Tíminn - 12.05.1990, Blaðsíða 3

Laugardagur 12. maí 1990
HELGIN
Seyðisfiöröur um aldamótín.
„Þvifátt erfrá Dönum,
sem gœfan oss gaf
og glöggt er það enn
hvað þeir vilja.
Það blóð, sem þeir þjóð vorri
út sugu af
það orkar ei tíðin að hylja:
svo tókst þeim að meiða hana
meðan hún svaf
og mjög vel að hnupla
og dylja.
Og greiðlega rit vor
þeir ginntu um haf—
það gengur allt lakar
að skilja. “
Svo óheppilega tókst til að kvæð-
ið barst í hendur einu málgagni
danskra hægrimanna, Dagbladet,
og mun Jón Þorkelsson hafa kom-
ið því á framfæri við blaðið. Birt-
ist í því fáum dögum seinna harð-
skeytt árásargrein á Finn Jónsson
með þeirri athugasemd að það
væri dáfallegt af formanni félags-
ins, sem þar að auki væri dósent
við háskólann, að láta slíkt Dana-
níð viðgangast. Fylgdi dönsk þýð-
ing á erindinu með.
Finnur sá sitt óvænna og kom at-
hugasemd á framfæri við blaðið,
þar sem hann lýsti allri ábyrgð á
hendur höfundinum og sagðist
alltaf hafa verið mótfallinn anda
kvæðisins. Og nú skall flóðbylgj-
an á Þorsteini.
Hann gekk á fund ritstjóra blaðs-
ins, sem hét Grove, og hugðist
hann andmæla athæfi blaðsins og
rógi. Grove var æfur af bræði og
sagði skáldið hafa svívirt þjóð
sem Island og þar með skáldið
ætti allt gott að þakka. „Hann
hoppaði og grenjaði af heift og
stólaskriflin á kontómum dönsuðu
utan um karlinn," eins og Þor-
steinn lýsti þessu síðar. Lauk þó
svo að hann lofaði að taka athuga-
semd af þeirn Finni um það sem
þeir hefðu við aðfarir hans að at-
huga.
En ekki var allt búið enn. Auk
þessa var Þorsteinn kvaddur á
fund háskólaráðsins til að taka við
opinberum ávítum. Voru þar
hvergi spöruð stóryrðin, en Þor-
steinn lét sér hvergi bregða og
hafði við orð að líklega hefði hann
orðið gott efhi í píslarvott á fyrri
öldum.
Fréttimar af þessum atburðum
bámst út til Islands og vöktu
feikna athygli og Þorsteinn Er-
lingsson varð þjóðfrægur maður.
Breyttur maður
— Önnur heitrof
Upp úr þessum átökum urðu ein-
kennilega miklar og margvíslegar
breytingar á högum Þorsteins.
Kannske urðu þær af því að hann
var orðinn ffægari og gat risið upp
með meira sjálfstrausti og harð-
skeyttari en áður. Kannske ollu
vonbrigði hans yfir lúpulegri
ffamkomu landa hans í þessu máli
því að eitthvað brast innra með
honum. Hann missti trúna á þjóð-
félagið, stóð sem uppreisnarmað-
ur gagnvart háskólaráðinu, þijósk-
ur og uppreisnarsinnaður. Og auk
þess urðu breytingar í einkalífi
hans sjálfs. Hann var orðinn sjúk-
ur af berklum og fékk iðulega
blóðspýting.
Upp úr þessu hvarf hann úr tölu
skráðra stúdenta við háskólann.
Hann var ekki rekinn ffá námi,
heldur hætti því sjálfviljuglega.
Samt sneri hann ekki heim, heldur
virtist ætla að setjast að í Dan-
mörku. Hann hafði ofan af fyrir
sér með ýmsum lélegum og illa
launuðum störfúm, svo sem
einkakennslu og prófarkalestri.
Það eru því miklar líkur á að
hann hafi lifað eins mikið næstu
árin upp á náð og kost danskrar
ekkju, Valborgar Hellmann, sem
hann kynntist og giffist upp úr
þessu. Furðulítið er vitað um sam-
band þeirra, en álitið að það hafi
ekki verið grundvailað á neinni
ást. Það er talið að hann hafí leitað
til hennar í vonleysi sínu og veik-
indum og einstæðingsskap. En um
leið myndar hjúskapur þeirra ljót-
asta blettinn í ævi Þorsteins. Af
eðlilegum ástæðum er mikil hula
yfir þessu máli, en á því getur þó
enginn vafi leikið að Þorsteini hafi
farist mjög ódrengilega við unn-
ustu sína, Jarþrúði, sem hafði beð-
ið hans svo mörg ár heima í
Reykjavík.
Sennilega slitnaði upp úr trúlofún
þeirra 1888, sumarið eftir Rask —
hneykslið. Þá hafði Þorsteinn tek-
ið saman við hina dönsku konu og
er þó óvíst hvort hann var giftur
henni. En hann lét unnustu sína á
Islandi ekkert vita um þetta og
bárust henni engar fregnir af hátt-
arlagi hans. Hins vegar undraðist
hún það er hún var hætt að frétta af
honum og hann svaraði ekki bréf-
um hennar. Hún var rösk og ein-
beitt kona og ákvað nú að sigla út
til Hafnar og grennslast fyrir um
orsakir þessarar þagnar og verða
samferða vinkonu sinni, sem átti
leið til Danmerkur.
Það er ekki vitað í smáatriðum
hvað kom fyrir hana úti í Höfn, en
öllum ber saman um að hún hitti
Þorstein ekki í ferðinni. Hún fór
heim til hans, en þar tók á móti
henni hin danska kona Þorsteins.
Er til sú saga, sem menn hafa átt
bágt með að trúa, vegna þess hve
illyrmisleg hún er, að hann hafi
falið sig í íbúðinni og ekki viljað
koma fram, en beinlínis eftirlátið
hinni dönsku lagskonu sinni að
reka Jarþrúði af höndum sér.
Sunnanfari
og Eimreiðin
Og það var líka um þessar mund-
ir sem Þorsteinn brýst út sem ægi-
sterkt ljóðskáld og þó enn sem fyrr
tvískiptur, ýmist sem hörkulegt
baráttuskáld eða ljóðrænn og róm-
antiskur fegurðardýrkandi.
Það var í júli 1891 að mánaðar-
blaðið Sunnanfari hóf göngu sína.
Það var fróðleiks- og myndablað,
eitt merkilegasta tímarit íslend-
inga. Einna mestan þátt í útgáfú
þess átti Einar Benediktsson, sem
þá var laganemi í Kaupmanna-
höfn, og þar birtust fyrstu ljóð
hans. En Sunnanfari varð líka hinn
háværi lúður Þorsteins Erlings-
sonar, sem birti nú í blaðinu hvert
kvæðið á fætur öðru. Fyrstu fjögur
ár Sunnanfara má heita að kvæði
eftir hann séu í hveiju tölublaði.
Og það undarlega er að Þorsteinn
kærði sig kollóttan um það þótt
ritstjórinn væri Jón Þorkelsson,
sem hlaupið hafði með Rasks —
kvæðið í dönsk blöð. Er ekki ann-
að að sjá en að farið hafi hið besta
á með þeim. A þessu tímabili
lögðu þeir saman í eina þjóðfræg-
ustu stöku Islendinga. Þorsteini
Erlingssyni varð á munni þetta
vísubrot:
Af eðlilegum
ástœðum er mikil
hula yfir þessu
máli, en á því get-
ur þó enginn vafi
leikið að Þor-
steini hafi farist
mjög ódrengilega
við unnustu sína,
Jarþrúði, sem
hafði beðið hans
svo mörg ár
heima í Reykjavík.
„Þar sem enginnþekkir mann
þar er gott að vera, “
og Jón Þorkelsson botnaði:
„því að allan andskotann
er þar hœgt að gera. “
Og nokkrum árum síðar fékk
Þorsteinn aðgang að öðru tímariti,
sem líka var gefið út í Kaup-
mannahöfn og varð mjög útbreitt
og vinsælt á Islandi. Það var Eim-
reiðin, sem vinur hans Valtýr Guð-
mundsson hóf að gefa út 1895.
Upphafskvæði Eimreiðarinnar var
„Brautin“ eftir Þorstein, og í fyrsta
árganginum birtust á víð og dreif
sex meiriháttar kvæði hans, þar á
meðal fyrstu brot úr hinum mikla
kvæðaflokki hans, Eiðnum.
Örlög guðanna
Þannig birtist hvert snilldarverk-
ið á fætur öðru, fyrst í Sunnanfara
og síðan í Eimreiðinni — kvæði
eins og Hulda, Sólskríkjan, Litla
skáld á grænni grein og fleiri.
En þetta var aðeins önnur hliðin á
skáldskap Þorsteins. Þó ljóðstíll
og bragarháttur séu þeir sömu er
eins og önnur persóna birtist okk-
ur í baráttukvæðum hans. Þar er
sem eldur brenni úr augum, hann
rís upp sem byltingarmaður gegn
boðorðum og lögmálum. Hann
vill þeyta burtu fordómum og
kreddum, sem hafa þrúgað mann-
kynið um aldaraðir, brjóta hvers
konar kúgun og velta rotnu þjóð-
skipulagi. I sinni eigin fátækt og
sjúkdómi er hann beiskur og sár
og þó er herhvöt hans borin uppi
af mannúð og mannkærleik.
Og senn kom að því að hann lét
svipuhöggin og reiðarþrumumar
dynja á samtíð sinni og vakti upp
óendanleg hneyksli. Hann egndi
menn til ofsareiði og bakaði sér
ævarandi óvináttu, en hann varð
líka frægur.
Fyrsta reiðarslagið skall yfir í
september 1892, þegar Sunnanfari
birti kvæði hans Örlög guðanna.
Kvæðið var mjög langt og var það
eins konar saga kristindóms og
kirkju, alla leið aftan frá dögum
Rómverja. Lýsir hann því loks
hvemig Gyðingakonungurinn
ungi tók svipuna úr hendi Júpíters.
Og í ályktunarorðum spáir hann
því að einhvem tíma mundi fara
eins fýrir Kristi og öllum öðrum
guðum, að hann hljóti sinn skapa-
dóm og verði útrækur.
Kvæðið var eins og köld gusa yf-
ir allar byggðir Islands og vakti
ósegjanlega hneykslun og reiði-
storma. Móðir hans grét fögrum
támm yfír hinum glataða syni. En
jafnframt því sem hneykslunin
gagntók hugi manna, þá byijaði að
læða vissum gmn, einhverju læ-
vísu eitri inn í þjóðarsálina. Sveit-
arhöfðingjamir og hinir háæm-
verðu klerkar urðu aldrei samir og
gyllingin á altarinu aldrei jafn-
björt. A Islandi þótti kvæðið svo
hryllilegt og djöfullegt að menn
þorðu varla að ræða það opinber-
lega og þar var fátt um það skrif-
að.
Ekki leið á löngu uns Þorsteinn
birti annað kvæði, sem var jafnvel
enn svæsnara í hörkulegu orð-
bragði og sakfellingu á kristin-
dómnum. Það hét „A spítalanum"
og birtist í fyrsta árgangi Eimreið-
arinnar. Hér var því lýst hvemig
helvítisboðskapur kirkjunnar gerir
banalegu manns nokkurs að
hryllilegu kvalastríði.
I sama mánuðinum og kvæðið
Örlög guðanna birtist kom út ann-
að tölublað af Sunnanfara með því
byltingarkvæði Þorsteins, sem
síðan bar hæst í skáldskap hans.
Það var kvæðið „Örbirgð og auð-
ur“. Þar ræðst hann enn á kirkjuna
með óstjómlegri heift, en um leið
snýr hann sér að nýrri hlið þjóðfé-
lagsvandamálanna, misskiptingu
auðsins.
Fornleifarannsóknir
og Ameríkuför
í kringum 1895 komst hreyfing á
Þorstein og líf hans varð tilbreyt-
ingaríkara. Hann hafði nú verið
um kyrrt í Kaupmannahöfn í
meira en áratug og í þeirri kyrr-
stöðu höfðu snilldarverk hans
skapast.
Sá sem varð til að koma rótinu á
hann, ýta honum af stað, var vinur
hans, Valtýr Guðmundsson. Svo
vildi til að Valtýr hafði skrifað
feikimikla doktorsritgerð um
húsaskipan Islendinga í fomöld,
þótt nú sé ljóst að það byggðist á
svo ófúllkomnum rannsóknum að
undmm gegnir að það skyldi tekið
gilt sem doktorsritgerð.
Vestur í Bandaríkjunum var auð-
ug kona að nafni Comelia Hors-
ford. Hún hafði fengið brennandi
áhuga á landafundum íslendinga
og Leifi heppna. Gekk hún með þá
flugu í höfðinu að fjöldi gamalla
steinhleðsla á austurströnd Amer-
íku væri frá dögum hinna norrænu
víkinga. Leitaði hún samstarfs við
Valtý og var reiðubúin að leggja
fram gnægð íjár til að kosta rann-
sóknir á þessu. Fyrst skyldi fram-
kvæma rannsóknir á gömlum rúst-
um og veggjahleðslum á íslandi og
síðan skoða rústimar í Ameríku, til
að komast að raun um hvort þær
væm ekki sama kyns. Valtýr
treysti sér ekki að fara í slíka rann-
sóknaferð, en fól Þorsteini þess í
stað að framkvæma hana, en geta
má þess að hann hafði alltaf haft
áhuga á fomminjum.
Þann 1. júní 1895 lagði Þorsteinn
af stað í ferðina frá Kaupmanna-
höfn með gufuskipinu Lauru.
Þetta varð einn víðtækasti og um
leið furðulegasti fomleifaleiðang-
ur sem um getur hér á landi. Þor-
steinn þaut úr einum staðnum í
annan, leitaði uppi allskyns kofa-
rústir og grjóthleðslur, gamla
gangnamannakofa og bátanaust,
hlaðna girðingarveggi, jafnvel
áveituskurði og sleindysjar. AIls
mun hann hafa skoðað um 200
mannvirki af þessu tagi. — Skrif-
aði hann bók um ferðalagið, sem
ungfrú Horsford kostaði útgáfuna
á, með urmui af teikningum og
ljósmyndum af moldarhrúgum
sem hann hafði tekið og virtust
gefa í skyn að þetta hefði verið
stórmerkilegur leiðangur.
Og vorið 1896 kom dr. Valtýr að
máli við hann í Höfn og bauð hon-
um að koma með sér til Ameríku á
kostnað ungfrúarinnar, til að að-
stoða við samanburð á „fommenj-
um“ í Ameríku, skoða þar veitu-
stokka, stíflur, naust, dómhringa,
virki og hús.
Þannig fóru þeir vinimir saman í
lúxusferð til Ameríku, ferðuðust á
fyrsta farrými með risastóm far-
þegaskipi frá Hamborg. I forinni
skoðaði Þorsteinn Niagarafossana
og heilsaði upp á vin sinn Jón Ól-
afsson í Chicago. Af fommenjum
er það aftur á móti að segja að þeir
lýstu því yfir við Comeliu að
byggingarleifamar væm að vísu
frá landnámsöld — en landnáms-
öld Ameríku eftir daga Kolumb-
usar.
Til Seyðisfjarðar
Næsta haust tók Þorsteinn sig
upp og flutti búferlum til íslands.
Þannig stóð á því að Seyðfirðingar
stofnuðu nýtt blað og var Þor-
steinn ráðinn ritstjóri þess. Þama
hafði verið fyrir allstórt og merki-
legt blað, sem kallaðist Austri, og
ritsjóri þess Húnvetningur einn að
nafiii Skafli Jósefsson. Blaðið var
orðið gjaldþrota og vom efna-
menn á Seyðisfirði orðnir upp-
gefnir á að styðja það. En öðrum
bæjarbúum mislíkaði að ekkert
blað væri gefið út í bænum og hóf-
ust handa um stofnun þessa nýja
blaðs, aðallega undir forystu Stef-
áns Th. Jónssonar, sem var upp-
rennandi kaupmaður og ffam-
kvæmdamaður á staðnum.
Svo virðist sem ætlun þeirra hafi