Tíminn - 12.04.1990, Qupperneq 9

Fimmtudagur 12. apríl 1990
Tíminn 9
þess er hann varð biskup, heldur setti
hann þar umboðsmann sinn og hirti
tekjuafganginn. Ekki fara margar
sögur af því hvemig Jón hefur rækt
prestskap sinn. Þó er svo að sjá af
nokkrum steíhum og dómum frá
prestskaparárum hans að hann hafi
gengið rikt eftir því að sóknarbömin
ástunduðu hlýðni við kirkju sina og
afræktu ekki Guðs boðorð.
Níu börn og „sið-
ug sómakona“
Nú hefur verið getið þeirra starfa
helstra, sem Jóni Arasyni var trúað
íyrir, meðan Gottskálk biskup var á
lífi. Mega það undur teljast hve skjót-
ur frami hans varð og þau trúnaðar-
störf mörg og mikil, sem á hann hlóð-
ust. Er sú skýring nærtækust að hann
hafi verið þeim verðleikum búinn,
sem öfluðu honum trausts og trúnað-
ar. Þá verður það ekki dregið í efa að
hann hafi verið kappsfullur og met-
orðagjam og sóst mjög eftir manna-
forráðum, enda gætir þeirra eigin-
leika mjög i fari hans alla tíð.
Eins og nærri má geta hafa vegtyll-
ur þessar og yfirgripsmiklu störf gef-
ið Jóni ærið fé í aðra hönd, enda hef-
ur hann komist í góðar álnir á þessum
ámm. Hagkvæmast þótti að veija fé í
jarðakaup. Jarðeignir þóttu jafnan
besta eignin, því að slegnir peningar
vom fáséðir og gjaldeyrir mestmegn-
is landaurar, þ.e.a.s. vömr, sem komu
í stað peninga. Engin bréf em varð-
veitt um jarðakaup Jóns frá þessum
tímum, en með vissu hefúr hann
komist yfir nokkrar jarðir.
Þau boð kaþólsku kirkjunnar að
prestar skyldu lifa í ókvæni, höfðu all
lengi verið sniðgengin hér á landi.
Tíðkaðist að prestar tækju sér fylgi-
konur, en sjaldgæfara var að biskupar
tækju sér þennan munað.
Jón prestur Arason fór að dæmi
margra stéttarbræðra sinna og varð
fyrir valinu kona sú er Helga hét Sig-
urðardóttir. Var hún af mikilhæfú
fólki komin og sakar ekki í því sam-
bandi að geta þess að foðurbróðir
hennar var afi Guðbrands Þorláks-
sonar, biskups, svo að synir þeirra
Jóns Arasonar og Guðbrandur biskup
vom þremenningar. I heimildum er
Helga talin „siðug sómakoma“, enda
þótt henni hafi orðið það á að gerast
legunautur annars prests, áður en hún
gekk til fýlgilags við Jón. Með hinum
fyrri átti hún eina dóttur bama. Orti
sonur þessarar dóttur hennar, Ólafúr
Tómasson, hugljúft kvæði um þá
biskup og syni hans. Var dóttir Helgu
alin upp hjá Jóni, og sýnir það tryggð
hans við venslafólk og ættingja, sem
svo mjög einkenndi hann.
Eftir því sem næst verður komist
hófst sambúð þeirra Jóns og Helgu
ekki síðar en 1507, er hann fékk
Helgastaði, en gæti þó hafa verið
heldur fyrr, ef höfð er hliðsjón af því
hvenær elstu synir þeirra hófúst til
embætta. En það verður ekki rakið á
þessum stað. Með þeim Jóni og
Helgu tókust góðar ástir, og varð
þeim níu bama auðið. Komust sex
þeirra til fúllorðinsára. Svo sem hæfa
þótti slitu þau Helga og Jón samvist-
um er hann varð biskup, en hann galt
henni fyrir dygga þjónustu jörðina
Halland í Þingeyjarþingi, en hún fékk
Hóladómkirkju síðan jörðina í pró-
ventu sína. Helga mun hafa borið
beinin að Gmnd í Eyjafirði hjá dóttur
sinni, Þómnni, þá fjörgömul orðin.
Forsjá Hóladóm-
kirkju
Gottskálk biskup Nikulásson andað-
ist í árslok 1520. Þar sem hann hafði
mikið dálæti á Jóni Arasyni má telja
líklegt að hann hafi haft augastað á
honum sem eftirmanni sínum á Hóla-
stóli. Gæti sumt og bent til þess að
Jón hafi haft nokkum undirbúning að
því að geta tekið við biskupsembætt-
inu, er sýnt þótti um ævilok Gott-
skálks biskups.
Þegar eftir lát biskups komu saman
nokkrir valinkunnir kirkjunnar þjón-
ar úr Eyjafirði og Þingeyjarþingi og
samþykktu að fela Jóni forsjá Hóla-
dómkirkju. Ekki vora allir prestar í
fjórðungnum á einu máli um þá ráð-
stöfún, með því að skömmu síðar
réðu nokkrir þeirra sunnan Öxnadals-
heiðar undir forystu Helga ábóta
Höskuldssonar á Þingeymm með sér
að fela séra Pétri Pálssyni að Grím-
stungum í Vatnsdal hið sama forræði
fyrir Hólakirkju og Jóni Arasyni
hafði verið veitt. Þeir gátu þó eigi
ónýtt ákvörðun stéttarbræðra sinna
nyrðra, en hafa viljað draga úr áhrifa-
valdi Jóns með tilnefningu Péturs.
Þessi skipan mála mun hafa verið
næsta einstæð. Hér var einungis um
að ræða forsjá í veraldlegum efnum,
en ekki andlegum. Fáum sögum fer
af samstarfi þeirra tvímenninganna,
en trúlega hefúr verið gmnnt á þvi
góða, að minnsta kosti lagðist Pétur
Pálsson gegn biskupskjöri Jóns síðar.
Ekki stóð þessi samvinna þeirra
lengi. Vorið eftir, í apríl 1521, var
haldin prestastefna á Eyrarlandi í
Eyjafirði. Þar var ætlunin að binda
enda á forræði þeirra Péturs og Jóns
yfir Hólastóli, en ganga þess í stað til
biskupskjörs. Af því varð þó ekki í
það sinn. Kann það að hafa valdið að
prestar norðan Öxnadalsheiðar hafi
hvomgir treyst til að hafa í fúllu tré
við hina. Var nú forstöðu Hólastóls
enn ráðstafað til bráðabirgða og þá
með þeim hætti að tveir officiales
(þ.e. umboðsmenn biskups) vom
settir í biskupsdæmið, Helgi ábóti á
Þingeymm sunnan Öxnadalsheiðar
og Jón Finnbogason í Múla í Aðaldal
norðan heiðar. Hann virðist raunar
hafa haft það vald áður frá því í tíð
Gottskálks biskups. Um Jón Arason
náðist það samkomulag að hann
skyldi hafa „fúllkomlegt kirkjunnar
vald yfir lærðum og leikum heima á
dómkirkjunni og öllum þeim kirkj-
unnar málum, sem til kunna að falla
millum Ábæjar og Úlfdalafjalla" þ.e.
í Hegranesþingi. Að líkindum hefúr
Jóni hér verið falið vald sem jafhgilti
biskupsvaldi. Péturs Pálssonar er hér
að engu getið, en síðla þessa sumars
sigldi hann utan til Niðaróss
Ögmundi falin
forsjá Hólastaðar
Haustið 1518 andaðist Stefán Jóns-
son, Skálholtsbiskup. Árið eftir var
kjörinn til biskups í Skálholtsbisk-
upsdæmi kanoki af reglu Ágústínusar
og ábóti í Viðey, Ögmundur Pálsson.
Komst hann ekki til vígslu fyrr en
sumarið 1520. Hlaut hann staðfest-
ingu Kristjáns II. 1521, en vígslan
dróst úr hömlu til hausts sama ár. Var
þá orðið svo áliðið að biskup komst
ekki út, en hlaut að eiga vetursetu ut-
anlands. Þar sem lát Gottskálks Hóla-
biskups hafði nú spurst til Noregs,
fólu kórsbræður í Niðarósi og Ólafur
Engilbrektsson, erkidjákn, Ögmundi
biskupi forsjá Hólabiskupsdæmis,
uns nýr biskup yrði kjörinn þar.
Þennan vetur hinn sama dvöldust og f
Noregi fyrmefhdur Pétur Pálsson og
Finnbogi Einarsson, prestur á Gren-
jaðarstað. Ekki er fúllvíst hvert erindi
þeir áttu á Noregsgmnd, nema það
kynni að hafa staðið í sambandi við
forræði Jóns Arasonar yfir Skálholts-
stóli. Lýstu þeir fúllu samþykki og
stuðningi við forsjá Ögmundar bisk-
ups yfir Hólastóli, en eigi verður séð
hvaðan þeim var komið vald eða um-
boð til slíks. En skjótt hlutu þeir
umbun þeirrar yfirlýsingar, því að
Ögmundur skipaði þá skömmu síðar
umboðsmenn sína (officiales) í Hóla-
biskupsdæmi, Pétur Pálsson í vestari
hluta þess, en Finnboga í hinum
nyrðri. Auk þess setti hann Pétur
ráðsmann Hóladómkirkju. í skipun-
arbréfinu er sá tónn, sem sá einn get-
ur talað, er valdið hefur. Til þess að
fylgja enn betur eftir hinu nýfengna
valdi sínu ritaði Ögmundur um þess-
ar mundir klerkum Hólabiskups-
dæmis bréf og skýrir þeim frá fúllri
forsjá sinni yfir Hóladómkirkju og
eignum hennar. Hann biður þá og
hraða biskupskjöri sem mest. I bréfi
til almennings í Hólabiskupsdæmi
lýsir Ögmundur stórri neyð og fjárút-
látum, sem hann hafi mátt þola í
vígsluforinni og biður hann rétta sér
hjálparhönd.
Biskupskjör
Jóns Arasonar
Lítill vafi leikur á því að með þeirri
ráðsmennsku sinni, sem nú var getið,
hefur Ögmundur farið út fyrir tak-
mörk valdsviðs sins. Hann hefur vart
haft rétt til að hlutast til um biskups-
kjör né til fjáheimtu á hendur Norð-
lendingum, heldur hefur honum að-
eins verið falin tilsjón með staðnum,
eins og venja var, er líkt stóð á, svo
sem að visitera biskupsdæmið. Hér
hefur Ögmundur bersýnilega ætlað
að hafa hönd í bagga með því hver
yrði næsti biskup á Hólum. Til þess
að styrkja þá ætlun sína hefúr hann
gert þá Pétur og Finnboga handbendi
sín. Snemma vors 1522 létu þeir í haf
og urðu vel reiðfara. Þeir hafa að lík-
indum þegar tekið að reka erindi Ög-
mundar biskups í Hólabiskupsdæmi.
Þau urðu nú viðbrögð klerka í vestari
hluta biskupsdæmisins, þeirra sem
áður stóðu á móti forræði Jóns Ara-
sonar á Hólastóli að þeir skrifúðu
stöðunautum sínum norðan Öxna-
dalsheiðar og tilkynntu að þeir hefðu
valið Jón Arason ráðsmann Hóla-
staðar, til þess að vera ofificialis til
næstu prestastefnu. Stóð ekki á því að
norðanklerkar gyldu jáyrði sitt.
Skyndilega vom nú allir lærðir menn
í biskupsdæminu einhuga um að lúta
forsjá séra Jóns. Þá hefúr ekki fýst
þess að eiga Skálholtsbiskup yfir
höfði sér né handbendi hans. Er nú
ekki að orðlengja það að í ágústmán-
uði um sumarið komu 62 klerkar úr
Hólabiskupsdæmi saman á Hólum og
kusu Jón Arason til biskups. Verður
ekki annað sagt en norðlenskir klerk-