Tíminn - 28.04.1990, Blaðsíða 2

H6LGIN
Laugardagur 28. apríl 1990
10
ríki voru þá dauðhrædd við, fólu í
sér mikinn vanda fyrir íslensk
stjórnvöld. íslendingar höfðu ekki
mætt öðru en vinsemd frá Þjóðverj-
um og land þeirra var mikill við-
skiptaaðili. Hins vegar þótti ískyggi-
legt ef þetta mikla herveldi, sem
augljóst var að herbjóst af kappi,
kæmi hér upp flugvöllum og aðstöðu
sem nýttist á hernaðartímum. Var
og auðsætt að slíkt myndi ekki litið
hýru auga af Bretum sem drottnuðu
á hafinu. En það var einmitt í trausti
þess sem íslenska ríkisstjórnin tók
þá ákvörðun að neita Þjóðverjum
umsvifalaust um aðstöðu fyrir Luft-
hansa hér. Þjóðverjar urðu æfir og
töldu sig eiga rétt til lendingarleyfis
samkvæmt gefnu loforði í sambandi
við Panamerican. Þeim var þá bent
á að loforðið hefði miðast við sömu
aðstöðu og Panamerican-félagið
fengi, en aldrei hefði orðið af nein-
um slíkum leyfum til þess og ættu
Þjóðverjar því engan rétt eða kröfu
í þessu efni.
Þeir sem ekki muna hvílík ógnun
þýska nasistaveldið var á þessum
tíma geta litla grein gert sér fyrir því
hve háskalegar afleiðingar þessarar
neitunar gátu orðið, en aftur á móti
gat leyfisveiting reynst ennþá örlaga-
ríkari þegar fram liðu stundir.
Ákvörðun í máli þessu mæddi
fyrst og fremst á forsætisráðherran-
um, Hermanni Jónassyni. Hermann
var ekki einungis þrautþjálfaður
íþróttamaður, hið mesta karlmenni
og geiglaus, heldur einnig mjög
gætinn og hugsaði sitt ráð vel þegar
vanda bar að höndum. Hann var
góður pólitískur veðurspámaður,
laus við smámunasemi og sumum
gat virst hann latur hversdagslega.
En sannleikurinn var sá að hann lét
starfsmenn sína oft um daglega af-
greiðslu mála, en markaði auðvitað
sjálfur stefnuna. Hann hafði mjög
gaman af lax- og rjúpnaveiði og var
kappsfullur að hverju sem hann
gekk, bæði leik og starfi. Hann sýndi
ótvírætt sem lögreglustjóri í Reykja-
vík á óróatímum og sem stjórnmála-
maður að hann hafði mikla forystu-
hæfileika og var jafnan sjálfur
fremstur í víglfnu í stórræðum.
Hann var mestur þegar mest reyndi
á. Andstæðingarnir sóttu oft hart að
honum og stundum frýðu þeir hon-
um vits. En þar fóru þeir villur
vegar. Hermann var maður mjög vel
gefinn, las mikið, einkum þjóðleg
fræði, ævisögur og ljóðmæli. Ég
hygg að eftirlætisskáld hans hafi
verið Einar Benediktsson, Jónas
Hallgrímsson, Grímur Thomsen og
Stephan G. Stephansson og raunar
mörg fleiri. Sjálfur var hann ágæt-'
lega hagmæltur, þótt hann flíkaði
því ekki mjög.
Ég minnist þess þegar stjórn Her-
manns Jónassonar fór frá völdum í
maí 1942, að við höfðum lokið við
að hreinsa til á skrifborði hans um
það bil sem húm vornæturinnar
mannahöfn, lét forsætisráðherra í té
í símtölum að Þjóðverjar urðu reiðir
úrslitunum og lét sendiherra þeirra í
Kaupmannahöfn, Renthe-Fink, það
í ljós við Svein. Sveinn Björnsson
hafði að sjálfsögðu náið samband
við Hermann Jónasson um þessi mál
og önnur og lét hann m.a. vita að
danska leyniþjónustan teldi sig hafa
vitneskju um að Þjóðverjar stund-
uðu hér umfangsmeiri njósnir en
íslendingar gerðu sér ljóst.
Þannig var hluti af bakgrunninum
þegar þjóðstjórnin var mynduð 1939
og hér bar að landi nýjan þýskan
ræðismann, lækninn dr. Werner
Gerlach, sem átti eftir að reynast
mikill andvaragestur. Það var þegar
vitað að dr. Gerlach var ákafur
nasisti, hafði starfað í Sviss og sýnt
þar mikla ágengni fyrir flokk sinn.
Hitt vissu menn minna um að hann
var í persónulegum vináttutengslum
við helstu valdamenn í Þýskalandi.
Dr. Gerlach gerðist brátt nokkuð
afskiptasamur og hefur vafalaust
talið að hann myndi geta haft mikil
áhrif í hinu litla, íslenska samfélagi
sem fulltrúi þýska herveldisins, sem
heimurinn óttaðist og lét haldast
margt uppi. Sem lítið dæmi um ýtni
hans og yfirgang var það að hann
fann að því við Stefán Jóh. Stefáns-
son, sem fór með utanríkismál, að
hann umgengist þýskan flóttamann.
Ráðherra lét skila því til ræðis-
mannsins að það væri ekki í hans
verkahring að hafa afskipti af því
hverja utanríkisráðherra umgengist.
Mun hafa sljákkað nokkuð í honum
í bili við þetta.
Þegar dr. Gerlach var sestur að í
Túngötu 18, sem þýska ríkið keypti,
tók að bera á því að einhvers staðar
í Reykjavík væri í notkun loftskeyta-
sendistöð, sem enginn kannaðist við.
Eftir að styrjöldin hófst haustið 1939
var tekið að fylgjast nákvæmlega
með þessari starfsemi og reyna að
hafa uppi á stöðinni. Grunaði menn
strax að þýska ræðismannsskrifstof-
an ætti hér hlut að máli og að lokum
tókst sérfræðingum Landsímans að
miða stöðina og sannreyna að send-
ingarnar kæmu fráTúngötu 18. Eftir
bollaleggingar um hvað gera skyldi,
ákvað ríkisstjórnin að lögreglustjór-
inn í Reykjavík, sem þá var vaskur
ungur maður, Agnar Kofoed-Han-
sen, skyldi fara á fund dr. Gerlachs,
segja honum að vitað væri að hann
stundaði ólöglegar upplýsingasend-
ingar og krefjast þess að stöðin yrði
gerð óvirk. Dr. Gerlach neitaði
öllum ásökunum.
En skammt var nú til stærri tíðinda
sem girtu fyrir frekari sendingar úr
Túngötu 18.
Eignaskráning
íTúngötu 18
Eins og kunnugt er var það 10.
maí 1940 sem Bretar hernámu
ísland. Eitt fyrsta verk þeirra var að
bandi við þessa yfirtöku Svía var
gerð skrá um muni í bústaðnum og
önnuðust Ólafur Þorgrímsson
hæstaréttarlögmaður og Guðjón
Jónsson bryti þá skráningu fyrir
hönd bresku herstjórnarinnar á ís-
landi. Af hálfu Svía var viðstaddur
Otti Johansson aðalræðismaður.
Eignaskráning þessi fór fram á tíma-
bilinu 21. júní til 9. júlí 1940 og
virðist nákvæm ef dæma má eftir því
að skráð er m.a. ein blikkdós tóm og
ein hattaskja tóm.
Á árinu 1945 í stríðslok fór sænski
sendifulltrúinn fram á að mega af-
henda íslensku ríkisstjórninni eignir
Þjóðverja, þar sem Svíþjóð væri
hætt að gæta þýskra hagsmuna og
31. maí var innsigli Stjórnarráðsins
sett á dyr þýsku ræðismannsskrif-
stofunnar við hliðina á innsigli
sænska sendiráðsins. Litlu síðar var
dr. Einar Arnórsson, fv. hæstarétt-
ardómari, beðinn að semja álitsgerð
um hvernig haga skyldi viðtöku og
hagnýtingu húseignarinnar Túngötu
18 og þeirra muna sem þar voru
geymdir.
Dr. Einar Arnórsson skilaði álits-
gerð um þetta dagsettri 23. júlí.
Tekur hann fram í almennum at-
hugasemdum um málefnið, að þýska
ríkið hafi eins og kunnugt sé gefist
upp fyrir herjum bandamanna og sé
nú stjórnað af hershöfðingjum
þeirra á tilteknum hernámssvæðum.
Þýska ríkið sé nú ekki milliríkjaaðili,
það hafi ekkert fyrirsvar út á við og
ekki heldur æðstu stjórn innanrík-
ismálefna sinna. Forræði hinna
sigursælu stórvelda á málum þess
standi væntanlega svo lengi sem
þeim þyki henta og enginn viti hvort
nokkurn tíma rísi upp eitt ríki á
rústum þess ríkis sem hætti tilvist
sinni í maí 1945, er hin skilmálalausa
uppgjöf fór fram. Það sé fjarri öllum
sanni að hinar þýsku eignir, bæði
ríkisins og borgara þess, sem ekki
muni um ófyrirsjáanlegan tíma eiga
færi á gæslu hagsmuna sinna, liggi
ónýttar og eyðist smám saman. Sýn-
ist ríkisvaldinu, þar sem þær eru, því
vera rétt og jafnvel skylt að ráðstafa
þeim með þeim hætti sem að mestu
gagni megi koma, án þess að hagur
eignarmanna sé fyrir borð borinn.
Að því er varðar fasteignina Tún-
götu 18, segir í álitsgerðinni að best
fari á því að utanríkisráðherra biðji
borgarfógeta að brjóta innsiglin fyrir
húsinu að viðstöddum fyrirsvars-
manni sænska sendiráðsins og utan-
ríkisráðuneytisins og afhenda það
ásamt fylgifé fyrirsvarsmanni utan-
ríkisráðuneytisins fyrir hönd ís-
lenska ríkisins. Færi athöfn þessi
fram á dómþingi til þess að tryggja
að afhendingin færi að öllu leyti
sómasamlega fram og væri það best
sönnun um öll atvik.
Ef um einhverja lausa muni væri
að ræða úr eigu þýska ríkisins, svo
sem húsgögn, ætti borgarfógeti að fá
þá fyrirsvarsmanni utanríkisráðu-
Myndlr af þeim Hermanni Göring og konu hans, Emmy, ásamt Heinrich Himmler, áritaðar til Gerlachs.
færðist yfir. Hermann settist í djúp-
an stól, þrey.ttur og eilítið vonsvik-
inn, og hafði yfir þessa vísu:
Ættjörd mín kæra þér ann ég
og oddviti þinn hef ég kallast,
en fljóttýta börn þín, það fann ég,
ogfastáþann vagninn sem hallast.
Werner Gerlach
En hverfum nú aftur að Luft-
hansamálinu. Óhætt er að fullyrða
að Þjóðverjar beittu í því máli bæði
vinmælum og ógnunum. Kom það
m.a. fram í upplýsingum sem Sveinn
Björnsson, sendiherra í Kaup-
senda hermenn í Túngötu 18 til að
handtaka þýska ræðismanninn og
fjölskyldu hans og færa út í eitt
herskipanna. Þegar hermennina bar
að var fjölskyldan að brenna skjöl í
baðkerinu, en nokkru munu Bretar
hafa náð óskemmdu.
Eftir að þýski ræðismaðurinn var
handtekinn og á brottu tóku Svíar
að sér að gæta hagsmuna Þjóðverja
hér. Afhenti breska hernámsliðið
sænska aðalræðismanninum hús-
eignina Túngötu 18 ásamt innan-
stokksmunum og öllu er Bretar
höfðu ekki séð ástæðu til að fjarlægja
úr húsinu eftir að þeir höfðu rann-
sakað þar skjöl og búnað. í sam-
neytisins og gera nákvæma tvíritaða
skrá um munina. Eignirnar skyldu
dómkvaddir menn, óvilhallir og til
þess hæfir, virða til peningaverðs.
Eignir einstakra manna skyldu einn-
ig afhendast með sama hætti.
Um hagnýtingu eignanna segir í
álitsgerðinni að rétt virðist að ís-
lenska ríkið noti í sínar þarfir fast-
eignina og það af lausafjármunum
þýska ríkisins sem geymslu þoli og
notkun með venjulegum hætti að
áliti virðingarmanna, nema heppi-
legra þyki að selja alla þessa lausa-
fjármuni. Varlegra sýnist þó að bíða
með innlausn þessara eigna þar til
ákveðið verði hversu lengi hersetn-
Sendiherrann var stæðilegur á velli og Pétur Sigurðsson, ijósmyndari
blaðsins, fyllti tæpast út í þennan skrúða sendimanns Þriðja ríkisins,
en góss þetta er geymt í Þjóðminjasafni.
ing þýska ríkisins skuli standa eða að
hún skuli standa um óákveðinn tíma.
Loks megi vera að forráðamenn
stórveldanna, sem hersitji Þýska-
land, hyggist ráðstafa eignum þess
erlendis. Áfengisbirgðir kaupi
Áfengisverslun ríkisins á innkaups-
verði, þar eð enginn annar en hún
megi selja áfengi. Aðrar eignir virð-
ist rétt að selja á opinberu uppboði.
Að fenginni álitsgerðinni ákvað
ríkisstjórnin að veita eignunum við-
töku á grundvelli sem þar er lagður
og eftir að sænska sendiráðið hafði
fallist á þá málsmeðferð.
Forsætis- og utanríkisráðherrann,
Ólafur Thors, ritaði borgarfógetan-
um í Reykjavík, Kristjáni Kristjáns-
syni, 10. sept 1945, og fór þess á leit
að hann fengi ríkisstjórninni í hend-
ur umráða- og ráðstöfunarrétt eigna
þeirra sem hér er um að ræða.
Myndi sænski sendiherrann, Otto
Johansson, afhenda eignirnar fyrir
hönd sendiráðsins en Birgir Thor-
lacius taka við þeim fyrir hönd
ríkisstjórnarinnar. Það var svo
fimmtudaginn 13. september 1945
að Kristján fógeti setti fógetarétt
Reykjavíkur við Túngötu 18. Voru
þar viðstaddir, auk okkar, Otto
Johansson, Jón Magnússon, fil.
kand., Gunnar Rocksén, sem sendi-
fulltrúinn fól að vera framvegis við
uppskrift eignanna, og vottar og
matsmenn, Jón A. Ólafsson hús-
gagnasmiður og Snæbjörn G. Jóns-
son. Hófst svo skráning og mat á öllu
sem í húsinu var og höfð til hliðsjón-
ar skrá sú er Ólafur Þorgrímsson og
Guðjón Jónsson höfðu gert. Loka-
réttarhald fór fram 15. janúar 1946.
Af hálfu borgarfógeta önnuðust þeir
Þorsteinn Thorarensen, Ólafur A.
Pálsson og Jónas Thoroddsen réttar-
höldin, en borgarfógeti sjálfur ekki
nema f byrjun. Lágu til þess atvik
sem ekki verða rakin hér.
Hvernig duldist
sendistöðin?
Þetta skráningarverk og mat
reyndist tímafrekt því að hvort
tveggja var að sjálfsögðu framkvæmt
af mikilli nákvæmni. En þó fór það
svo að ekki sást greindur sérstaklega
í skránni sá hlutur sem hvað mest
umræða varð um síðar: það er að
segja sendistöð, sem seinna fannst í
húsinu. Óvíst er hvort stöð þessi
hefur verið í húsinu þegar skráning
fór fram eða verið komið þangað
síðar, sem sumir töldu hugsanlegt.
Þær eignir, sem þarna var um að
ræða, voru fyrst og fremst húseignin
sjálf, sem metin var á 558 þúsund
krónur af Einari Kristjánssyni húsa-
smíðameistara og Guttormi And-
réssyni, safn náttúrugripa og þjóð-
minja, sem Jóhannes Ásgeirsson og
dr. Finnur Guðmundsson mátu á
hálfa milljón króna, Mercedes Benz
bifreið, sem Viggó Eyjólfsson bif-
reiðaeftirlitsmaður og Kristján S.
Elíasson bifreiðaviðgerðarmaður
mátu á 8.500 kr., flygill sem Pálmar
ísólfsson hljóðfæraviðgerðarmaður
og Árni Kristjánsson píanóleikari
mátu á 12-13.000 krónur. Áfengis-
verslun ríkisins leysti til sín áfengis-
birgðir hússins á 7.493 krónur.
Opinbert uppboð var haldið á
ýmsum eignum 23. febrúar 1946, en
þar fyrir utan voru nokkrir munir
seldir, t.d. flygillinn, borðstofuhús-
gögn og eitthvað fleira. Bifreiðin,
sem metin var á 8.500 krónur, seldist
á uppboðinu á 20 þúsund krónur.
Munir í einkaeign voru geymdir og
afhentir eigendum smátt og smátt
eftir því sem þeir gáfu sig fram og
sönnuðu eignarrétt sinna, þ.á m.
var fjölskylda dr. Gerlachs, sem
ýmist fékk einkamuni sína afhenta
eða andvirði þeirra sem seldir höfðu
verið. Starfsmaður í ræðismanns-
skrifstofunni, Werner Haubold, og
systir hans áttu búslóð og bækur sem
þau fengu aftur og ýmsir fengu muni
sína afhenta fyrir milligöngu Rauða
kross íslands.
I loftherbergi einu í Túngötu 18
voru geymdar margar ferðatöskur,
sumar merktar hinum og öðrum
ferðalöngum, aðrar ómerktar. Her-
bergi þetta var ekki innsiglað, heldur
einungis læst, því að nauðsynlegt var
4**

'í

*