Tíminn - 17.05.1990, Blaðsíða 18

18 Tíminn
Fimmtudagur 17. maí 1990
VETTVANGUR
Þorsteinn Daníelsson:
TAPAÐIR MILLJARÐAR
Enn er Jónas Kristjánsson óumdeilanlega foringinn í af-
tökusveit landbúnaðarins á íslandi. Hann safnar liði og
það lætur til sín heyra annað slagið. Það er vel tamið lið
sem fylgir foringjanum hugsunar- og hiklaust. Fær ein-
hveijar tröllatölur sendar frá reiknimeisturum Jónasar.
Ekki dettur þessu ofsatrúarfólki í hug að hægt sé að ve-
fengja þá reikninga.
að kaupa?“ Og áfram heldur hún:
„Landið þolir ekki þennan ágang
án stórskaða, þetta veldur ómældu
tjóni á gróðri sem eykst frá ári til
árs. Er ekki gróðurlendið dýrmæt-
asta eign okkar?“ Tilvitnun lýkur.
Af hveiju er gróðurlendið dýr-
mætt ef ekki má nota það? Hvar er
þessi mikla gróðureyðing? Veit
Herdís ekki að hægt er að eyða
gróðri að mestu með því að alfriða
land? Sinan og mosinn kæfa hinn
græna gróður. Þar sem ég þekki
best til, í Rangárvallasýslu og aust-
anverðri Ámessýslu, hcfur mikið
verið grætt upp síðustu áratugina,
þar get ég nefnt til dæmi Moldimar
á Kambsheiði, kringum Gömlu
Akbraut, uppi í Tungum og mjög
stór svæði á Landi. og Rangárvöll-
um. Á þessum stöðum hefúr Sand-
græðslan og síðan Landgræðslan
Þar er fólk eins og Herdís Þor-
valdsdóttir, af sumum nefnd amma
englakroppanna, og Baldur Her-
mannsson, oft kallaður Skugga-
Baldur, og fleiri.
Herdís hefur það eftir Þórólfi
Matthíassyni, hagfræðingi við Há-
skóla Islands, að það hafi kostað ís-
lenska neytendur 10-15 milljarða á
árinu 1989 að fá ekki að kaupa
landbúnaðarvömr sinar ffá útlönd-
um. Ekki skýrir hún þá reikninga,
sem ekki er von því það hlýtur að
vera svo miklu þægilegra að trúa
bara í hugsunarleysi lærðu mönn-
unum. Þó dýrt sé að halda lífinu í
landbúnaðinum er þó ofbeitin
henni meira áhyggjuefni. Hún
spyr: „Þolir landið þessa ofbeit og
allar þessar óþarfaskepnur? Þolir
fjárhagur landsins alla þessa of-
framleiðslu sem við emm neydd til
unnið að. í Gunnarsholti var mikið
örfokaland grætt upp með fræ- og
áburðardreifingu og mikilli beit.
Þegar ég var ungur var oft svo
mikið mold- eða sandfok hjá okkur
að varla sá til næstu bæja. Þá var að
fjúka upp á Landi, austur á Rangár-
völlum, suður á Kambsheiði eða
uppi í Tungum hjá Haukadal, þar
rýkur enn stöku sinnum en aldrei
nær það þó til okkar eins og áður
gerðist. Moldrok á Kambsheiði,
austur á Landi eða Rangárvöllum
sést aldrei. Landmannaafréttur
grær upp milli Heklugosa, þrátt
fyrir notkun. Víða verður að
brenna sinu á vorin ef lítið er beitt,
ef jörð á ekki að spillast. Það á
helst við um þurrlendar mýrar.
Nú ætti Herdís og hennar ofbeitar-
leikfélagar í Jónasarliðinu að
benda á þær jarðir eða landshluta
sem þau telja fjárbeit vera að eyði-
leggja. Annars hljótum við sem
ekki sjáum eyðilegginguna umtöl-
uðu að líta svo á að hér séu á ferð
dylgjur og atvinnurógur. Á leik-
konan von á að jöklar landsins
grænki ef öllu fé er fargað? Var það
ofbeit að kenna að skriðan féll á 95
ára gamalt hús á Akureyri? Var það
Annars hljótum við
sem ekki sjáum
eyðilegginguna
umtöluðu að líta
svo á að hér séu á
ferð dylgjur og
atvinnurógur.
vegna ofbeitar að Hekla og Skjól-
kerár gusu fyrir fáum árum og stór-
skemmdu Landmannaafrétt? Er
það vegna Heklugosa að Hraun-
teigur og aðrar skógartorfúr í ná-
grenni Heklu lifa enn, eins og sum-
ir virðast halda? Það er lítið talað
um að skógurinn lifir þótt fé hafi
gengið þar um aldir. í Næfúrholti
var stórbú og þurfti lítið að gefa, og
skógurinn lifði. Hvemig stendur á
að gömul leikkona tekur að sér
hlutverk í landeyðingarleikriti Jón-
asar DV? Eru leikhúsgestir orðnir
leiðir á henni sem slíkri? Eru
kannski einhveijir famir að spyija
hvort fjárhagur ríkisins þoli allt
þetta leikhúskjaftæði sem „skatt-
greiðendur" em látnir borga? Em
sumir leikaramir á fúllum launum
áratugum eftir að þeir hættu að
vera nokkurs manns augnayndi?
Baldur reiknar og reiknar og harm-
ar sinn hlut og annarra skattgreið-
enda að ekki skyldi íyrir mörgum
ámm verið farið að ráðum Jónasar
DV og landbúnaði útrýmt á íslandi.
Hefði það verið gert telur hann að
Islendingar væm orðnir vellauðug-
ir. Islensk stjómvöld sendu og gáfu
Rúmenum 600 tonn af ársgömlu
dilkaketi nú í vetur þegar fréttir
bárast þaðan af matarskorti. Baldur
segir það vera ket sem enginn hér
vildi leggja sér til munns, en sting-
ur upp á því að 600 bændur ís-
lenskir fylgdu með í gjöfmni og
reynt yrði að fá aðrar austantjalds-
þjóðir til að taka við álíka send-
ingu. Telur Baldur þá eftir allt sam-
an íslenska bændur öðmm færari til
að koma á bjargálnabúskap á þeim
slóðum. Hvar skyldu finnast þær
þjóðir sem vildu taka við landeyð-
ingarliði D.Vaffsins?

ÚR VIÐSKIPTALÍFINU V s
íslenskt atvinnulíf séð frá París
Skýrsla Efnahags- og framfarastofn-
unarinnar í París um ísland 1989-
1990 var birt 3. maí 1990. í skýrsl-
unni segir (í Iauslegri þýðingu):
„I íslensku efnahagslífi hefur verið
samdráttur frá miðju ári 1988. Magn
útflutnings gekk saman um nálega
3% 1988 þannig aö vergar þjóðar-
tekjur minnkuðu um 0,75%. Sam-
drátturinn gekk lengra 1989 vegna
snarps falls í aflamagni og versn-
andi viðskiptakjara. Á fostu verð-
lagi féllu þjóðartekjur um 5% og
ráðstöfunartekjur heimila um 8%.
Sem stendur er samdráttur í nær öll-
um innlendum atvinnugreinum —
iðnaði, byggingarstarfsemi, verslun
og þjónustu.“ (bls.l 1)
„Fiskveiðar stóðu mjög undir vexti
frá 1984 til 1987. Þorskafli jókst úr
280 upp í nær 390 þús. tonn. í sjón-
um kringum Island vom skilyrði
hagstæð framan af níunda áratugn-
um. Alllangt norður fyrir eylandið
var mun meira um Atlantshafssjó en
hinn kalda, fæðusnauða íshafssjó og
þykknandi svifbreiða, uppspretta
fæðukeðjunnar. Aftur á móti hafa
náttúmleg skilyrði versnað frá 1986,
þannig að horfur urðu á smækkandi
fiskstofni ef veiði þorskfiska yrði
söm og áður. Eftir að hafa greint
möguleg áhrif af ýmsum nýtingar-
stigum lagði Hafrannsóknastofnun
til 300.000 fiskkvóta í stað 390.000
tonna kvótans 1987. Málamiðlun
varð síðar um 350.000 tonna veiði.
Smugur í kvótakerfinu ollu því að
þorskafli 1988 varð nokkm meiri
eða 376.000 tonn, auk afla annarra
djúpsjávarfiska, svo að minnkun
fiskafla varð haldið innan við 0,5%
(að frátalinni loðnu). Mat á afla
1989 bendir til minnkunar þorsk-
veiði niður í 350.000 tonn (10%
minnkun).“ (bls. 13-14)
„Gegnt slíkum bakgmnni hækkuðu
kauptaxtar og laun miklu hraðar
1987 heldur en vænst hafði verið í
ársbyijun. Raunvemlegt tímakaup
hækkaði um 19% og hlutur launa og
neyslu varð hinn hæsti í sögunni.“
(bls. 16)
„Mikil spenna var á vinnumarkaði
á fyrri árshelmingi 1988 og aðeins
lítið eitt lækkaði tala lausra vinnu-
plássa
og hækkaði tala atvinnulausra. Við
þær aðstæður léttu kjarasamningar
lítt álagi á arðshlutanum en vegna
stefnu á lækkandi gengi krór.unnar
urðu mikil líkindi á 30% verðbólgu
á árinu. Stöðvun hækkana á kaup-
gjaldi og verðlagi að nokkm var upp
tekin í september 1988 og skyldi
standa til 15. febrúar 1989.“ (bls.
18)
Ur ásókn eftir vinnuafli dró ffam á
árið 1989 og jókst atvinnuleysi upp í
1,75% og hlutfall lausra vinnuplássa
lækkaði snarplega. Flestir kjara-
samningar í einkageiranum komu
upp til endumýjunar í apríl — að
niðurfelldri bindingu kaupgjalds og
verðlags eins og heitið hafði verið
— og vom gerðir kaupsamningar
um 12% hækkun að meðaltali frá
1988. Hækkanir í öðmm geiram
vinnumarkaðarins vom mismiklar
en yfirleitt lægri en 12%. Laun fasts
starfsfólks em talin hafa hækkað um
13% að meðaltali, þannig að raun-
vemleg laun urðu um 6% lægri en
árið áður.“ (bls. 18)
„Á veltuskeiðinu 1984-1987 varð
neysla venju fremur mikil. Einka-
neysla fór upp í 63% vergra þjóðar-
tckna 1987, samneysla upp í 18% og
fjármunamyndun féll niður í 20%.
Að meðaltali varð árleg aukning
fjármunamyndunar, þótt allmikil
væri, undir þeirri 4% aukningu sem
varð á áttunda áratugnum. Hvað um
það, þá olli minnkandi heildarspam-
aður á sama skeiði, niður á hið frem-
ur lága stig 16% vergra þjóðartekna,
svo að hann svaraði ekki til fjár-
munamyndunarinnar, svo að mun-
inn varð að fjármagna með innfluttu
auðmagni." (bls. 18-19)
„Vegna bilbugs á innlendri eflir-
spum skrapp magn innflutnings
snarplega saman 1989, þannig að
vömskiptajöfnuður rétti mjög við.
Alls versnuðu viðskiptakjör um
tæplega 3% frá 1988 til 1989.
Hækkandi halli á þjónustuliðum vó
upp á móti bata á vömskiptajöfnuði.
í þjónustuliðum vó þyngst vaxandi
byrði vaxtagreiðslna. Þær fóm 1989
upp í 4,5% af vergri þjóðarfram-
leiðslu. Útlendar skuldir jukust líka
talsvert í hlutfalli
við verga þjóðarframleiðslu, úr 41%
1988 upp í 50% 1989, eitt hæsta
hlut
fallið á meðal aðildarlandanna að
Efnahags- og framfarastofnuninni í
París. Skuldagjöld — vextir og af-
borganir — fóm upp í 20% af út-
flutningstekjum." (bls. 21-22)
Tafla 1 (bls. 23)
Útlendar skuldir í heild sinni sem
hlutfall af vergum þjóðartekjum
Ár % Ár %
1981 26,8 1986 45,1
1982 39,3 1987 40,6
1983 47,2 1988 41,6
1984 49,6 1989(mat) 48,3 1990(mat) 50,8
í skýrslu Efnahags- og framfara-
stofnunarinnar um Island 1989-
1990 segir enn:
„Á samdráttarskeiðinu hafa um-
ræður, einar hinar mikilvægustu,
snúist um að hve miklu leyti alls-
herjarstefnumörkun (macro- polici-
es) verði beitt til að hamla gegn
lækkun lífskjara. En stjómvöld hafa
ekki á mörgu ráð. ísland var í svip-
uðum vanda og við blasti á öðmm
hlutum landsvæðis aðildarríkja
Efnahags- og framfarastofnunarinn-
ar á upphafi níunda áratugarins að
því leyti að misvægi af völdum ótil-
hlýðilegrar mörkunar heildarstefnu
á umliðnum ámm dró úr notagildi
hennar, jafnframt því
sem fyrirstaða gegn framboðshliðar-
ráðstöfunum (supply side rigidities)
hefur að stærri hluta krafist mark-
aðslausnar á efnahagsvanda lands-
ins. Skorður við vöxtum leiddu
þannig til ofvaxtar í eftirspum eftir
lánsfé fram til 1983 sem og verð-
bólgu yfir meðallagi í aðildarlönd-
unum og söfnun erlendra skulda. Á
fjárlögum var hvað eftir annað
áhersla lögð á hallalausan búskap
ríkisins en því takmarki var ekki náð
þrátt fyrir þróttmikið athafnalíf.
Ágallar í skattkerfinu skertu skatt-
heimtu þess og með tilslökunum á
ríkisfjárlögum var enn reynt að
spyma við þrýstingi á kaupgjald.
Halli á fjárlögum af þessum sökum
stuðlaði að myndun of mikils ráð-
stöfunarfjár og að töku útlendra
lána, svo að útlendar skuldir urðu á
efri mörkum hins viðunanlega.“
(bls. 24)
„Við þá skipan peningamála sem
stóð fram til 1983 var Seðlabankinn
hafður til að afla fjár ffá innláns-
bönkum og að láta það ganga til at-
vinnuveganna í formi ódýrra lána.
Varð það fyrir tilhögun innlánsbind
ingar (sem nam 28% innlána) sem
Seðlabankinn greiddi af vemlega
neikvæða vexti — form millifærslu
auðs frá innleggjendum til lántak-
enda, sem á stundum var nefnt verð-
bólguskattur.
Á öndverðum níunda áratugnum
höfðu upp af þeirri skipan sprottið
ýmis klassísk skilyrði óðaverð-
bólgu: Sívaxandi umframeftirspum
eftir lánsfé, vantraust á eignum í
formi peningaupphæðar og fallandi
innstæður í bönkum. Eftirspumar-
megin ýttu neikvæðir raunvextir
undir verðbólguferli og kostnaðar-
megin verðtrygging og uppi haldið
gengi gjaldmiðilsins. Kaupgjald var
tengt verði útlends gjaldeyris sem að
sínu leyti var tengt launum en því
fyrirkomulagi var ætlað að halda í
horfinu hlutfallslegum skerfi arðs
og launa, þótt af hlytist röst gengis-
lækkana og verðbólgu — í rauninni
hnigu stefnan í peningamálum og
raungengi gjaldmiðilsins, ríkisfjár-
mál og stefnan í launamálum öll að
uppskiptingu þjóðarauðs, hin tvö
fyrst töldu sakir styrktra lána til at-
vinnuvega og breytinga á viðskipta-
kjömm, metnum í íslenskum krón-
um; hin tvö síðasttöldu fJemur
beinlínis (þar eð fjárlög vom sniðin
að viðleitni ríkisstjómarinnar til að
halda hófsemi í launamálum).
Vöntun á tilhlýðilegum allsherjar-
stöðugleika leiddi til töku útlendra
lána til að brúa bil milli þjóðartekna
og þjóðarútgjalda: Umframeftir-
spum neyslu og fjárfestingar var
„efitir á“ kostuð með útlendum lang-
tímalánum og leiddi það til uppsöfn-
unar skulda utan lands. En 1983 var
þessi skipan mála orðin óstöðug og
bauð upp á sprengingarhættu og
verðbólga og útlendar skuldir í ömm
vexti. í þeim kringumstæðum bar
brýna nauðsyn til að færa innlenda
eftirspum til nánara samræmis við
framleiðslugetu, en til að koma því
til leiðar þurfti að betmmbæta og
umsnúa hinum hefðbundnu tækjum
allsherjarstefnumörkunar — þeirra á
meðal gengi, vöxtum og fjárlögum."
(bls. 25-26).