Tíminn - 21.04.1990, Side 1

„Erindrekinn dyggvi“
Hér er sagt frá ævi Tryggva Gunnarssonar og ýmsum stór-
virkjum sem hann beitti sér fyrir á fjölskrúðugri ævibraut
Mjög er það misjafnt hverju menn fá áorkað á lífsleiðinni. í
flestra dæmi er afrekaskráin skjótþulin og ef til vill ekki alltaf
svo margt í henni að finna, sem vert er geymist eða haft sé í
hávegum. En svo finnast örstöku sinnum menn, sem komið
hafa svo mörgu í verk að þeir sem kynnu að vilja skrá æviferil
þeirra vita varla á hveiju skal byrja. Slíkum mönnum fer þó víð-
ast fækkandi, ekki vegna þess að hæfileikar og athafnakraftur
sé í afturför með mannkyninu, heldur vegna þess að nú verða
menn yfirleitt að einbeita sér á þröngu sviði. A fyrri tíð var aftur
á móti svo margan óplægðan akur að finna að þeir sem nógar
gáfur, athafnafjör og kjark áttu til að bera gátu látið að sér
kveða á ólíkustu sviðum, svo sem í atvinnu, efnahags og
menningarmálum. Þetta átti við um menn eins og Eggert Ól-
afsson og Magnús Stephensen og síðast en ekki síst þann
mann sem hér verður nokkuð frá sagt — T ryggva Gunnarsson.
Tryggvi Gunnarsson á yngri ámm.
Fullu nafni hét hann Gunnlaugur
Tryggvi Gunnarsson og fæddist
þann 18. október 1835 í Laufási.
Foreldrar hans voru þau séra Gunn-
ar Gunnarsson í Laufási og kona
hans, Jóhanna Kristjana Gunn-
laugsdóttir, sýslumanns Briem.
Stóðu merkar ættir að Tryggva, en
ekki rekjum við þær nánar hér.
Tryggvi ólst upp með foreldrum
sínum og naut meiri menntunar en
almennt gerðist, því þótt faðir hans
væri enginn sérlegur lærdómsmað-
ur, þá var hann þó vel að sér í
mörgu og einn hinn besti skrifari.
En auk þess var Tryggvi vaninn við
alla sveitavinnu, svo sem prjón, er
allir karlmenn í Eyjafirði kunnu í
þá daga og lengi fram eftir. Snemm
kom það í ljós að Tryggvi var mjög
hneigður fyrir smíðar og því var
honum 14 ára gömlum komið fyrir
til smíðanáms hjá móðurbróður
sínum, Ólafi Briem, sem bjó á
Grund í Eyjafirði. Ólafur var sigld-
ur timburmeistari, annálaður fyrir
hagleik og kenndi fjölda pilta smíð-
ar, og þóttu þeir bera af öðrum, sem
hjá honum höfðu lært. A sautjánda
ári fékk hann sveinsbréf og var síð-
an við smíðar hingað og þangað, en
til heimilis var hann hjá foreldrum
sínum í Laufási.
Ári eftir að faðir hans lést, eða
1854, fluttist Tryggvi með móður
sinni og síðari manni móður sinnar,
Þorsteini presti Pálssyni, að Hálsi.
Hélt hann áfram smíðunum og
byggði þá nokkrar kirkjur. Á þcss-
um árum eða 1858 fór hann sína
fyrstu verslunarferð fyrir bændur
suður til Reykjavíkur. Hefur
Tryggvi sjálfur lýst þessari ferð og
þykir hún sýna að snemma hefur
elja hans og dugnaður komið í ljós.
Búnaðarnám
og myndasmíði
Sumarið 1859 kvæntist Tryggvi
Kristínu Halldórsdóttur, sem var
dóttir Þorsteins stjúpa hans. Hún
var gáfuð kona, en heilsulítil, enda
andaðist hún árið 1875. Hófu þau
búskap að Hallgilsstöðum í
Fnjóskadal og komu þar upp mynd-
arbúi. Kom í ljós að Tryggvi var
ekki aðeins hagur, heldur líka mjög
verklaginn og verkhygginn. Þannig
tók hann bæjarlækinn á Hallgils-
stöðum í sína þjónustu og notaði
hann til að mala korn, vefa voðir og
fleira.
Árið 1863 brá hann sér utan með
konu sína, henni til heilsubótar. I
Höfn hitt hann Pétur amtmann Haf-
stein, sem var mágur hans. Hafði
Pétur um þær mundir í hyggju að
stofna fýrirmyndarbú í Húnavatns-
sýslu, og vildi hann fá Tryggva til
að veita því forstöðu. Hvatti hann
unga manninn til að leggja stund á
búnaðarnám í Noregi og lofaði
honum styrk í því skyni. Lengi var
Tryggvi á báðum áttum, því hann
hneigðist meir að verslun. Þó varð
þetta úr, ekki síst fyrir hvatningu
Jóns Sigurðssonar. Námið stundaði
hann á búnaðarskólanum í Ási og
var ferðin honum til mikils gagns
og opnaði augu hans fyrir mörgu,
sem hvatti hann til umhugsunar. En
mágur hans sveik hann um styrkinn
og varð úr því margra ára óvinátta í
milli þeirra. Hefði hann orðið að
hætta náminu, ef ekki hefði komið
til styrkur sem Jón Sigurðsson út-
vegaði honum.
I utanferðinni lærði Tryggvi ljós-
myndagerð, sem þá var enn í
bemsku. Tók hann Qölda mynda
eftir heimkomu sína og þyrptist til
hans fólk að láta mynda sig. En illa
þóttust myndirnar geymast, enda
tæknin ófullkomin. Margar merkar
myndir af fólki hafa samt varðveist
vegna þessa framtaks.
Deilur við
Pétur Hafstein
Þegar Tryggvi kom heim settist
hann að búi sínu á ný og varð brátt
lífið og sálin í öllum andlegum og
verklegum framkvæmdum í sýsl-
unni. Varð hann hreppstjóri í Háls-
hreppi árið 1865, en sú tign varð
nokkuð endaslepp, því Pétur Haf-
stein vék honum frá eftir þrjú ár,
enda voru flestir hreppstjórar í S —
Þingeyjarsýslu valtir í sessi um þær
mundir.
Lá til þessa sú orsök að Pétur
amtmaður gerðist mjög vanstilltur
á geðsmunum og einráður, sem
ágerðist með aldrinum og keyrði
um þverbak í þessu efni á árunum
1865 — 1870. Komst amtmaður i
mikla óvináttu við Jón Finen,
lækni, sem var einkar vinsæll mað-
ur. Mun amtmaður hafa átt upphaf-
ið að þessu og lét hann í ljós
óánægju sína með Jón í allsvæsnum
blaðagreinum. Studdi allur almenn-
ingur lækninn og ýmsir mektar-
menn á borð við Einar í Nesi, Þor-
lák á Stórutjörnum, Jón á
Gautlöndum og loks Tryggva. Lauk
viðskiptum læknisins og amtmanns
svo að læknirinn hraktist úr emb-
ætti. Reiddist amtmaður öllum
þeim sem drógu taum Finsens og í
ársbyrjun 1867 fyrirskipaði hann
rannsókn vegna afskipta Finsens af
Brasilíuferðum Islendinga og
sneiddi að því að læknirinn hefði
tælt menn til ferðar í eigingjömum
tilgangi. Sama ár birtist stuðnings-
ávarp við amtmann í Norðanfara og
annað stuðningsávarp við lækninn,
undirritað af ýmsum fyrirmönnum í
Eyjafjarðar og Þingeyjarsýslum.
Brást Pétur Hafstein við þessu með
því að setja ýmsa hreppstjóra af og
þar á meðal Tryggva. Logaði allt í
illdeilum þessi árin og níðkviðling-
um rigndi niður um amtmann.
Linnti þessu ekki fyrr en hann lét af
embætti haustið 1870. Þessi deila
hafði mikil áhrif á Tryggva og gat
hann aldrei gleymt þeim órétti, sem
honum fannst hann hann vera beitt-
ur.
„Áfram, áfram“
Árin fyrir 1870 vora harðinda—
og ísaár. Því var verslun mjög
óhagstæð á Norðurlandi, ekki síst
við Eyjaíjörð. Á Akureyri voru þá
tvær verslanir, Gudmanns og Hö-
epners, báðar aldanskar og með
rammasta einokunarsniði. Verð var
úr hófi hátt á algengustu nauðsynj-
um og því engin furða þótt bændur
færu að hugsa um að fá betri versl-
un, eða ná henni undir sig.
Sumarið 1868 keyptu nokkrir
menn við Eyjafjörð skip, sem hafði
strandað og hét það „Emelie". Voru
miklar ráðagerðir uppi um hvað við
það skyldi gera, hvort heldur rífa
það sundur eða bæta það, því byrð-
ingurinn var all góður.
Varð sú niðurstaðan að dubba upp
á skipið og mynda um það hlutafé-
lag. Var ætlað að 2000 ríkisdali
þyrfti til að gera það haffært. For-
göngumaður að stofnun félagsins
var Arnljótur Ólafsson á Bægisá,
en Tryggvi stóð að fyrirtækinu með
honum frá byrjun.
Margir hétu hlutum, en til að
byrja með gekk erfiðlega að inn-
heimta þá. Var það eftir að grein
birtist í Norðanfara undir nafninu
„Áfram, áfram“ að úr rættist. I
greininni segir m.a. „Það MÁ
ALLS EKKI ganga undan í ÞETTA
SINN að félagið komist á stofn.
Annars er verr byrjað en aldrei
byrjað...Hvort sem vér því skoðum
málið frá sjónarmiði sóma eða sið-
ferðis, þá virðist oss það heimta
sérlegan áhuga og fylgi og felum
það — að svo mæltu almenningi á
hendur".
Þetta hreif, því í marsmánuði s. á.
var nægilegt fé komið inn eða í
vissum loforðum til þess að hægt
yrði að gera við skipið og jafnframt
var þá lofað í það talsverðu af vör-
um. Var nú ákveðið að senda það út
á komandi sumri. Á fundi 13. til 14.
júní var félagið stofnað til fulls.
Framkvæmdastjóri var Tryggvi
Gunnarsson kosinn í einu hljóði.
Skipið var skírt Grána og félagið
Gránufélag.
Háðsglósur kaupmanna
Meðan á öllu þesu braski stóð,
höfðu kaupmenn á Akureyri óspart
dregið dár að bændum fýrir það að
þeir skyldu ætla sér að fara að
halda úti skipi til verslunar og sigl-
inga. Höepner lét sér um munn fara
1869 að hann mundi næsta sumar
sjá skipið grotnað niður í sandin-
um, þar sem það lá. Þeir kölluðu
það 1 háðungarskyni „Gránu" og
festist það heiti við skipið og var
því á endanum valið sem heiti og
jafnframt til að storka andstæðing-
unum. Kaupmenn neituðu bændum
alveg um peninga, því þeir voru
hræddir um að þeir ætluðu að
leggja þá „í þetta góða skip“.
Þótt ekki væri hér um mikið íjár-
framlag að ræða, skoðað með aug-
um nútímans, þá var það samt mik-
ið fé i þá daga. Svo mikið að það
mátti heita hreinasta þrekvirki að
koma þessu í verk. Efnamenn voru
þá fáir og efnin lítil á okkar mæli-
kvarða. Menn sem áttu 3 —- 4000
ríkisdali voru taldir stórríkir. Og
þótt einhver efni væru var nær
ómögulegt að ná í peninga. Kaup-
menn létu sama sem ekkert út af
þeim og lánastofnanir voru engar
til.
Stórfýrirtæki
Tryggvi fór með skipið til Hafnar
um sumarið, en hafði ekki nægar
vörur héðan, sem eðlilegt var, til
þess að geta fengið fullfermi aftur.
Hann varð því að fá vörurnar að
láni, en það ætlaði ekki að ganga
greitt, því islenskir (þ.e. danskir)
kaupmenn spilltu fýrir því, eins og
þeir gátu, en þó fékkst farmurinn að
lokum. Þessi byrjun var því góð,
því viðskiptin reyndust ábatasöm
— útlendu vörurnar voru miklu
betri en menn áttu að venjast og þó
mun ódýrari. Það sumar keypti fé-
lagið mikinn hluta úr Oddeyri og
byggði þar vcrslunarhús. Árið eftir
hafði félagið tvö skip í förum og
Grána var send í verlsunarferð til
Raufarhafnar, Þórshafnar og Seyð-
isQarðar, því þá höfðu Múlsýsling-
ar lagt mikið fé i félagið, 10.000
ríkisdali. Fyrstu árin gaf félagið 6%
í vexti til hluthafa og næstu árin
voru verslanir settar á stofn á ýms-
um stöðum, svo sem Seyðisfirði og
Siglufirði. Mátti svo heita að félag-
inu yxi þróttur á hverju ári og var
svo komið við árslok 1876 að eign-
ir félagsins voru taldar 327 þúsund,
þar af 74 þúsund í hlutabréfum. Þau
voru á 50 krónur hvert, en voru nú
talin 96 króna virði. Auk þess hag-
ræðis sem landsmenn höfðu af
versluninni var einnig lagt kapp á
að vanda vöruna. Ullin var nú í
fýrsta sinn reglulega flokkuð eftir
gæðum. Lýsi, sem hingað til hafði
verið pottbrætt, var nú gufubrætt.
Var þetta hvort tveggja verk
Tryggva og lét hann reisa gufu-
bræðsluhús niðri á Oddeyrartanga