Tíminn - 12.04.1990, Síða 8

8 Tíminn
Fimmtudagur 12. apríl 1990
AH0LAST0L
Ekki geymir íslandssagan dæmi um marga einstaklinga, sem eru í senn svo stórfelldir hvað
persónugerð og harmræn örlög áhrærir, að þýði að jafna við Jón biskup Arason. Sennilega er
Snorri Sturluson honum einna líkastur, en báða prýddi að þeir voru gæddir tvímælalausum for-
ystuhæfileikum og réðu víðlendum héruðum og mannmergð um sína daga. Þó má færa rök að
því að þama hafi Jón þó staðið Snorra framar, er Snorri var fæddur til auðs og metorða, en Jón
ekki. Honum hlotnaðist það fýrst og fremst fýrir mannkosti sína, þótt ekki sé dregin fjöður yfir
það sem hann ávann sér vegna metnaðar og ráðríkis. Báðir vom þeir Snorrí andans menn,
þótt á ólíku sviði værí: Aðal Snorra var lærdómur hans og stílfimi, en Jón Arason hefur senni-
lega ekki þurft að leita lengi að jafnoka sínum í kirkjulatínu og guðfræði, sem var lærdóms-
grundvöllur hans tíðar. Aftur á móti verðskuldar hann skáldanafn litlu síður en Snorrí, þótt það
sé fremur fátt og sunduríeitt sem eftir hann liggur. En það em dramatisk ævilok beggja, sem
sjálfsagt tengja þá sterkast saman í huga manna — þar sem báðir lágu eftir í val sögunnar á
tímum þegar útlendir konungar seildust til aukinna valda og áhrífa á landi hér.
Róðukross sá er Jón Arason lagði Hólakirkju til.
Hér á eftir segir eitt og annað af Jóni
Arasyni. Farin er sú leið að gengið
fram hjá stóratburðum á vargöld
sjálfra siðaskiptanna, sem tengjast
afdrifaríkasta og um leið þekktasta
skeiði ævi hans. Þess í stað einskorð-
um við okkur við uppruna hans og
æskuár og ýmsa atburði sem mörk-
uðu leið hans til biskupstignarinnar á
Hólum. Frásagan sannar að snemma
hafa verið komnir í ljós drættir, sem
æ upp frá því hafa verið hluti af þeirri
risamynd, sem skjótlega eftir lát Jóns
Arasonar var tekið að draga upp af
honum í vitund þjóðar hans.
Fyrstu æviár Jóns Arasonar eru
myrkri hulin og hafa fræðimenn
komið fram með ýmsar tilgátur um
hvert hið raunverulega og rétta fæð-
ingarár hans sé. I ævisögubroti, sem
runnið er frá sonarsyni hans, Magn-
úsi Bjömssyni, er hann sagður fædd-
ur 1484. Hefúr því ártali ofitast verið
haldið á lofti sem fæðingarári hans.
Hér verður þó haft fyrir satt að hann
sé ekki fæddur fyrr en 1480 og eigi
síðar en 1483. Til þess liggja þær or-
sakir að eldri maður en sjötugur hefði
vart getað staðið í þeim stórræðum,
sem hann gerði síðustu ár sín og
yngri en 24 ára hefúr hann trauðiega
verið, er hann hlaut prestsvígslu, því
að nefndur er hann með vissu í
prestastétt 1507. Yngri menn en 24
ára hlutu ekki hina síðustu vígslu til
prestsembættis — nema með undan-
tekningum væri. Fæðingarstaður
Jóns er af flestum talinn Grýta i Eyja-
firði, kotbýli í grennd Munkaþverár.
Getur hann þess bæjar í gamanvísu,
sem hann orti á fullorðinsárum og er
á þessa leið:
Ýtar buðu Grund við Grýtu,
Gnúpufell og Möðruvelli,
en ábótinn vildi ekki láta
aðalból nema fylgi Hólar.
I vísunni lætur ábótinn þess engan
kost að láta Grýtu fyrir helstu stór-
býli Eyjafjarðar, nema sjálfir Hólar
fylgi þeim í kaupbæti. Annars er vísa
þessi gott dæmi um þann létta blæ
kímni og hálfkærings, sem einkennir
veraldlegan kveðskap Jóns.
Um ætt Jóns Arasonar er það að
segja að faðir hans var Ari, sonur
Sigurðar priors á Möðruvöllum,
kominn af mektarfólki í ættir fram.
Verður ætt hans jafhvel rakin til hins
mikla höfðingja Eyfirðinga á sögu-
öld, Guðmundar ríka á Möðruvöll-
um. Ókunnugt er um móðurætt Ara.
Móðir Jóns var Elín Magnúsdóttir
bláhosa. Helst er þess að geta að
móðir hennar var Þóra brók ísleifs-
dóttir, beltislausa, systir Einars, ábóta
í Munkaþvérárklaustri, lærdóms-
manns mikils.
Hungursögur
Ari Sigurðsson mun hafa komist til
nokkurra metorða, því að hans er get-
ið sem ráðsmanns að búi Hólastóls í
Miklagarði í Eyjafirði. Umboðsmað-
ur stólsjarða var hann og milli Varð-
gjár í Eyjafirði og Mýrarkvíslar í
Reykjahverfi í Þingeyjarþingi. Hefúr
Jón því ekki átt langt að sækja ráð-
deild og skörungsskap í gæslu fjár-
muna. Sennilega hefúr Ari Sigurðs-
son látist meðan Jón var enn ungur að
árum og hafa þau hjón þá að líkind-
um verið flutt að Laugalandi. Sumar
heimildir greina svo frá að þau
mæðgin hafí orðið að þola sárustu
neyð eftir Iát fyrirvinnunnar, og er sú
saga tilfærð því til styrktar að haust
eitt hafi matbjörg verið þrotin á bæn-
um og ekkert til í búinu utan ein kýr
snemmbær, sem komin var að burði.
Leigujörðum fylgdu jafuan kúgildi,
sem leigutakar máttu ekki skerða
bótalaust, en Jón ámálgaði við móður
sína að þau skæru eina kind af þeim
stofni sér til bjargar. Bað móðir hans
hann lengst allra orða að gerast ekki
sauðaþjófur, því að ekkert væri til
endurgjalds fýrir ána. Gekk í þrefi
um þetta þijú kvöld í senn, en þar
kom að Jón þóttist ekki lengur geta
borið hungrið og leiddi ána heim til
slátrunar. En sem Jón mundaði
skurðarhnífinn, bar kýrin og barg
öllu við. Er frá því sagt að Jón hafi
síðar minnst atviks þessa, er hann var
orðinn biskup.
Þá er enn til sú hungursaga af Jóni
ungum að honum hafi orðið tíðforult
að Munkaþverá til þess að biðja sér
matar og hafi frændi hans, ábótinn,
brugðist vel við og satt hungur hans.
Þá er bætt við að Einar ábóti hafi
beðið munkana leynilega að gefa litla
frænda sínum sinn bitann hver. Hann
yrði síðar sér meiri maður, þótt fá-
tækur væri nú. Ekki verða þessar og
aðrar sögur ffá uppvexti Jóns Ara-
sonar seldar dýrara en þær voru
keyptar. Oftsinnis hafa menn hneigst
til að ætla þeim sem hafist hafa til
vegs og virðingar lakari æskukjör, en
þau voru raunverulega. Með því móti
varð sá ljómi skærari, sem af þeim
stafaði á manndómsárum, og þar við
bættist einnig að á íslandi hafa menn
úr almúgastétt jafhan mátt muna tím-
ana tvenna, ef þeir síðar komust til
mannvirðinga. Það verður og að telj-
ast ffernur ólíklegt að Ari Sigurðsson
hafi ekki verið sæmilega bjargálna
og látið ekkju og syni eftir nokkum
lífeyri til viðurværis, þar sem hann
var umboðsmaður Hólastólsjarða, en
það starf hlaut að gefa nokkuð af sér.
Mín er lyst í ferð-
um fyrst...
Sagt er að Jón hafi fengið kennslu í
klaustrinu á Munkaþverá, og kann
hann að hafa notið þar ffændsemi við
ábótann, Einar ísleifsson, enda þótt
hann væri látinn er Jón var á náms-
aldur kominn. Nám prestsefna þeirra
tíma var ekki upp á marga fiska, ef
borið er saman við það sem síðar
varð — og jafnvel það sem tíðkaðist i
stólskólunum, meðan þeir voru enn
við lýði. Mun einkum hafa verið
kenndur lestur, skrift og söngur. Þá
má ætla að prestar hafi hlotið þá
ffæðslu í latínu sem nægði þeim til
tíðasöngs og meðferðar á helgisiða-
formálum. I heimildum er tilfærð
vísa, sem Jón á að hafa kastað fram
við prest nokkum, sem Böðvar hét og
andmælti biskupskosningu Jóns,
vegna ónógrar þekkingar hans á lat-
ínu. Vísan hljóðar svo:
Látína er list mæt
lögsnar Böðvar;
í henni eg kann
ekki par, Böðvar.
Þætti mér þó rétt
þitt svar, Böðvar,
míns ef væri móðurlands
málfar, Böðvar.
Þessi vísa hefur mönnum þótt
styrkja þá skoðun að Jón Arason hafi
verið lítt lærður á latínu, en lélegt
sönnunargagn verður hún að teljast,
ef ekki kæmi annað til. En það striðir
gegn heimildum að ætla honum
mikla kunnáttu í þeirri tungu.
En hvað sem allri latinukunnáttu
líður, hefúr Jón Arason verið bráð-
gjör og miklum hæfileikum búinn.
Komst hann snemma til mikilla met-
orða í prestastétt landsins og vann sér
skjótt hylli biskups, sem síðar mun
sagt verða. Snemma tók hann að láta
fjúka i kviðlingum, svo sem marka
má af vísu sem hann á að hafa ort í
uppvexti. Falaði Jón þá hest einn,
móálóttan kostagrip, af bónda þeim
sem Jón hét. Kvað bóndi hann skyldu
fá hestinn ef hann gæti ort vísu, þar
-rakin
saaa
bernsku
UJ DDVI axtar
prest s-
skaoarára
Jóns Arasonar
sem Móalingur væri nefhdur í öðru
hveiju vísuorði, meðan hann gengi
einn hring kring um hestinn. Er vísan
á þessa lund:
Mín er lyst í ferðum fyrst
að fara í kringum Móaling,
finna þann hinn fróma mann,
er fær mér slyngan Móaling.
Átt hefi eg í aurum fátt
annað þing sem Móaling.
Því er mín bón, að bóndinn Jón
bringi mér sinn Móaling.
Enginn viðvaningsbragur er á vís-
unni, sem er ort undir dróttkvæðum
hætti, sjökvæðum. Hlaut Jón síðan
hestinn að bragarlaunum.
Leiðin til Hóla
Þessu næst er þar til að taka er Jón er
kominn til Hóla og hefúr skipað sér í
raðir kennimanna, því að prestur er
hann nefhdur árið 1507. Þá var bisk-
up á Hólum Gottskálk Nikulásson,
sem fyrr er nefhdur.
Komst Jón skjótt í kærleika við
biskup og hækkaði sól hans ört á
himni embættisframans. Þetta sama
ár vígðist hann til Helgastaða i
Reykjadal í Þingeyjarþingi, sem var
að vísu heldur rýrt brauð, enda er
óvíst að hann hafi nokkum tíma setið
staðinn, heldur aðeins hirt tekjur
brauðsins. Árið eftir, 1508, var hann
orðinn prestur að Hrafnagili 1 Eyja-
firði, sem var hið ágætasta brauð og
enn ári síðar er hann orðinn prófastur
og almennilegur dómari milli Varð-
gjár og Glerár, það er að segja í Eyja-
firði fram. Tveir prestar og jafnmarg-
ir djáknar áttu að sitja að Hrafnagili.
Ósjaldan kom það fýrir að klerkar á
slíkum stórstöðum sinntu öðrum
störfúm jafnframt, því að þeir höfðu
býsna fijálsar hendur. Á þessum ár-
um mun Jón hafa haft sýsluvöld um
Eyjafjörð, þar sem hann í bréfi einu
er sagður hafa umboð konungs fyrir
norðan Öxnadalsheiði. Það var ekki
svo fátítt að andlegrar stéttar menn
tækju sýslur, ef hugur þeira stóð til
veraldarvafsturs. Meira að segja eru
þess dæmi að biskupar hafi farið með
hirðstjóm hér á landi.
Fleiri embætti hlóðust á Jón Arason
um þessar mundir, því að 1515 gerð-
ist hann ráðsmaður Hólastóls, sem
var hið umfangsmesta trúnaðarstarf
og einkum fólgið í þvi að fara með
fjármál stólsins. Var biskupi ofvaxið
að annast það starf, svo að það var
jafuan falið presti í fremstu röð. Slík-
ir fjármunir fóm um greipar ráðs-
mannsins að vart höfðu starfið með
höndum aðrir en þeir, sem loðnir
vom um lófana og gátu staðið í skil-
um ef vanhöld urðu á fjármunum.
Tvívegis er þess og getið að hann
hafi farið utan í erindum Gottskálks
biskups. Enn er ótalið að 1519 fékk
Jón veitingu fyrir stórstaðnum Odda
á Rangárvöllum, en á þeim stað var
erkibiskupsveiting. Þetta ár var bisk-
upslaust í Skálholti, svo að Gottskálk
biskup mun hafa haft hönd í bagga
með þessari ráðstöfún. Aldrei sat Jón
í Odda, þótt hann héldi staðinn til