Tíminn - 22.05.1990, Blaðsíða 7

Þriöjudagur 22. maí 1990
Tíminn 7
Þórarinn Þórarinsson:
Verða Austur-Evrópuríkin með
í nýju Atlantshafsbandalagi?
Hinn 5. maí síðastliðinn komu utanríkisráðherrar Bandaríkj-
anna, Bretlands, Frakklands og Sovétríkjanna saman til fund-
ar í Bonn sem fulltrúar þeirra ríkja sem sigruðu Þjóðverja í
heimsstyijöldinni síðarí, ásamt utanríkisráðherrum Vestur- og
Austur-Þýskalands. Verkefni þessara utanríkisráðherra, sem
ganga undir nafninu 4 + 2, er að ganga frá friðarsamningum
fjórveldanna við þýsku ríkin og þeirrí skipan mála sem á að
taka við þegar þýsku ríkin sameinast Þetta getur orðið mjög
flókin og langdregin samningagerð. /
Hætt er við því að mörg ágrein-
ingsmál geti komið upp, en eins og
nú horfir virðist það geta orðið
mesta ágreiningsefnið hver eigi að
vera hemaðarleg staða sameinaðs
Þýskalands í framtíðinni Rússar
vilja að hið nýja Þýskaland verði
hlutlaust, en Vesturveldin vilja að
það gangi í Atlantshafsbandalagið.
Það geta Rússar að sjálfsögðu ekki
sætt sig við, en þeir halda hins veg-
ar ekki eins fast við það og áður að
Þýskaland verði hlutlaust. Þess í
stað leggja þeir áherslu á nýtt ör-
yggisbandalag þar sem öll Evrópu-
ríkin yrðu þátttakendur ásamt
Bandaríkjunum og Kanadá
A fundinum í Bonn gerði utanrík-
isráðherra Sovétríkjanna grein fyr-
ir því öryggiskerfi sem ætti að
leysa núverandi hemaðarbandalög
/
í Evrópu af hójmi. í frétt um ræðu
hans frá APN segir m.a. á þessa
leið:
„Ráðherrann kvað nauðsynlegt að
viðhalda skyldum og réttindum
fjórveldanna og að þau hefðu heri
sína í Þýskalandi á meðan breyt-
ingamar þar standa yfir. Hann
kvað það stuðla að stöðugleika og
hagstæðu umhverfi á umbreyt-
ingatímum.
Þá benti ráðherrann á nauðsyn
þess að samstilla lausn þýska
vandamálsins við þróun nýrrar
skoðunar um öryggi Evrópu. Hann
sagði að hemaðarbandalög yrðu að
víkja fyrir öryggiskerfi sem ekki
byggðist á hemaðarbandalögum
heldur sameiginlegu öryggi álf-
unnar.
Það þarf að koma á laggimar
virku og traustu kerfi samhæfingar
allrar Evrópu til að tryggja öryggi
Evrópuþjóða, sagði Shevardnadse.
Þá er nauðsynlegt að koma á leið-
togafundum Evrópuríkja og halda
slíka leiðtogafundi að minnsta
kosti annað hvort ár. Fundi utan-
ríkisráðherra hinna 35 ríkja ætti
einnig að halda reglulega, að
minnsta kosti einu sinni á ári.
Þá leggja Sovétríkin áherslu á að
komið verði upp Evrópumiðstöð
og að slík miðstöð verði staðsett í
Þýskalandi. Pólitísk ábyrgð krefst
þess að slíkt kerfi samræmi allar
upplýsingar um hemaðarlegt og
pólitískt ástand í Þýskalandi og
álfunni allri um hreyfingar og um-
svif herja og að miðstöðin hafi það
hlutverk með höndum að stemma
stigu við styrjaldarhættu og koma í
veg fyrir að kreppuástand þróist,
sagði Shevardnadse.
„Sagan býður okkur áður óþekkt
tækifæri til að koma á nýrri friðar-
skipan í Evrópu og gera álfuna
þannig að fyrirmynd 21. aldarinn-
ar,“ sagði ráðherrann að lokum.
Tala ríkjanna 35 bendir til þess að
Sovétríkin vilji byggja hið nýja ör-
yggisbandalag á grundvelli Hels-
inkiráðstefnunnar, en þar voru
Þá er nauðsynlegt að
koma á leiðtogafundum
Evrópuríkja og halda
slíka leiðtogafundi að
minnsta kosti annað
hvort ár. Fundi utanrík-
isráðherra hinna 35
ríkja ætti einnig að
halda reglulega, að
minnsta kosti einu sinni
á ári.
Bandaríkin og Kanada þátttakend-
ur ásamt öllum Evrópuríkjum,
nema Albaníu, sem nú virðist vilja
bætast í hópinn. Sumir hafa kallað
þessa nýju hugmynd Helsinki-
bandalagið, en ekki virðist síður
geta átt við að kalla það nýtt Atl-
antshafsbandalag, þar sem núver-
andi ríki bandalagsins verða kjami
þess, ásamt Sovétríkjunum og öðr-
um ríkjum Austur-Evrópu.
I ræðu sinni sagði Shevardnadse
að ríkin sex, 4 + 2, ættu að semja
skjal um alla þætti samkomulags-
ins, sem yrði gert við sameinað
Þýskaland. „Þetta ætti að taka til
ákvæða um landamæri Þýska-
lands, þar með talin landamæri
Austur- og Vestur-Þýskalands og
Berlínar, herafla þýsku ríkjanna,
hemaðarlega og pólitíska stöðu
þeirra, áframhaldandi skuldbind-
ingar þeirra, umbreytingartímabil-
ið og ráðstafanir sem gerðar verða
á því og herafla hemaðarbandalag-
anna á þýskri grund.“
I þessu sambandi vilja Sovétríkin
að Pólland taki þátt í mótun þeirra
ákvarðana sem snerta Pólland, sér-
staklega þeirra sem við koma
landamærum þess og öryggi.
Tómas Gunnarsson lögmaður:
BRÉF TIL ÞÓRU
Fr. Þóra Hjaltadóttir, forseti Al-
þýðusambands Norðurlands, Akur-
eyrí.
Ég þakka þér skrifin í Tímanum
miðvikudaginn 16. maí sl., þar sem
þú fjallaðir um álver í Eyjafirði og
sýndir mér þann heiður að víkja sér-
staklega að skrifum mínum í því
sambandi.
En ég verð að leiðrétta lýsingu þína
á afstöðu minni í stóriðjumálum. Ég
er auðvitað hlynntur margvíslegri
stóriðju, en ekki álveri í Eyjafirði.
Ástæðan er einfold. Ég tel að ís-
lendingum beri höfuðskylda til að
spilla ekki landi sínu meira en ýtr-
asta nauðsyn krefur. Verði talið rétt
að byggja álver hér á landi er Eyja-
fjörðurinn sísti staðurinn til þess.
Þetta er einn lengsti og þrengsti og
kyrrviðrasamasti fjörður landsins
og þama hefur verið mikil landbún-
aðarframleiðsla, matvælaiðnaður og
mesta þéttbýli utan höfuðborgar-
svæðisins. Þá hafa Akureyri og
Eyjafjörður mikið aðdráttarafl fyrir
ferðamenn auk margs annars. Öllu
þessu yrði hætt jafnvel þóttyfirmáta
trúgjömu fólki yrði að þeirri ósk
sinni að nánast engin mengun yrði
af daglegum rekstri tvö hundruð
þúsund tonna álvers. Alvarlegt
mengunarslys gæti valdið miklu
óbætanlegu tjóni. Við verðum að
velja álverum eða öðmm mengandi
rekstri þannig staði að sem minnst
tjón verði undir öllum kringum-
stæðum.
Þú spyrð í grein þinni hvort lög-
fræðingnum finnist engu skipta bú-
setuþróun í framtíðinni og virðist
gefa þér að ég hafi ekki áttað mig á
stöðu iðnaðarins á Akureyri. Ég tel
hana hraklega. Samvinnureksturinn
á Akureyri hefur orðið fyrir miklum
áföllum. En þetta er ekki einangrað
fyrirbæri. Samvinnurekstur, iðn-
framleiðsla og margvíslegur annar
rekstur hefur mátt þola stórfellt hmn
á síðustu fimm til tíu ámm. Og það
versta við ástandið er að ekki er enn
séð fyrir endann á þessu. Við sitjum
uppi með sömu stjómmálaflokka og
ráðamenn og áður og það þarf mikil
umskipti í þjóðmálum til að breyt-
ing verði. Álverslausnin, hvort sem
álverið verður í Eyjafirði eða annars
staðar, er ekki annað en framhald
þeirrar skulda- og ég vil segja gjald-
þrotasteffiu sem fylgt hefur verið
undanfarin ár. Erlendar skuldir
þjóðarbúsins hækka úr 160 millj-
örðum í um 240 milljarða verði far-
ið i álversævintýrið. Samt em
skuldir Islendinga þær hæstu á
mann í heimi nú. Staða mála er svo
alvarleg enn að athugasemd forsæt-
isráðherrans um þjóðargjaldþrot
getur átt við. Bygging álvers Ieysir
fá mál og á takmörkuðum sviðum,
en stóreykur vanda og útilokar
marga aðra álitlega möguleika.
Landsstjómin batnar ekki við bygg-
ingu álvers, misrétti og spilling
minnkar ekki, ekki dregur úr ofveiði
og yfirfjárfesting og skuldsetning
eykst og mengun vex.
En græða engir á álveri? Jú, ég tel
líklegt að Atlantalaðilamir græði á
álverinu verði það reist. Þeir munu
hætta um tólf milljörðum af þessum
70 til 100 sem álver og virkjanir
ásamt dreifíkerfi kosta og þeir virð-
ast ætla sér háan arð ef marka má
tölur Þjóðhagsstofnunar eða um
19% á ári.
Verktakar, hvað um þá? Ekkert
liggur fyrir um að eyfirskir eða aðr-
ir íslenskir verktakar græði á þess-
um framkvæmdum. Ef marka má
boð á innlendum verktakamarkaði
má búast við niðurboðum allt að
65% niður fyrir kostnaðaráætlun í
einfaldari verkum. Þegar kemur að
flóknari verkum, svo sem jarðgöng-
um, hefur Islendinga skort m.a.
verktækni, fjármagn, skattafríðindi
eins og gerast í öðrum löndum og
fleira sem dugar alveg til að víkja
þeim til hliðar.
En Landsvirkjun? Græðir hún
ekki? Áður en ég „predikaði" yfir
Eyfirðingum lagði ég leið mína upp
En græða engir á ál-
veri? Jú, ég tel líklegt
að Atlantalaðilarnir
græði á álverinu verði
það reist. Þeir munu
hætta um tólf milljörðum
af þessum 70 til 100
sem álver og virkjanir
ásamt dreifikerfi kosta
og þeir virðast ætla sér
háan arð ef marka má
tölur Þjóðhagsstofnunar
eða um 19% á ári.
í iðnaðarráðuneyti, þar sem mér var
prúðmannlega tekið. Ég spurði þar
um úttekt, fjárhagslega og aðrar á
rekstri álversins í Straumsvík. Ég
taldi mögulegt að þeir sem hefðu
verið að athuga ráðgerða 70 til 100
milljarða fjárfestingu vildu rök-
styðja álit sitt með góðri greinargerð
um „arðinn" af Isalálverinu. Því
miður, var svarið. Ekkert lá fyrir um
slíka úttekt í ráðuneytinu.
Mér er kunnugt um vandvirkan
hagfræðing sem hefur leitast við að
reikna arð Landsvirkjunar af orku-
sölunni til Isal frá upphafi. Hans
niðurstaða liggur nálægt 3,5% raun-
vöxtum og það dugar skammt þegar
raunvextir eru miklum mun hærri,
eða 7-10%.
Hvað græða Eyfirðingar? Þeir tapa
líka. Bæði vegna neikvæðra áhrifa
af álverinu í Eyjafirði, sem líklegt er
að verði margföld á við jákvæð
áhrif, og eins vegna almennra nei-
kvæðra áhrifa í þjóðlífinu sem þeir
finna fyrir eins og aðrir.
Hér gefst ekki tækifæri til að rekja
það en helsta vandamál heimsins í
dag er mengun, jafnvel svo ógurleg
mengun og náttúmspjöll að fróð-
ustu menn hafa stærstu orðin og láta
í ljós efasemdir um gróandi mannlíf
í framtíðinni á Jörðinni.
Ég get sjálfsagt haldið áfram að
þylja rök gegn byggingu álvers í
Eyjafirði og þú, Þóra, að gera lítið
úr mengunarhættu norðan heiða og
hvort tveggja skiptir Iitlu.
Hins vegar skiptir höfuðmáli í lýð-
ræðisríki að þegnamir fái undan-
bragðalaust glöggar upplýsingar um
það sem skiptir alla þjóðina máli og
tækifæri til að segja sitt álit. Ég á hér
við grundvallarupplýsingar um
mögulegt álver. Staðsetningu, orku-
verð, skattagreiðslur, vald um úr-
lausn ágreiningsefna, likleg vaxta-
gjöld, mengun, bæði daglega og við
mögulegt slys, áætlaðan arð íslend-
inga og Atlantalhópsins og fleira
sem máli kynni að skipta. Af ein-
hverjum ástæðum hafa valdhafar
ekki viljað upplýsa um þessi atriði.
Þú, Þóra, ætlar þeim ekki afglapa-
hátt, vegna reynslunnar frá
Straumsvík, og hélt ég þó að hún
væri þeim síst til framdráttar. En
spumingin er ekki hversu góðir „pó-
kerspilarar" Jón og Jóhannes em.
Heldur hafa þeir einhvem rétt til að
vera í „pókerspili" fyrir hönd þjóð-
arinnar? Það hafa þeir að sjálfsögðu
ekki.
Þetta álmál er ekki frábmgðið öðr-
um þjóðmálum hvað varðar mikil-
fengleik feluleiks og blekkinga sem
höfð em í frammi af valdhöfum. í
þeim ríkisreknu fjölmiðlum sem
mestu skipta, hljóðvarpi og sérstak-
lega sjónvarpi, er val frétta, val við-
mælenda, klipping og gerð frétta,
skipulögð með tilliti til viðhorfa
valdhafa. Á suma embættismenn er
endalaust hlaðið lofi og aðdáun
samheija og samstarfsmanna sýnd í
sjónvarpi löngum stundum svo að
erlendar fréttir komast ekki að. Aðr-
ir, sérstaklega þeir sem minna mega
sín og þegar verst gegnir fyrir þá,
em eltir af myndavélum, jafnvel um
nætur, og niddir.
Ein höfuðforsenda þess að menn
njóti lýðréttinda sinna, þar á meðal
er rétturinn til vinnu og jafnaðar
gagnvart opinberri þjónustu, er að
fólk eigi aðgang að traustum upp-
lýsingum um þjóðmál. Það á ekki
við í álmálinu enn sem komið er.
Langmikilverðasta auðlind hverrar
þjóðar er þekking og atorka þegn-
anna. Þessi auðlind nýtist ekki nema
fólk eigi þess góðan kost, bæði að
verja rétt sinn og sækja sér rétt, m.a.
fyrir dómstólum ef með þarf. Flestir
þekkja misrétti og hnignun Þriðja-
heims- og austantjaldsríkja. Og
jafnvel öflugasta ríkið, Bandaríkin,
á við mikinn regluvanda að striða,
sem er flknieftiavandinn. Undanfar-
inn áratugur hefur verið áratugur
hnignunar i íslensku réttarfari og
þjóðlífi og er ekki séð fyrir endann á
henni, þótt aðeins megi merkja já-
kvæð teikn. Slæmar afleiðingar fá-
mennis Islendinga koma hvergi eins
illa fram og í réttarkerfmu. Allir ís-
lenskir lögfræðingar em úr sömu
lagadeildinni, með svipuð viðhorf,
þeir þekkjast margir, vinna mikið
saman og þeir sem lengst ná eru
gjaman mesta starfsævina að fikra
sig upp í hærri valdastöður með
gagnkvæmum stuðningi. Helsti
gagnrýnandinn á störf dómstóla,
sérstaklega Hæstaréttar, ætti með
réttu að vera Lagadeild Háskóla ís-
lands. En þar em margir á leið í
Hæstarétt ef miðað er við fyrri
reynslu.
Islendingar verða að sjá við þess-
um ókostum dvergríkisins. Töfraorð
mitt er sem fyrr sjálfstæð, gagnrýn-
in og öflug lagadeild við Háskóla
Akureyrar. Slík stofnun gæti skipt
sköpum um stjómarfar i landinu og
allt þjóðlíf okkar.
Reykjavík, 18. maí 1990.
Kveðja,
Tómas Gunnarsson lögmaður