Tíminn - 17.05.1990, Side 7
Fimmtudagur 17. maí 1990
Tíminn 7
Eigum mikla möguleika
í alþjóðlegri samkeppni
Á síðasta starfsdegi Alþingis fýrir rúmri viku voru samþykkt þrenn lög
er lúta að skipulagi sjávarútvegsmála. Voru það lög um Stjóm fisk-
veiða, Hagræðingarsjóð sjávarútvegsins og Verðjöfnunarsjóð sjáv-
arútvegsins. Með þessari lagasetningu eru markaðar almennar regl-
ur um skipulag sjávarútvegsmála á næstu árum. Öll lagasetningin
miðar að því að ráðast að rótum þess vanda sem sjávarútvegurinn
hefur búið við á undanfömum ámm.
í fyrsta lagi er verið að setja al-
mennar reglur um stjóm fiskveiða
sem byggja á því að nýta framtak
einstaklinganna til að aðlaga af-
kastagetu fiskiskipaflotans að af-
rakstursgetu fiskistofhanna. I öðru
lagi er verið með setningu laga um
Hagræðingarsjóð sjávarútvegsins
að flýta fýrir þeirri þróun að fisk-
veiðamar geti verið reknar á arð-
bærari hátt í framtíðinni en jafn-
ffamt að nýta þá
umframafkastagetu sem er í fiski-
skipaflotanum til að koma tíma-
bundið til móts við þau sjávarþorp
sem kunna að standa höllum fæti
vegna þess að fiskiskip hafi verið
seld til annarra byggðarlaga. í
þriðja lagi er verið að ráðast að rót-
um þess hluta hagsveiflna í þjóðar-
búskapnum sem á upptök sín í sjáv-
arútvegi. Ég sé ástæðu til að gera
löggjöf þessa að umræðuefni hér,
því hún mun hafa víðtæk áhrif á ís-
lenskan sjávarútveg. I reynd skiptir
hún miklu máli fyrir efhahagslífið í
heild og þar með allt atvinnulíf í
landinu. Mun ég fyrst víkja að
stjóm fiskveiða.
Stjórn fiskveiða
Frá styijaldarlokum hefúr fjárfest-
ing í fiskveiðum aukist margfalt á
við aukningu aflaverðmætis. A
meðan erlendar þjóðir vom í opinni
samkeppni við íslenska flotann um
aflann á íslandsmiðum var óraun-
hæft að tala um vemdun fiskistofha
eða takmörkun sóknar. Slíkar ein-
hliða aðgerðir hefðu einungis orðið
til þess að draga úr hlutdeild ísiend-
inga í heildaraflanum. Eftir að við
öðluðumst fúll yfirráðaréttindi yfir
200 mílna landhelginni árið 1976
sköpuðust í fyrsta sinn forsendur til
að takmarka sóknina. Hin gífúrlega
fjárfesting í fiskiskipafiotanum á
áttunda áratugnum leiddi til þess að
afkastageta flotans var bersýnilega
langt umfram það sem nam afrakst-
ursgetu fiskistofnanna. Sjávarút-
veginum var ætlað að leysa öll at-
vinnuvandamál á landsbyggðinni
og var nánast litið á fiskveiðiauð-
lindina sem ótakmarkaða. Byggð
vom upp stór fiskiðjuver um allt
land og til að leysa hráefnisöflun
var talið nauðsynlegt að sem flestir
útgerðarstaðir eignuðust fiskiskip
sem gætu tryggt öraggan tilflutning
afla allt árið um kring.
A árinu 1977 var í fyrsta sinn á
gmndvelli tillagna Hafrannsókna-
stofhunar gripið til almennra tak-
markana á þorskveiðum. Byggðist
þetta fyrirkomulag við stjóm fisk-
veiða, hið svokallaða skrapdaga-
kerfi, á því að takmarka það hlutfall
sem þorskur mátti vera í heildarafla
á ákveðnum tímabilum. Þetta kerfi
gafst illa og vom margar ástæður til
þess. I fýrsta lagi tókst ekki að hafa
tilætlaðan hemil á þorskveiðum og
fór heildarþorskaflinn oft langt
fram úr fýrirfram settum mörkum. I
öðm lagi leiddi þetta fýrirkomulag
til of mikillar sóknar í aðra botn-
fiskstofha. I þriðja lagi leiddi það
til sóunar á verðmætum þar sem
hver einstakur útvegsmaður gat séð
sér hag í að auka sóknargetuna til
að ná sem stærstum hluta takmark-
aðs afla.
Með upptöku kvótakerfisins árið
1984 var stigið mikilvægt skref í þá
átt að skipuleggja nýtingu fisk-
veiðiauðlindarinnar. Gmnnhug-
myndin var að skipa heildaraflan-
um á milli fiskiskipa og láta það
síðan vera ákvörðunarefni hverrar
útgerðar hvemig best mætti standa
að því að ná í leyfðan afla. Þær til-
slakanir sem þurft hefúr að gera til
að skapa sátt um málið á hverjum
tíma hafa leitt til þess að við höfúm
ekki að fullu náð þeim árangri sem
að var stefnt. Þar á ég fýrst og
fremst við of skamman gildistíma
laganna, takmörkun á framsali og
sérákvæði sem gilt hafa um sóknar-
mark og veiðar smábáta. Með hin-
um nýsettu lögum er hins vegar tek-
ið á öllum þessum atriðum. Byggt
er alfarið á einu samræmdu afla-
markskerfi fyrir öll fískiskip og
verður framsal veiðiheimilda fijáls-
ara en verið hefúr. Tilgangur Iaga-
setningarinnar er að skapa sjávarút-
veginum almenna umgjörð og
leikreglur. Innan ramma laganna er
þeim sem við sjávarútveg starfa
ætlað að taka ákvarðanir á þann hátt
sem þeir telja hagkvæmastan. Með
því má ætla að hámarksafrakstri af
fiskveiðiauðlindinni verði náð fyrir
þjóðfélagið í heild. Aflaheimildim-
ar munu leita til þeirra sem geta náð
aflanum með sem minnstum til-
kostnaði án þess að gengið verði á
rétt annarra sem starfa við fiskveið-
ar. Fyrirkomulagið mun leiða til
þess að skipum fækkar. Það er sam-
bærilegt við það sem víða er að ger-
ast í atvinnulífinu að rekstrarein-
ingar em sameinaðar til að bæta
afkomu fýrirtækjanna. Helsti mun-
urinn er e.t.v. sá að launakostnaður
vegna áhafha mun lítið breytast
þrátt fyrir fækkun starfa því að þeir
sjómenn sem eftir verða fá sjálf-
krafa hærri laun þar sem laun þeirra
em tengd aflaverðmæti skipanna.
Vitaskuld er hægt að beita öðmm
aðferðum við fiskveiðistjómun en í
flestum tilfellum myndi það byggj-
ast upp á opinberum tilskipunum
sem víðast hvar er verið að draga úr
í hinum siðmenntaða heimi. Nái
kvótakerfið að festast varanlega í
sessi muni það leiða til einstak-
lingsbundinna ákvarðana sem flest-
ir telja að séu betur fallnar til að
auka verðmætasköpun.
Hagræöingarsjóður
sjávarútvegsins
Á vorþingi 1989 var lagt ffam
frumvarp til laga um Ureldingar-
sjóð fiskiskipa. Ekki náðist að Ijúka
afgreiðslu málsins á því þingi og
var það því flutt að nýju sl. haust. I
meðforam þingsins tók fmmvarpið
allmiklum breytingum. Var nafni
sjóðsins m.a. breytt í Hagræðingar-
sjóður sjávarútvegsins. Stafar það
af því að hlutverk sjóðsins varð víð-
tækara en gert var ráð fyrir í upp-
haflegu framvarpi. Er sjóðnum nú
ætlað það tvíþætta hlutverk að
stuðla að aukinni hagkvæmni í út-
gerð með fækkun skipa og koma til
aðstoðar byggðarlögum er standa
höllum fæti vegna breytinga á út-
gerðarháttum.
Eftir sem áður er hlutverk sjóðsins
fýrst og fremst að stuðla að fækkun
fiskiskipa og flýta þar með fýrir að
það takmark náist að afkastageta
fiskiskipaflotans verði aðlöguð af-
rakstursgetu fiskistofnanna. Sjóð-
urinn mun gera þetta með því að
kaupa fiskiskip sem kunna að vera
til sölu á hveijum tíma og selja þau
úr landi eða eyða þeim. Sjóðurinn
mun ráðstafa gegn endurgjaldi
þeim veiðiheimildum sem hann
eignast með kaupum á fiskiskipum
og mun þannig standa undir frekari
skipakaupum með þeim hætti.
Sjóðnum er ætlað að gæta tveggja
Ræða sjávarútvegs-
ráðherra, Halldórs
Ásgrímssonar,
á aðalfundi VSÍ
meginsjónarmiða við kaup á fiski-
skipum. í fýrsta lagi skal hann haga
kaupum sínum þannig að líklegt sé
að afli dreifist á þá árganga nytja-
stofha sem hámarksaffakstur gefa.
Jafnffamt skal stefnt að betri aflam-
eðferð með því að kaupa einkum
þau skip sem ekki fúllnægja nýj-
ustu kröfúm um meðferð afla. Þá er
ennfremur mikilvægt að sjóðurinn
standi þannig að skipakaupum að
hann tmfli ekki eðlilega verðmynd-
un sem á sér stað á skipamarkaðin-
um.
Við ráðstöfún á veiðiheimildum
sjóðsins verður útgerðum þeirra
skipa sem tilteknar veiðar stunda
gefinn forkaupsréttur á veiðiheim-
ildum í hlutfalli við aflahlutdeild
skipsins af viðkomandi tegund.
Sjóðstjóm verður falið að ákvarða
verð á slíkum heimildum er taki
mið af markaðsverði sambærilegra
veiðiheimilda á hverjum tíma.
I lögunum em sett takmörk á þær
aflaheimildir sem sjóðurinn má
eiga. Er honum ekki ætlað að eign-
ast aflaheimildir umfram það sem
nauðsynlegt er til að hann nái til-
gangi sínum. Sjóðnum em sett þau
takmörk að hann megi ekki öðlast
ráðstöfúnarrétt umfram 5% heildar-
aflaheimilda. Nái hlutdeild sjóðsins
því marki munu aflaheimildir
þeirra skipa sem sjóðurinn eignast
bætast hlutfallslega við aflaheim-
ildir alls flotans og mun þannig
stuðla að bættum rekstrargmndvelli
hans. Skapist betra samræmi milli
stærðar flota og fiskistofha má
draga úr starfsemi sjóðsins og getur
ráðherra lækkað hámark þeirra
veiðiheimilda sem hann kann að
eignast. Sjóðurinn mun því vinna
fyrir heildina og stuðla að varan-
legri aukningu á veiðiheimildum
þeirra skipa sem eftir verða í flotan-
um.
Aðstoðarhlutverki sínu í þágu
byggðarlaga scm höllum fæti
standa sinnir sjóðurinn með því að
ráðstafa þeim aflaheimildum sem
honum em úthlutaðar í því skyni
enda verði aflanum landað til
vinnslu í viðkomandi byggðarlagi.
Skilyrði fyrir aðstoð sjóðsins við
einstök byggðarlög em þröng.
Ástæða vandans verður að vera sala
fiskiskips eða fiskiskipa úr viðkom-
andi byggðarlagi sem leiðir til fyr-
irsjáanlegrar fækkunar starfa og
byggðaröskun sé yfirvofandi af
þeim sökum. Áður en ákvörðun er
tekin um slíka aðstoð er ljóst að
heildarúttekt á atvinnumálum í við-
komandi byggðarlagi verður að
liggja íýrir og aðstoð sjóðsins getur
aldrei orðið annað en tímabundin
hjálp meðan varanlegri úrræða er
leitað.
Hafi ákvörðun um aðstoð verið
tekin skal fyrst og fremst veita
sveitarstjóm í viðkomandi byggð-
arlagi kost á að.ráðstafa þeim afla-
heimildum sem samþykkt hefur
verið að verja í þessu skyni gegn
greiðslu samkvæmt gangverði.
Kjósi sveitarstjóm ekki að hafa
slíka milligöngu skal stjóm sjóðs-
ins ráðstafa aflaheimildum til ein-
stakra skipa, annaðhvort á almennu
gangverði eða til hæstbjóðanda.
Það ræðst því af aðstæðum á hverj-
um stað hvað útgerðir einstakra
skipa em tilbúnar til að greiða til að
fá heimildir til að veiða viðbótar-
afla með því skilyrði að honum
verði landað til vinnslu á viðkom-
andi stað. Séu skip sem skortir afla-
heimildir gerð út frá viðkomandi
stað eða liggi hann vel við miðum
og sé nærri heimahöfn annarra
skipa er líklegt að útgerðaraðilar
væm tilbúnir til að greiða eðlilegt
verð fyrir viðbótarheimildir enda
þótt þær væm bundnar slíku lönd-
unarskilyrði. Séu aðstæður örðugri,
t.d. ef viðkomandi byggðarlag er
utan alfaraleiðar með lélega hafnar-
aðstöðu, myndi endurgjald sem
fengist fýrir aflaheimildimar verða
lægra og í undantekningartilfellum
getur stjóm sjóðsins fallið frá end-
urgjaldi að fengnu samþykki ráð-
herra. Það verður hins vegar að telj-
ast ólíklegt að sú staða komi upp í
bráð að víkja þurfi frá almennu
gangverði veiðiheimilda til að
tryggja afla þeirra byggðarlaga sem
aðstoð hefúr verið samþykkt til.
Stafar það af því hve mikil umfram-
afkastageta fiskiskipaflotans er nú
og því hlýtur í nánustu framtíð að
vera fremur auðvelt að fá skip til
veiðanna.
Ekki verður komið auga á aðra
betri lausn til að koma til móts við
þau sjónarmið að tryggja visst ör-
yggi fýrir þau byggðarlög í landinu
sem byggja allt sitt á sjávarútvegi.
Hér er um að ræða markaðslausn
sem byggir á því að nýta umframaf-
kastagetu fiskiskipaflotans til að
leysa tímabundin og staðbundin
vandamál sem upp kunna að koma.
Hin leiðin hér væri að rígbinda
veiðiheimildir einstökum byggðar-
lögum og kæmi þar af lciðandi í
veg fyrir að sjávarútvegurinn geti
þróast eðlilega frá því sem nú er.
Hér áður fýrr hefðu þessi vandamál
einfaldlega verið leyst með því að
bæta nýjum fiskiskipum í flotann.
Allir ættu að geta verið sammála
um að slíkt mundi einungis leiða til
sóunar á verðmætum. Því er gmnd-
vallaratriði að þessi vandamál verði
frekar leyst með þeim hætti að nýta
þau fiskiskip sem fýrir em.
Verðjöfnunarsjóður
sjávarútvegsins
Meginhlutverk stjómvalda á sviði
efnahagsmála er að stuðla að sem
mestum stöðugleika. Þau tæki sem
stjómvöld hafa almennt yfir að ráða
til að tryggja stöðugleika em á sviði
fjármála hins opinbera, peninga-
mála og gengismála. Á þenslutím-
um eiga stjómvöld að beita þessum
tækjum til að veita aðhald og koma
í veg fýrir of mikla eyðslu í þjóðfé-
laginu. Sé það ekki gert á skynsam-
legan hátt og á réttum tíma skapast
hætta á kollsteypum í efnahagslíf-
inu með tilheyrandi átökum á
vinnumarkaði og milli einstakra
greina í atvinnulífinu.
Eins og fram kemur í nýlegri
skýrslu OECD þá má rekja mörg
þeirra vandamála sem við er að
glíma í íslenskum efnahagsmálum
til mistaka við beitingu þessara
tækja ekki síst á sviði ríkisfjármál-
anna. Eitt helsta viðfangsefni
stjómmálanna á næstunni er að ná
tökum á ríkisfjármálunum. Til þess
þarf að gera kerfisbreytingar er
miða að því að draga varanlega úr
sjálfvirkni í útgjöldum hins opin-
bera og minnka umsvif þess á ýms-
um sviðum. Það er ekki nóg að
grípa til aðhaldsaðgerða á samdrátt-
artímum því reynslan sýnir að út-
gjöldin fara í sama farveg þegar
rofar til á nýjan leik.
Uppgangur í efhahagslífinu byijar
yfirleitt í sjávarútvegi annaðhvort
vegna aukins afla eða verðhækkana
á sjávarafurðum eða vegna hvora
tveggja í senn. Með hinni nýju
lagasetningu um fiskveiðistjóm er
lagður betri gmnnur að því að hægt
sé að hafa stjóm á aflamagninu á
hverjum tíma. Þegar vel árar er
hægt að nýta svigrúmið til að draga
úr afla og byggja upp fiskistofnana
þannig að meira verði hægt að taka
úr þeim síðar. Með öflugri verð-
jöfnun er hægt að draga úr þeim
áhrifúm sem verðbreytingar á sjáv-
arafurðum hafa á stöðu þjóðarbús-
ins og afkomu einstakra fýrirtækja.
Aflamagn og verð á sjávarafúrðum
em þeir þættir sem mestu skipta um
afkomu þjóðarbúsins og samkeppn-
isaðstöðu milli einstakra atvinnu-
greina. Af þeim sökum er mikil-
vægt að stuðla að því að sveiflur í
sjávarútvegi verði sem minnstar.
Tilgangur með stofnun hins nýja
Verðjöfnunarsjóðs sjávarútvegsins
er að renna fleiri stoðum undir
möguleika stjómvalda til að takast
á við sveiflur sem eiga upptök sín í
sjávarútvegi. Þetta er í ráun sama