Tíminn - 19.04.1990, Blaðsíða 12

12 Tíminn
Fimmtudagur 19. apríl 1990
en síðar m.a. þeir Buffon, Immanúel
Kant og Alexander von Humboldt.
Eftir miðja 19. öld skaut hugmynd-
inni upp æ oftar en hún hlaut jafnan
lítinn hljómgrunn. Bandaríkjamað-
urinn F.B. Taylor setti fyrstur fram
heildstæða kenningu um landrek
1910. Samkvæmt henni voru megin-
löndin upphaflega við heimskautin
en hafði rekið í átt til miðbaugs og
Alpafjöllin m.a. myndast sem afleið-
ing af því.
Landrekshugmynd sína fékk Weg-
ener 1910 þegar hann var að virða
heimskort fyrir sér. Ári síðar fór
hann að þróa hugmyndina þegar
hann fékk í hendur rit um samband
flóru Brasilíu og Affíku á kolatíma-
bilinu fyrir um 300 milljón árum.
Hinn 6. janúar 1912 kynnti hann
kenningu sína á jarðfræðingaþingi í
Frankfurt am Main og var hún birt í
tveimur tímaritum sama ár. Sam-
kvæmt henni vom meginlöndin upp-
haflega sameinuð í eitt, Pangeu eða
Al-land, sem byrjaði að klofna á
miðlífsöld fyrir um 250 milljón ár-
um. Fyrri ritum um efnið kynntist
Wegener ekki fyrr en síðar og tók
þau með í bókina „Upphaf megin-
landa og úthafa" sem kom út 1915.
Þrátt fyrir næstum einróma andmæli
jarðfræðinga hélt hann áfram næstu
árin að safna nýjum gögnum úr jarð-
fræði- og líffræðitímaritum og þróa
kenningu sína ffekar.
Á þessum tíma gerðu menn sér ekki
grein fyrir hitamyndun af völdum
geislavirkra efna í iðrum jarðar.
Wegener færði fram mýmörg rök
fyrir því að landrek hefði átt sér stað
og ætti sér stað en án þess að geta
bent á sannfærandi kraft er ylli þess-
um hreyfingum. Hann leitaði orsaka
landreks í áhrifum tungls og sólar á
jörðina. Eins og Taylor áður gerði
hann ráð fyrir „pólfóttaafli“ sem
knýði meginlöndin í átt til miðbaugs.
Að auki reiknaði hann með að pól-
velta jarðar og sjávarfallastraumar
yllu reki vestur á bóginn en hvort
tveggja verður fyrir áhrif tungls og
sólar. Wegener gerði sér grein fyrir
því að þessir kraftar væru of veikir til
að hreyfa meginlöndin og á síðustu
árum sínum tók hann inn í rnyndina
hugmynd Schwinners, samstarfs-
manns síns í Graz, um að iðustraum-
ar í jarðmöttlinum yllu landreki. Það
hafa menn nú fyrir satt.
Árið 1924 gáfu Wegener og tengda-
faðir hans, veðurfarsfræðingurinn
Wladimir Köppen, út bókina „Lofts-
lag á fyrri jarðsöguskeiðum" sem
hafði að geyma mjög sterk rök fyrir
landreki. Vitað var, út frá landfræði-
legri dreifingu loftslagsvísa í bergi,
t.d. jökulurða, saltmyndana og kóral-
rifja og útbreiðslu plöntu- og dýra-
samfélaga á fyrri jarðsöguskeiðum,
að loftslag hefúr breyst á ýmsa vegu
í jarðsögunni og að loftslagsbelti
hafa legið öðruvísi en nú. Þetta hafði
austurríski munkurinn Damian Kre-
ichgauer reynt að skýra þannig 1902
að snúningsmöndull jarðar hefði
flust gegnum tíðina. Köppen og
Wegener endurvöktu hugmyndina
um breytilega afstöðu meginlanda og
jarðmönduls, en leituðu skýringar-
innar í landreki. Það studdu þeir með
því að teikna alla loftslagsvísa hvers
jarðsöguskeiðs inn á heimskort með
áætlaðri landaskipan þess tíma. Ein-
stakar niðurstöður þeirra hafa síðan
verið endurskoðaðar en aðferðin hef-
ur staðist tímans tönn.
Hinar hröðu loftslagsbreytingar ís-
aldarinnar var ekki hægt að skýra
með landreki. Köppen og Wegener
gripu í staðinn fyrstir manna til út-
reikninga júgóslavneska stjamfræð-
ingsins Milankovic sem sýndu að
möndulsnúningur jarðar og breyting-
ar á afstöðu jarðar og sólar valda
vemlegum sveiflum í geislun sólar á
jörðina yfír tugþúsund ára tímabil.
Þessi hugmynd átti lengi við mót-
blástur að stríða, en á síðustu ámm
horfa menn helst til Milankovic-ferl-
anna til að skýra síðustu ísöld.
Fyrsta fyrirlestri Wegeners um lan-
drekskenninguna (1912) var fálega
tekið. Með æ sterkari röksemda-
færslu næstu ára og nýjum gögnum
gerðist umræðan ákafari. „Uppruni
meginlanda og úthafa“ kom út fjór-
um sinnum meðan Wegener lifði og
var síðan þýdd á sex tungumál. Þrátt
fyrir það hlaut kenningin lítinn
hljómgrunn, nema meðal sumra
jarðfræðinga Suðurhvels, og eftir
dauða Wegeners sofnaði hún að
mestu í Evrópu og N- Ameríku.
Einn áhrifamesti stuðningsmaður
landrekskenningarinnar var þó
breski jarðfræðingurinn Arthur
Holmes sem birti 1929 endurbætt
líkan sem svipar mjög til þcirra hug-
mynda sem menn gera sér nú og þar
sem varmaburðarstraumar í jarð-
möttlinum knúðu landrekið.
ísland og
landrekskenningin
Landrekskenning Wegeners var í
grundvallaratriðum frábrugðin botn-
skriðs- og flekakenningunni sem nú
ráða ríkjum. Wegener hugsaði sér að
meginlöndin ræki gegnum seigfljót-
andi efni hafsbotnsins eins og fleka
gegnum þykka tjöru, en nú vita menn
að meginlöndin berast með hafs-
botnsskorpunni sem sífellt er að
myndast við miðhafshryggi og eyð-
ast á niðurstreymisbeltum. Af þess-
um sökum hafði ísland engan stað í
kenningu Wegeners. Jarðskjálftar á
Mið-Atlantshafshryggnum uppgötv-
uðust ekki fyrr en á 4. áratugnum, en
endurbætt staðsetning jarðskjálfta
átti mestan þátt í því síðar að skil-
greina sprungukerfi jarðar og leggja
grundvöll að flekakenningunni. Enn
fremur hugði Wegener að landrekið
væri mun hraðara en raun ber vitni
— 10-15 metrar á ári, sem að sínu
leyti var stutt af stjömumælingum
sem Koch og fleiri gerðu á Græn-
landi að beiðni Wegeners. Nú vita
menn að gliðnunin um Island er 2 sm
á ári, sem á síðustu ámm staðfestist
m.a. með gervitunglamælingum.
Wegener byggði kenningar sínar á
gögnum sem aðrir vísindamenn
höfðu saíhað víðs vegar og kannski
er það til marks um það að hann var
ekki þjálfaður jarðfræðingur sjálíúr
og „óskyggn á landið" að hann
skyldi ekki taka eftir sprungum,
gjám og eldhryggjum Þingeyjarsýslu
í reiðtúr sínum með Koch sumarið
1912 — og fengu þeir þó besta veð-
ur. Hann virðist alls ekki hafa tengt
það sem hann sá á íslandi við lan-
drek eða hafsbotnsgliðnun, enda var
síðamefnda hugtakið ekki enn komið
til. Daninn Níels Nielsen og fyrr-
efndur Arthur Holmes urðu líklega
fyrstir til að viðra slíkar hugmyndir
1929. Pálmi Hannesson, sem var
ferðafélagi Nielsens og meðkönnuð-
ur hér á landi, var sömu skoðunar um
gliðnun landsins og innprentaði hana
nemendum sínum, m.a. Sigurði Þór-
arinssyni þegar hann var í Mennta-
skólanum á Akureyri, enda hélt Sig-
urður því ffam í ritgerð um Dalvíkur-
skjálftann 1934 að sprungubeltin
Oskum
öllum
landsmönnum
gleðilegs
sumars
þvert yfir ísland væru hluti af
sprungukerfúm er næðu langt norður
og suðvestur fyrir landið.
Að um gliðnun íslands væri að
ræða var og skoðun þeirra þýsku vís-
indamanna er komu hingað sumarið
1938 undir stjóm Oskars Niemczyk,
rektors Tækniskólans í Berlín. Leið-
angurinn mældi með ítrustu ná-
kvæmni þeirra tíma þríhyminganet
yfir jarðeldabelti Norðurlands í því
skyni að endurmæla það 10 árum
síðar, til að fá úr þvi skorið hver
gliðnunin væri. í bók sem leiðang-
ursmenn gáfu út 1943 er margt nú-
tímalegra hugmynda — en allt varð
þetta að engu vegna stríðsins. Raunar
er ósennilegt að þeir hefðu mælt
mikla gliðnun þótt þeir hefðu haldið
áætlun sinni, því umbrotin í Kröflu
1975-84 benda til þess að gliðnun
verði í hrinum með löngu tímabili á
milli — í Rröflu liðu 250 ár frá lok-
um Mývatnselda þar til ný gliðnunar-
hrina hófst.
Landrekskenningin sofnaði þannig
víðast hvar með skapara sínum og
vaknaði ekki aftur fyrr en eftir 1960
þegar nýjar mælingar höfðu komið
til skjalanna. En það er önnur saga.
Efri mynd: uppskipun og flutningur farangurs í Kamarjukfirði í júní
1930. Maðurinn á myndinni er Jón ffá Laug. Á neðri myndinni er mót-
orsleði dreginn upp eftir skriðjökli í átt til birgðastöðvarinnar í 975
metra hæð.
Hinn 6. janúar 1912 kynnti hann kenningu sína á jarðfræðingaþingi í
Senckenbergsafninu í Frankfurt am Main. Fyrri ritum um efriið kynntist
hann ekki fyrr en síðar og tók þau með í bókina 1915. Þrátt fyrir næst-
um einróma andmæli jarðfræðinganna, hélt hann áfram næstu árin að
safna nýjum gögnum úr jarðfræði — og líffræðitímaritum og þróa
kenningu sína frekar. Samkvæmt landrekskenningu Wegeners voru
meginlöndin upphaflega sameinuð í eitt, Pangeu, sem ekki byrjaði að
klofna fyrr en á miðlífsöld.