Tíminn - 19.05.1990, Blaðsíða 6

16
I HELGIN
r'
• hjónin ofsótt í Gorky
Endurminningar Andrei Sakharovs verða senn
gefnar út, en kaflar úr bókinni vekja heimsat-
hygli í blöðum og tímaritum run þessar mundir.
Þetta var skrýtið andartak. Það dró
úr umferðinni þegar bíllinn nálgaðist
Krasnokholmsky-brúna í miðborg
Moskvu. Skyndilega stöðvaði okkur
lögreglubíll. Tveir menn opnuðu aft-
urdymar og stukku inn, veifandi eld-
rauðum skírteinum. Þeir voru frá
KGB. Þeir áttu að handtaka mig.
Þetta var á vetrarkvöldi, þriðjudag-
inn 22. janúar 1980. Ég fékk nú að
kynnast valdinu, eins og það gerist
naktast. Þetta var upphafið á Odys-
seifsför, sem átti eftir að valda mér
niðurlægingu og sársauka. Ég vissi
meira en vel hvemig mál gengu fyrir
sig í Sovétríkjunum. Ég hafði verið í
námunda við miðpól valdsins, bæði
sem vísindamaður og sem gagnrýn-
andi kerfísins. En nú sneri sovéska
valdið sér beint framan að mér og ég
uppgötvaði margt um mannlega
grimmd, sem ég ekki vissi um.
Fyrirvaralaus
brottflutningur
Kvöldiö hafði verið líkt og vant var.
Ég hafði pantað bíl úr bifreiðaskála
vísindaháskólans og lagt af stað heim
um 1.30. Ég ætlaði að kaupa ýmsan
vaming í sérverslun háskólans.
En KGB mennimir höfðu annað í
hyggju. Þeir skipuðu bílstjóranum að
aka til lögregluvarðstofunnar i Pushk-
instræti. Hann hlýddi orðalaust. Þegar
við ókum framhjá símaklefa bað ég
bílstjórann að stoppa, svo ég gæti
hringt í Luisu, konu mína. En annar
KGB mannanna greip um hurðarhún-
inn. Hinn skipaði bílstjóranum að aka
áfram.
Bíllinn ók inn í portið við lögreglu-
stöðina. Ég sté út með KGB menn allt
umhverfis mig og var leiddur upp á
fjórðu hæð að dymm sem á stóð: „Al-
exander Rekunkov, Iögreglufulltrúi.“
Rekunkov sat við borð og sneri að
dyrunum. Hann bauð mér að setjast.
,Jiví senduð þið mér ekki kvaðningu,
í stað þess að handtaka mig?“ spurði
ég. „Ég hef alltaf hlýðnast kvaðning-
„„ ((
um.
Rekunkov svaraði: „Ég gaf skipun
um að sækja þig af sérstökum ástæð-
um og vegna þess hve mikið lá við.
Ég á að lesa þér úrskurð frá forsætis-
nefhdinni:
„Með tilliti til skipulagðra athafha
A.D. Sakharovs, sem gera hann
óverðugan að njóta opinberra viður-
kenninga og vegna tilmæla fjölda
sovétborgara, hefur forsætisnefnd
Sovétríkjanna á grundvelli 40. greinar
almennrar reglugerðar um stöður,
heiðursmerki og heiðursútnefningar
ákveðið að svipta Andrei Dmitrievich
Sakharov titlinum Hetja sósíalískrar
vinnu og öllum opinberum verðlaun-
um .
Rekunkov hélt áfram: „Það hefur
verið ákveðið að vísa A.D. Sakharov
ffá Moskvu til staðar, sem mun binda
enda á samskipti hans við útlend-
inga.“
Hann leit upp: „Staðurinn sem hefur
verið valinn er Gorky, en þangað
mega útlendingar ekki koma.“
Hann fékk mér blað, sem á var
skráður síðasti hluti þesarar skipunar
og var nafh Leonid Breshnevs vélrit-
að undir hana. Þar var þó ekkert á út-
legð minnst.
Ég spurði hví skipunin væri óundir-
rituð og hví Breshnev hefði ekki und-
irritað hana eigin hendi. Rekunkov
talaði eitthvað um „formsatriði".
Hann hélt áffam: „Snúum okkur að
ffamkvæmdaatriðunum. Þú átt að fara
til Gorky undir eins. Konu þinni verð-
ur leyft að verða þér samferða."
,Jvfá ég fyrst fara heim?“
„Nei, en þú mátt hringja i konu þína.
Hve mikinn tíma þarf hún til að
pakka?“
„Ég veit það ekki. Tvo tíma býst ég
við.“
,AHt í lagi. Hún verður sótt tveimur
tímum eftir að þú hefur hringt í hana.“
Ég hringdi í Louisu í ffemri skrif-
stofh Rukunkovs, en þar stóðu einir
tólf KGB menn. Hún vissi ekkert um
hvað gerst hafði, en ég sagði að þeir
mundu koma eftir henni. „Þar kom þá
að því,“ hugsaði ég, um leið og ég
lagði tólið á.
Tveir KGB menn tóku undir hand-
leggina á mér. Annar hélt á innkaupa-
pokanum. Þeir settu mig inn í lítinn
sendiferðabíl með tjöld fyrir gluggun-
um. Ég sat aftur í milli annarra KGB
manna og við stefndum til flugvallar-
ins í fylgd lögreglubíla, eins og þeir
óttuðust að reynt yrði að frelsa mig
með skyndiárás. Maður, sem sat and-
spænis mér og sagðist vera læknir,
spurði hvort ég vildi róandi töflur eða
höfuðverkjalyf og spurði hvort mér
væri kalt. Ég svaraði neitandi.
A meðan reyndi Luisa að láta vita
hvað væri að gerast. En það hafði ver-
ið lokað fyrir símann um leið og ég
var búinn að hringja og einnig hafði
símasjálfsölum í grenndinni verið lok-
að. En Liza, unnusta sonar okkar,
hljóp uns hún fann einn sjálfsala sem
var opinn og henni tókst að láta blaða-
mann vita og einn vina okkar, áður en
síminn var tekinn úr sambandi.
Nokkrum minútum síðar rofnaði sam-
bandið í síma vinar okkar einnig.
Þegar Liza kom aftur höfðu lög-
reglumenn og KGB menn umkringt
húsið. Tveimur og hálfri stundu eftir
; að ég hringdi, barði lögreglan að dyr-
um og þeir spurðu Luisu: „Ertu tilbú-
in?“ Þar með var hún leidd út. KGB
mennirnir óðu um íbúðina og tóku
hvað sem þeim sýndist, enskar og
rússneskar vísindagreinar, sem ég
hafði búið til útgáfu, Nóbelsverð-
launaskjal mitt (sem þar með hvarf
mér fyrir fullt og allt) og efalaust
margt annað.
Koman til Gorky
Við höfðum ekki nema fimm mínút-
ur á flugvellinum til þess að kveðja
Lizu og móður Luisu. Þá klöngruð-
umst við upp í flugvélina og bárum
farangurinn sjálf. Einir tólf KGB
menn, þar á meðal einn læknir, urðu
okkur samferða. Við vorum fegnari en
svo yfir að vera hér saman að við
hefðum áhyggjur af áfangastaðnum
og á einhvem undarlegan hátt lá vel á
okkur.
Vanalega er enginn matur borinn
fram á skemmri flugleiðum í Rúss-
landi, en i þetta sinn var borinn ffam
fyrsta flokks málsverður. Við höfðum
ekkert borðað ffá því um morguninn.
Smávandræði urðu þegar við nálg-
uðumst flugvöllinn í Gorky, því hjólin
vildu ekki fara niður. En flugmaður-
inn hringsólaði yfir vellinum uns það
tókst og við lentum heilu og höldnu.
Enn fómm við upp í lítinn sendibíl.
„Hvert erum við að fara?“ spurði
Luisa einn fylgdarmanninn.
„Heim“, svaraði hann með breiðu
brosi.
Hið nýja heimili okkar í Gorky var í
ibúðabíokk, sem við síðar komumst
að að var við Gagarin- stræti.
Von er á útgáfu endurminninga
Andrei Sakharovs innan tíðar.
Það hefur þótt mikið undur að
þessi bók skuli vera til, þar sem
höfundurinn gat árum saman
átt von á hústeit lögreglumanna
KGB, sem hirtu það af skjölum
hans sem þeim sýndist og voru
einkum á höttunum eftir þess-
ari endurminningabók. f minn-
ingunum segir Sakharov, höf-
undur sovésku vetnissprengj-
unnar, frá tveggja áratuga starfi
sfnu í lokuöum búðum kjam-
orkurannsóknastöðvar, þeim
dögum er hann var einn ást-
sælasti þegn lands síns og eft-
iriæti leiðtoganna. Þá tóku við
ár andófs hans gegn kerfinu og
þær ofsóknir sem sú barátta
kostaði hann. Hérsegir hann
frá linnulausum brögðum og
undirferii sem hann mátti Ifða
af hálfu KGB í fýrstu útiegð
sinni i Gorky, en þar var hand-
ritinu að minningum hans rænt
hvað eftir annað, svo byrja
varð verkið að nýju.
Þegar við komum inn í íbúðina var
mér vísað inn í stórt herbergi, þar sem
nokkrar manneskjur biðu. Maður sat
við borð og kynnti sig: „Ég er Pere-
lygin, lögreglufulltrúi í Gorky- um-
dæminu. Mér hefur verið falið að
segja ykkur hvers vænst er af ykkur:
Ykkur er bannað að fara út fyrir borg-
armörkin í Gorky. Þið verðið undir
eftirliti og þið megið elcki hafa sam-
band við útlendinga eða glæpsamleg
öfl. Innanríkisráðuneytið (MVD) læt-
ur ykkur vita hvenær ætlast er til að
þið mætið hjá félaga Glossen í höfuð-
stöðvunum við Gomayastræti. Láta
má lögregluna sækja ykkur ef þið
ekki hlýðið kvaðningu. Hafið þið ein-
hveijar spumingar, þá hringið í KGB
og talið annaðhvort við majór Yuri
Chuprov eða Nikolai Shuvalov, höf-
uðsmann. Skrifið hjá ykkur símanúm-
er þeirra.“ Ég svaraði engu og Pere-
lygin fór ásamt aðstoðarmönnum sín-
um.
Laugardagur 19. maí 1990
Laugardagur 19. ma,í 1990
HELGIN ® 17
Óhugnanleg
heimsókn
A meðan skoðaði Luisa íbúðina, en
hún var fjögur herbergi með eldhúsi
og baði. Þetta var eins og lúxusíbúð á
hóteli. Hún rakst lfka á „ráðskonuna",
sem sagðist vera ekkja foringja í
KGB og hefðu félagar manns hennar
útvegað henni þetta starf.
Það tók oklcur sex mánuði að upp-
götva hverjar raunverulegar skyldur
hennar vom. Ég fékk vísbendingu um
það viku eftir að við komum til Gor-
ky. Luisa var í heimsókn í Moskvu
(hún var enn fijáls í orði kveðnu). Það
var hringt dyrabjöllunni og ég fór til
dyra og hitti þá fyrir tvo drukkna
menn — en líklega létust þeir aðeins
vera drukknir. Þeir gengu inn fyrir og
sögðust vilja sjá þennan „Sakharov-
náunga.“
„Ég er Sakharov."
„Hví viltu láta fólk hætta við að
koma á ólympíuleikana í Moskvu?“
„Af því að Sovétríkin hafa byijað
strið í Afghanistan."
„Hvers vegna verðu þessa glæpa-
menn sem drápu flugfreyjuna?" (Þeir
áttu við tvo Litháa, sem rænt höfðu
Aeroflot-flugvél.)
„Ég hef aldrei varið þá. Þeir vom
ákærðir í Tyrklandi fyrir flugrán og
taka út sinn dóm. En þeir drápu hana
ekki — það gerðu öryggisverðir.“
Það gagnaði ekkert þótt ég reyndi að
vera sem rólegastur. Þeir urðu bál-
vondir og fóm að hrópa að mér ásak-
anir sem vom mest einhver vitleysa.
Skyndilega dró annar þeirra byssu
upp úr vasa sínum. Hann fór að leika
sér að henni, snúa henni í hringi og
kasta henni upp í ioftið — en hann
miðaði henni ekki beint á mig.
„Öryggisvörður hefði ekki skotið
hana óvart,“ sagði hann. „Ég hef verið
öryggisvörður og ég missi ekki
marks, hvort sem ég stend, sit eða
ligg“
Hinn maðurinn lést vera að róa
hann, en sagði mér um leið að félagi
sinn væri afbragðsskytta. (Ég hafði
áður spurt hvort byssan væri alvöru
eða sígarettukveikjari. Þá hló hann
taugaveiklunarhlátri og spurði hvort
sígarettukveikjarar gerðu göt á fólk.)
Byssumaðurinn tók að hrópa: „Ég
skal sýna þér hvemig Afghanar em!
Ég skal breyta íbúðinni héma í Afg-
hanistan." En svo breyttu þeir um tón-
tegund og annar sagði eins og í trún-
aði: „Þú verður héma ekki lengi. Þeir
fara með þig á geðveikrahæli þar sem
þeir eiga lyf sem breyta fólki í fávita.“
Natasha Gesse, vinkona okkar frá
Moskvu, sem var i heimsókn, var inni
í eldhúsi að laga te. Hún kom auga á
byssuna og sagði ráðskonunni að
laumast út og sækja lögregluna. Hún
fór tvívegis út og var dijúga stund í
bæði skiptin, áður en nokkrir lög-
reglumenn birtust um síðir.
,JIvað gengur á?“ spurðu þeir.
„Ekkert óvenjulegt,“ svaraði ég.
Hlutverk
„ráðskonunnar“
Frá því fyrsta urðum við vör við að
ókunnugir væm á ferli í íbúðinni. Sí-
fellt sáum við að það var búið að
skemma útvarpstækið, segulbandið
eða ritvélina. Við urðum að láta gera
við þetta mörgum sinnum. Það sem
þeir einkum vildu fá vom minnis-
greinar mínar, óbætanleg skjöl og
bækur, sem vom undirstaða vísinda-
starfs míns. En ég tók þetta með mér í
hvert sinn sem við fórum út.
í fyrstu héldum við að lögreglu-
mennimir sem vom í bandalagi við
KGB létu undirsáta sina sjá um þetta.
En svo uppgötvuðum við að sendi-
mað.urinn var nær en við héldum:
hann var ráðskonan.
Kvöld nokkurt í júlí áttuðum vð okk-
ur á hvert hlutverk hennar var. Þá
hafði komið sendill ffá símstöðinni og
sagt að við ættum von á símtali frá
New York. Við flýttum okkur á sím-
stöðina og vonuðum að símtalið væri
fra Tönju og Efrem, dóttur okkar og
tengdasyni í Ameríku.
Á leiðinni áttaði Luisa sig á að hún
hafði gleymt sígarettunum sínum og
flýtti sér til baka. Þegar hún kom inn í
íbúðina sá hún tvo KGB menn, og var
annar að gramsa í skjölum mínum, en
hinn að fikta við segulbandstækið.
(Hann hafði þurrkað út efhi af spólu
sem ég hafði talað inn á fyrir bömin.)
Luisa hrópaði upp yfir sig. KGB
mennimir hlupu eftir endilangri íbúð-
inni og inn í herbeigi ráðkonunnar, en
þar stukku þeir út um gluggann og
niður á lóðina fyrir neðan. Þegar Lu-
isa sýndi iögreglumanni óskundann
sem þeir höfðu gert í íbúðinni, virtist
honum einlæglega bmgðið.
Nú sáum við hvernig ráðskonan
vann fyrir launum sinum. Hún átti að
sjá til þess að gluggi hennar væri allt-
af opinn, en þannig komust KGB
mennimir ffam hjá lögreglumannin-
um sem stóð á verði.
Eftir þetta atvik hleypti ég ráðkon-
unni ekki inn í íbúðina. Hún (og
KGB) lét það gott heita, ef til vill
vegna þess að hún var gagnslaus, eftir
að upp komst um hana.
Þjófar á
tannlæknastofu
KGB gafst ekki upp á að reyna að
komast yfir skjöl mín. Ég hefði átt að
taka Ijósrit af því mikilsverðasta, en ég
var of grandalaus — og átta mánuðum
síðar hafði KGB erindi sem erfiði.
Sagan hófst er ég fór til tannlæknis.
Þann 13. mars 1981 var mér sagt að
brýr sem ég hafði pantað væm tilbún-
ar og ég flýtti mér á tannlæknamið-
stöðina. Luisa var í Moskvu og ég var
með hugann allan við villu sem ég
hafði uppgötvað í útreikningum mín-
um. Aðstoðarmaður tók á móti mér á
biðstofunni og í stað þess að fýlgja
mér upp á efstu hæð, eins og vant var,
var farið með mig í stofu á fyrstu hæð.
Þetta var annars heppilegt, því vegna
hjartaverkja átti ég erfitt með að ganga
upp stiga.
Tæknimaðurinn sagði að á neðstu
hæðinni væri skurðstofan og þvi yrði
ég að skilja pokann minn eftir ffammi.
Óhreint gólfið hefði átt að sýna mér að
þetta vom tóm ósannindi. Ég bað nú
hjúkrunarkonu að hafa auga með pok-
anum.
„Engar áhyggjur," sagði hún, „hér
tapast aldrei neitt.“ Ég treysti líka á að
hinir sjúklingamir sem biðu mundu
vera trygging þess að enginn tæki
pokann. Þar hef ég marga sjónarvotta,
hugsaði ég. En þann er Guð vill refsa,
rænir hann fyrst heilbrigðri skynsemi
BURI
í bitaformi en traustur sem fyrr
MUNDU EFTIR OSTINUM
hitt tannlækninn, var hann horfinn.
Sjúklingur sagði mér að tveir menn
hefðu verið að sniglast þama um og
verið að gefa pokanum gætur. Þeir
hlytu að hafa tekið hann.
KGB lét ekki hér við sitja. Þegar ég
kom heim ffá tannlækninum var bréf
sem ég hafði skrifað til Vísindalegu
gagnastoffiunarinnar með beiðni um
að fá send ljósrit af tímaritsgreinum
komið á borð mitt! Það hafði verið í
pokanum. KGB hafði sem sagt skilið
eftir „nafnspjaldið" sitt.
Við þjóffiaðinn á pokanum var ég
sem þrumulostinn. Þama hafði KGB
hæft mig þungu höggi. Ég hafði tapað
minnispunktum um vísindaleg efni og
það sem efst var á baugi, persónuleg-
um skjölum, svo sem affitum af bréf-
um Luisu til bamanna, þremur þykk-
um vasabókum, sem í voru dagbækur
mínar fýrir síðustu fjórtán mánuðina.
Þá höfðu mér tapast þijár bækur aðrar
með uppkasti að þessum minningum
mínum. Bókin sem ég fýrst haíði tek-
ið að skrá þær í hafði tapast við
óvænta húsleit í íbúð okkar í Moskvu
í nóvember 1978. Báðir þessir atburð-
ir ollu mér miklum erflðleikum og ég
varð að endurvinna allt mitt verk.
Ég var miður mín út af hugsunar-
leysi mínu og harmaði beisklega
skjalamissinn, sem erfitt eða ómögu-
legt yrði að bæta. Sú hugsun að per-
sónuleg skrif mín væru í höndum
óviðkomandi kvaldi mig mikið.
Þegar Luisa kom ffá Moskvu þetta
kvöld átti hún ekki orð vegna frétt-
anna af þessu og hún segir að ég hafi
„Ég hafði verið
í nánd við miðpól
sovéska valdsins,
bæði sem
vísindamaður og
sem andófsmaður,"
segir Sakharov.
verið í taugaáfalli, satt að segja verið
skjálfandi.
Næstu tvo dagana reyndum við að
jafna okkur og varpa af okkur mar-
traðartilfinningurmi. Við ókum borg-
ina á enda í ískulda, til þess að sjá
nýjustu myndina með Belmondo. Líf-
ið gekk sinn vanagang.
Byrjað á minning-
unum að nýju
En við létum ekki bugast og satt að
segja var tíminn fljótari að líða eftir
þjófhaðinn. Ég frestaði vísindastörf-
um sem ég hafði áformað og ritaði
minningar mínar þess í stað á ný eftir
minni, áður en KGB fyndi einhveija
aðra leið til þess að hindra mig í því.
Bitur reynsla hafði nú kennt mér að
taka kalkipappírsaffit af öllu sem ég
skrifaði. Einu sinni eða tvisvar í mán-
uði fór Luisa með affitin til Moskvu
og sendi þau til Tönju og Efrem i
Bandaríkjunum. Hvemig hún fór að
þessu er saga sem enn er ekki hægt að
skýra frá. Luisa skildi handritin ekki
v.ið sig eitt einasta andartak, þótt
pinklamir væm þungir, og hélt á þeim
í fanginu í lestinni til Moskvu.
í april 1982 hafði ég lokið við nýtt
uppkast að bókinni í gróftun dráttum
og var að búa hana til útgáfu. En í
október var handritinu stolið. í þetta
sinn var sviðssetningin óvandaðari og
beitt svonefndum „bófa“-aðferðum.
Fyrsta tilraunin mistókst. Eldur
kviknaði í Zhiguli- bílnum mínum
(Lada-bílar heita Zhiguli í Sovétríkj-
unum), þegar ég ræsti hann einn
morguninn. Einhver hafði tengt
kveikjuvír við bensíndæluna. KGB
vænti sjálfsagt að ég hlypi burtu í of-
boði og skildi pappíra mína eftir. En
ég drap bara á bilunum og eldurinn
slokknaði af sjálfu sér.