora i Kaupmannahöfn
og nokkuð þekktu hann til muna,
fylgdu honum og bára kistuna ffá lík-
vagninum til grafarinnar; hörmuðu
þeir forlög hans og tjón ættjarðar
sinnar, hver sá mest er honum var
kunnugastur og best vissi hvað í hann
var varið ... Það sem eftir hann liggur
mun lengi halda uppi nafni hans á ís-
landi og bera honum vitni, betur en
vér eram færir um, en svo ágætt sem
margt af því er, má þó fúllyrða, að
flest af því komst í engan samjöfnuð
við það, sem í honum bjó, og að það
geti ekki sýnt til hlítar, hvilíkur hann
var sjálfur í raun og vera. Það sann-
aðist á honum eins og mörgum öðr-
um íslendingi, að annað er gæfa en
gjörvileiki. Samt ber þess hins vegar
að geta að slíkir menn lifa margar
sælustundir, sem þorri manna þekkir
ekki...“ Svo mælti Konráð Gíslason
að Jónasi látnum.
Menntamálaráðuneytið fól þjóð-
minjaverði, Þór Magnússyni, að gera
líkan af húsinu sem Jónas Hallgríms-
son bjó í síðast, St. Pederstræde 22,
og einnig stiganum sem fótbraut
skáldið. Líkanið af húsinu var gert og
er geymt í Þjóðminjasafni. Stiginn
var þannig að hann gat fótbrotið
hvem sem var.
í bók sinni Þingvellir, sem út kom
1984, gerir Bjöm Th. Bjömsson að
tillögu sinni að leiðin tvö í þjóðar-
graffeitnum (Einars Benediktssonar
og Jónasar Hallgrimssonar) verði
með steinum sínum færð ofar í
kirkjugarðinn sjálfan, en þjóðargral-
reiturinn gerður að safnaðar- og út-
sýnisstað.
Af þessari tillögu er ljóst að Jónas
Hallgrímsson getur enn átt von á
ófriði og ferðalok óviss.
Bakki í Öxnadalshreppi. Hér var haldin minningarathöfn aö ósk Sigurjóns.