Tíminn - 05.05.1990, Blaðsíða 3

Laugardagur 5. maí 1990
HELGIN
13
Frú Emma Gad og frú Helga Vídalín á nýlendusýningunni.
janúar 1905 var enn ein nefndin skip-
uð, en hún átti að fá sýningamefnd-
ina í Reykjavík til þess að leggja nið-
ur störf. — A fúndi hinn 8. febrúar
hvatti Sigurður Guðmundsson til að
haldnir yrðu mótmælafúndir um
þvert og endilangt Island og mót-
spymu haldið áfram i Kaupmanna-
höfn. Þar sagði Matthías Þórðarson
og ffá viðtali er hann hafði átt við ffú
Emmu Gad, sení reynst hefði fús til
að gera breytingar á heiti sýningar-
innar. Uppmnalega var það ætlunin
að sýningin skyldi aðeins heita
„Dansk Koloniudstilling“, en vegna
andmælanna var nafhinu breytt í
„Dansk Koloniudstilling, samt Ud-
stilling for Island og Færöeme“. í
viðræðunum við Matthías gekkst ffú-
in í að breyta orðinu for í ffa, sem
stúdentum þótti skárra, fyrst ekki var
unnt að hindra þátttöku Islands. Loks
tilkynnti ffúin að líklega yrði nafninu
breytt alveg og Islandsdeildin kölluð
„Videnskabelig — Etnografisk Ud-
stilling ffa Island'*.
Kurr mikill var á fúndinum eftir sem
áður. Hvatti Sveinn Bjömsson til að
allir rituðu heim til íslands til kunn-
ingja og vina og bæðu þá að vinna
gegn sýningunni af alefli. Ami Páls-
son réðst harkalega að þeim Valtý og
Finni prófessor og taldi að þeir væm
að troða yfirlýstan vilja íslendinga
undir fótum.
Hannes Hafstein
segir sig úr nefndinni
Á næsta fúndi, þann 10. febrúar,
lýsti dr. Valtýr því yfir að hann hefði
eiginlega alltaf verið sýningunni
heldur mótfallinn. Hefði hann ákveð-
ið að segja sig úr nefndinni, en hætt
við það af ástæðum, sem hann ekki
kvaðst hirða um að nefha. Gekk hann
þar með af fúndi og var þungt í skapi.
Er hann var horfinn stakk Jóhann
Siguijónsson upp á að hann yrði rek-
inn úr félaginu. Urðu um þetta all-
nokkrar umræður, en tillagan loks
samþykkt með 20 atkvæðum gegn
17. Stjóm félagsins ógilti þessa
ákvörðun skömmu síðar.
I fúndargerðum dönsku sýningar-
nefhdarinnar frá þessum dögum má
lesa að við margan vanda var að etja:
Sýningamefndin í Reykjavík hafði
sent aðalnefhdinni bréf og beðið um
nánari upplýsingar um hið fyrirhug-
aða fyrirkomulag sýningarinnar, þar
sem fólk á íslandi héldi að aðalþáttur
sýningarinnar væri að „sýna“ fólk ffá
sýningarlöndunum, eins og Tívolí
væri vant að gera með því að flytja
inn frumstætt fólk frá fjarlægum
löndum til þess að auka aðsóknina að
Tívolígarðinum.
Samtímis fékk nefndin bréf frá
Hannesi Hafstein, ráðherra, þar sem
hann segir sig úr nefhdinni vegna
andstöðunnar heima.
Sýningamefndin í Reykjavík skrif-
aði enn og var reiðubúin að halda
áffarn störfum, en tók fram að sem
flestra muna ffá íslendi yTði að afla í
Danmörku sjálffi, því á íslandi væri
lítið að fá af sýningarmunum, vegna
gremju margra yfir fyrirkomulagi
sýningarinnar.
Dr. Valtýr Guðmundsson stakk upp
á að sýning ffá íslandi yrði látin falla
niður, þar sem íslendingar sjálfir
væru þátttökunni svo mótfallnir.
Kvað hann þetta vera líkt því að
Þjóðverjar efndu til danskrar sýning-
ar i Berlín gegn vilja Dana. Vakti
þessi samlíking allmikla gremju
Dana, sem minntu dr. Valtý á að Is-
land væri þó dálítið bundið við Dan-
mörku.
Hús í gömlum
bæjarstíl
Nú hafði verið ákveðið að ísland
skyldi aðallega sýnt „grafisk" á sýn-
ingunni með myndum og teikningum
ásamt skuggamyndum og svo flutt
erindi um ísland. Ennfremur ákvað
nefndin að hefjast handa um að fá
lánaða sjaldgæfa muni ffá íslandi,
sem væru i eigu manna í Danmörku,
og sýna þá í sérstöku húsi i gömlum
bæjarstíl, og bauðst Thor Tulinius til
að gefa sýningunni slíkt hús. Þótti
þetta ágætis hugmynd, sem varð til
þess að einhver stakk upp á því að
reist yrði sérstök dönsk sveitabað-
stofa af gamalli gerð og í henni kom-
ið fyrir dönskum sveitahúsgögnum.
Var talið að það eitt sér mundi eigi
aðeins gera sýninguna fjölbreyttari,
heldur einnig verða vel tekið í sýn-
ingarlöndunum.
I byrjun aprilmánaðar tilkynnti dr.
Valtýr nefndinni að hann sæi sér éigi
lengur fært að vera í henni „af ýms-
um ástæðum". Voru þá þeir Thor Tul-
inius og Finnur Jónsson einir íslend-
inga eftir í nefndinni i
Kaupmannahöfn.
Sýningin opnuö
Sýningin var svo opnuð í Tívolí
þann 31. maí 1905 og stóð hún til 24.
september, eða viku lengur en
skemmtigarðurinn var opinn. Inn-
gangseyrir var 25 aurar. Skólaböm
fengu sumpart ókeypis aðgang og
sumpart greiddu þau 10 aura. Vitan-
lega urðu allir að greiða hinn venju-
lega aðgangseyri að garðinum sjálf-
um að auki. Aðsókn var eftir atvikum
nokkuð mikil. I júnímánuði kom ná-
lega fimmti hluti allra Tívolígesta á
sýninguna og þótti það mjög gott.
Seinni hluta sumars minnkaði að-
sóknin vegna óhagstæðs tíðarfars,
vætutímabils. En 20. ágúst voru tekj-
ur sýningarinnar samt orðnar ná-
kvæmlega það sem áætlað var að
kostnaðurinn mundi verða samtals.
Mikil viðhöfn var á opnunardaginn.
Opnunarhátíðin fór fram í hljóm-
leikasalnum í Tívolí í nærvem krón-
prinsessunnar, sem var vemdardís
sýningarinnar, konungsins, krón-
prinsins, prinsanna Haraldar og
Hans, ásamt Thym prinsessu, inna-
ríkisráðherrans, utanríkisráðherrans,
sendiherra Norðmanna, Gude kamm-
erherra, Bjömstjeme Bjömsons og
ffúar hans, ásamt fjölda valdra gesta.
Forseti sýningarinnar, Moses Melc-
hior, bauð samkomugesti velkomna
og gerði hann í ræðu sinni dálítið gys
að mótmælum stúdenta, svo og gull-
fúndinum í Vatnsmýrinni, sem vakið
hafði athygli um þessar mundir.
Sagði Politiken frá ræðu hans á þessa
leið daginn eftir:
„...Og svo birtist skyndilega hið
litla, gljáandi, hnöttótta, mjallhvíta
höfúð Mósesar Melchiors upp yfir
brúnina á ræðustólnum! Hann talaði
fyrst mjög alvarlega til konungs-
fólksins, en tók síðan upp léttari tón
og gerði að gamni sínu. Hann minnt-
ist á gullfúndinn á íslandi og harmaði
mjög, um leið og hann leit beint
ffaman í konunginn, að það væri nú
komið í ljós að íslenska gullið væri
bara kopar! Svo minntist hann á and-
mæli íslensku stúdentanna og sagði,
að það hafi ekki verið tilgangur
nefndarinnar að vilja móðga nokkum
mann, stúdentamir hefðu gert nefnd-
inni rangt til. Og fann svo upp á að
snúa öllu við og segja að hann vonaði
að íslendingar væm svo göfuglyndir
að þeir fyrirgæfú það ranglæti, sem
þeir hefðu sýnt nefndinni við þetta
tækifæri.
Vídalínssafnið
Það sem einkum vakti athygli í ís-
lensku deildinni vom munir í eigu
þeirra Jóns og Helgu Vídalín, sem
um var rætt sem Vídalínssafhið. (Den
vidalinske Samling). Um eðli þess og
tilurð er hér vitnað i orð ffú Helgu, er
hún ræddi við danska blaðamenn:
„Ég hef búið í 14 sumur á íslandi og
safnað af mesta kappi allan þann
tíma. Ég hef komist yfir um 150 gripi
og em þeir sýndir. Þar er útskorin alt-
aristafla ffá kirkju, sem nú er lögð
niður í grennd við Sauðárkrók og
gömul altaristafla úr kirkju á Suður-
landi. Frá Þingeyrum á ég þijár fagr-
ar ljósakrónur og mjög haglega út-
skomar myndir af Kristi og
postulunum. Svo á ég stórt safn af
altariskaleikum og þar á meðal einn
frá 1487. Á fætinum, sem settur er
gimsteinum, em sýnd ýmis atriði úr
píslarsögunni. Það er gjöf ffá páfa til
Gmndarkirkju í Eyjafirði. Mesta
Qölda á ég af tóbaksdósum og bauk-
um. Ennffemur á ég silfúrbúinn staf,
sem átt hefúr Jón biskup Vídalín. En
predikunarstólinn, sem ég á, mun þó
vera fágætasti gripurinn af því öllu.
Hann hefúr Guðbrandur biskup Þor-
láksson skorið út árið 1594. Biblíu
hans á ég lika. Hún er kjörgripur.“
Vídalínssafnið vakti upp talsverðar
umræður um vemdun fomminja á ís-
landi og átalinn hugsunarháttur
þeirra sem seldu merka gripi í hendur
fólki er flytti þá úr landi. Munir þessa
safns munu að langmestu leyti hafa
komist í vörslu Þjóðminjasafhs síðar.
Skrælingjafélagið
Hér lýkur að segja ffá þessari um-
deildu sýningu og viðbrögðum landa
í þá daga. Frásögnin er mælsk um
þjóðræknistilfínningu manna þá og
viðhorf til stöðu íslendinga meðal
þjóðanna, sem nú er litin öðmm aug-
um að vonum.
Sýningin var ekki eina dæmi þessa.
Vorið 1903 var stofnað í Kaup-
mannahöfh félag, sem kallað var
„Det danske Atlanterhavsöers Selsk-
ab.“ Var það stofnað af misskilinni
góðvild þeirra sem upptökin áttu, en
því var ætlað að hjálpa svertingjum á
Vesturheimseyjunum dönsku, eski-
móum á Grænlandi, Færeyingum og
íslendingum. Landar nefndu félagið
þegar „Skrælingjafélagið" og undir
því nafhi gekk það löngum. Sérstakar
deildir vom innan þess fyrir hvert
hinna fjögurra landa. Mun Thor Tul-
inius hafa verið formaður íslands-
deildar þess og Finnur Jónsson vara-
formaður. Margt mætti rekja af
heitum fúndum og ýmsu uppnámi
sem félagsskapur þessi varð til að
valda með tilveru sinni, en hér verður
látið staðar numið að segja af þessum
brátt niu tuga ára gömlu deilumálum.
(Byggt á frásögn Vilhjálms Finsen í bók
hans „Hvað landinn sagði erlendis")
MOBIRA
TALKMAN
FARSÍMINN
Á STÓRLÆKKUÐU
VERÐI!
Þegar menn tala um „alvöru“ farsíma eiga þeir við
Mobira Talkman. Vegna sérlega hagstæðra samninga
við framleiðanda getum við boðið þessi vönduðu tæki á
frábæru verði:
■ AÐEINS^^,—
I 96J368KR!I
3 ára ábyrgð
og ókeypis kaskótrygging.
Til staðfestingar á því trausti sem við berum til Mobira
Talkman bjóðum við 3 ára ábyrgð og jafnlanga
endurgjaldslausa kaskótryggingu gegn skemmdum,
skemmdarverkum og þjófnaði. Enginn annar býður
þessa einstöku þjónustu hér á landi.
Hátaeknlhf.
Ármúla 26, símar: 91 -31500 - 36700