Tíminn - 23.05.1990, Blaðsíða 14

14 Tíminn
Miövikudagur 23. maí 1990
BÓKMENNTIR

Siglaugur Brynleifsson:
„Omne novum periculosum“
Harald Gustafsson: Mellan kung och
allmoge — ámbetsmán, beslutsprocess
och inflytande paa 1700-talets Island. (Acta
Universitatis Stockholmiensis — Stock-
holm Studies in History 33). Almqvist &
Wiksell Intemational Stockholm 1985.
A nýöld hefst sú stefna stjómvalda í
Evrópuríkjunum að staðla samfélag-
ið og auka þar með hlut ríkisvaldsins
um flesta þætti þess. Allar ákvarðan-
ir sem snertu samfélagið; atvinnu-
vegi, trúarbrögð og dómsvald voru
mótaðar af ríkisvaldinu sem taldi sig
með því stuðla að almennum velfam-
aði þegnanna. Þessi stefna var sprott-
in upp af baráttu ríkisvalds, þ.e. kon-
unga við lénsskipulag; aðal og
sérréttindi aðals og annarra hópa og
stofnana sem höfðu haft sjálfs-
ákvörðunarvald, jafnvel svo að eigin-
legt ríkisvald mátti sín lítils. Stöðlun-
arpólitíkin gekk misjafnlega, eins og
þá hagaði til. Umboðsaðilar, amt-
menn, sýslumenn og aðrir embættis-
menn voru bundnir fomum hefðum
og hagsmunum og þegar miðstjóm-
arvaldið stefndi að allshcijar stöðlun,
þá var fomu sjálfstæði byggða, hér-
aða og erfðastétta hætt. Þess vegna
gat ekki verið um blinda hollustu við
ríkisvaldið að ræða. Þessara ein-
kenna gætti vítt um Evrópu og eins
og höfúndur þessa rits skrifar, þá var
danska konungsdæmið og umboðs-
stjómin gott dæmi um vangetu mið-
stjómarvaldsins til þess að ná fúll-
komnu valdi á mótun samfélagsins.
Haraldur Gústafsson á sinn þátt í
þessari allsheijar rannsókn á samevr-
ópsku fyrirbæri tímabilsins frá þvi
um 1500-1800 varðandi togstreitu
miðstjómarvalds og arftaka léns-
skipulagsins eða fomra hefða og
„fomrar venju“. Haraldur fjallar um
þessa sögu hér á landi á—1-8. öld.
Heimildir hans em einstakar, sem em
skjöl Landsnefndarinnar 1770-71, en
þar koma fram skoðanir almúgans af-
dráttarlausari og skýrari en dæmi era
um annars staðar í Evrópu á þessu
tímabili. Skjölin votta einnig tilraun
stjómvalda til þess að bæta hag og
kjör leiguliða og andsvör íslenskra
embættismanna við umbótatillögum
miðstjómarinnar. Þessari togstreitu
umboðsvaldsins hér á landi og mið-
stjómarinnar í Kaupmannahöfn lykt-
aði með því að þeir sigmðu sem töldu
að allar tilraunir til breytinga á
„fomri venju“ væm meira en lítið
varhugaverðar, eins og kemur glöggt
fram í svömm Bjama Halldórssonar,
sýslumanns á Þingeymm, sem krist-
allast í einni setningu: „Omne novum
periculosum.“
Með konungslögunum frá 1665 var
komið á fúllu einveldi Danakonungs,
konungslögin vom afdráttarlaus og
samkvæmt þeim var einveldi Dana-
konungs íúllkomnun konunglegs
einveldis. Samkvæmt þessum lögum
vom engar hömlur á veldi konungs.
Dómþing, fh'ðindi stétta og hópa
vom afnumin og konungurinn stjóm-
aði rikjum sínum beint um umboðs-
mannakerfið, á pappímum. Rann-
sóknarefnið er hver hlutur íslenskra
embættismanna hafi verið um áhrif
og mótun á ákvarðanir konungs-
valdsins varðandi íslensk málefni á
18. öld og hvaða hópar eða hags-
munahópar höfðu lykilaðstöðu til
ákvarðanatöku. Upplýsingar um ís-
lensk málefni bámst frá umboðs-
stjóm konungs hér á landi og tilskip-
anir konungsvaldsins bámst til sömu
aðila frá miðstjóminni í Kaupmanna-
höfn. Embættismennimir gegndu
lykilhlutverki. Stjómsýsla þeirra var
tengill konungsvalds og almúga. Þeir
gáfu skýrslur um hag landsmanna og
bar skylda til að framkvæma þær til-
skipanir sem vom reistar á þeim
skýrslum og miðuðu að aukinni
stöðlun samfélagsins með velferð
þegnanna að leiðarljósi.
I fjórða kafla ritsins fjallar Haraldur
Gústafsson um þá einstaklinga og
hópa sem fóm með umboðsvaldið.
Hann kemst að svipaðri niðurstöðu
og Gísli Gunnarsson í „Upp er boðið
ísland", Rv. 1987, þar sem segir:
„Því var á Islandi tiltölulega samstæð
yfirstétt sem efnalega hafði bæði
stuðning af einkakjömm sínum og
lénsjörðum kóngs og kirkju (og skip-
aði að sjálfsögðu helstu embætti
kóngs og kirkju). Þessi yfirstétt var
innbyrðis tengd sterkum ættar- og
venslaböndum." Gústafsson telur að
ættemi hafi ekki verið einhlítt til að
öðlast embætti, til þess þurfti einnig
próf frá háskólanum í Kaupmanna-
höfn og varðandi presta var það
nauðsynlegt til góðra brauða. Þeir
sem töldust til yfirstéttarinnar vom
einkum landeigendur, umboðsmenn
krúnujarða og efnaðir bændur sem
bjuggu á eigin jörðum eða leigðu
lénsjarðir og konunglegir embættis-
menn. Þetta fór oft saman. Presta-
stéttin skiptist upp í þá sem vom af-
komendur valdamikilla biskupa og
klerka sem sátu bestu brauð landsins,
en munur þeirra var mjög mikill. Þótt
forgangserfð elsta sonar viðgengist
ekki þá héldust eignimar fúrðu mikið
innan vissra ætta og komu þar til
áhrif lénskeriisins.
Þessi „tiltölulega samstæða yfir-
stétt“ varð þó aldrei algjörlega frá-
skilin „þjóðinni" eins og algengt var í
Evrópu. Hvað hefúr valdið því er
vafalaust fámennið og að sú menn-
ingarlega stéttaskipting sem ein-
kenndi riki Evrópu náði ekki að
myndast í slíkum mæli hér á landi.
Þetta atriði kom glöggt í ljós þegar
landsnefndin tók að óska eftir áliti
landsmanna á ástandinu eins og það
var 1770. Meira en 1% íbúanna svar-
aði. Af þeim sem skrifúðu vom um
79% almúgi eða bændur og er það
hlutfall gífúrlega mikið hærra en
tíðkaðist við svipaðar kannanir ann-
ars staðar á Norðurlöndum. Þetta
bendir til þess að talsverður hluti
bænda hafi staðið á mun hærra
menningarstigi en stéttarbræður
þeirra í nágrannaríkjunum. Þegar
austar og sunnar dró í Evrópu var
stéttin „sléttir bændur" oft talin til
búsmalans.
Islenskt samfélag sker sig þannig
mjög úr hvað stranga menningarlega
stéttaskiptingu áhrærir. Það er ekki
þar með sagt að menningarleg stétta-
skipting hafi hér ekki viðgengist. Það
er nóg að líta í ferðabækur og gögn
frá 18. öld, svo sem ferðabók Eggerts
og Bjama o.fl. En þar gera höfúndar
mikinn mun á menningarástandi
sveita og héraða og draga upp heldur
dökka mynd af verstu bælunum.
Skrif Sveins Pálssonar og sá saman-
burður sem hann dregur upp af
ástandi mismunandi byggðarlaga er
skýr.
Landsnefhdin tók til starfa 1770.
Tilgangurinn með skipun hennar var
að veita stjómvöldum beinan aðgang
að íbúum landsins. Á þann hátt var
upplýsinga aflað án tilverknaðar
embættismannakerfisins. Síðan
skyldi unnið að umbótum sem
myndu leiða til framleiðsluaukningar
og stóraukinna ríkistekna. Stefnan
var mótuð af búauðgistefnunni og
„kameralismanum", sem var stefna
upplýstra einvalda í fjármála- og at-
vinnustjóm. Fylgismenn búauðgi-
stefnunnar töldu að landbúnaður
væri gmndvöllur alls auðs og því
yrði að efla hann sem mest með
breytingum á eignarhaldi jarða, þ.e.
að bændur eignuðust jarðimar og
byggju við frjálslegri kjör og ódýrari
leigur, þar sem leiguábúð ríkti. Hér á
landi vom um 94% bænda leiguliðar
og kjör þeirra vom talin þungbær af
þeim sjálfúm og þeim sem vildu bæta
rekstrarform og leigumáta.
Tíu ámm áður en Landsnefndin tók
til starfa barst hingað til lands fjár-
pest. Upphaf hennar var innflutning-
ur hrúta til tilraunabúsins á Elliða-
vatni, sem var einn þáttur þeirrar
allsheijarviðréttingarstarfsemi sem
hófst með Innréttingunum og annarri
nýbreytni sem Skúli Magnússon stóð
að ásamt mörgum öðram valda-
mönnum hér á landi og rikisstjóm
landsins.
Landbúnaðurinn og þá einkum
sauðfjárbúskapurinn var gmnnat-
vinnuvegur landsmanna. Með fjár-
pestinni hrakaði lífsafkomu þjóðar-
innar. Afgjald galst ekki. leigur því
síður og þar með rýmuðu stórlega
tekjur landeigenda, konungs og
kirkju. Leigur höfðu alltaf verið tald-
ar of háar. Þegar illa áraði og þegar
kúgildin hmndu niður, þá varð engin
leiga greidd.
Eitt mesta hitamál á síðari hluta 18.
aldar var hver átti að endumýja kú-
gildin. Landsnefndin átti að fjalla um
þessi mál ásamt mörgum fleiram
varðandi ábúð, afgjöld og skylduverk
leiguliða.
Leiga búsmala var stundið frá örófi
alda og hér á landi eins og annars
staðar. Með svarta dauða var mjög
erfitt að fá fólk til að byggja jarðir
sem höfðu farið í eyði vegna plág-
unnar. Þá virðist hafa myndast
ákveðið form á að leigja búsmala
með jörðunum sem gat verið til hags-
bóta fyrir nýbýlinga og ekki síður
fyrir landeigendur. Upp frá því fýlgdi
viss fjöldi kúgilda hverri jörð og leig-
an eftir þau var goldin í smjöri. Þegar
vel áraði gafst þetta form vel en síður
í hallærum. Afraksturinn af leigðum
jörðum gat orðið um 36% af kúgild-
unum einum. Samkvæmt fomri hefð
skyldi Ieiguliði endumýja kúgildin ef
þau féllu, en nú höfðu þau fallið sök-
um innfluttrar fjárpestar sem rikis-
valdið bar alla ábyrgð á. Kvartanir al-
múgans vom margvíslegar,
þungbærir skattar, of há leiga og af-
gjöld, réttleysi og áníðsla margs kon-
ar. Embættismenn svömðu spuming-
um nefndarinnar, en minntust ekki á
það sem þjakaði almúgann. Stefna
stjómvalda var hliðholl kvörtunum
bænda og stefhdi gegn hagsmunum
landeigenda og yfirstéttarinnar, en
sameiginleg andstaða yfirstéttarinnar
varð til þess að sæst var á málamiðl-
un og mottó Bjama Halldórssonar
réð, „allar nýjungar em varhugaverð-
ar ef ekki hættulegar.“ Reynsla hans
og fjölmargra annarra var sú að nýj-
ungastefna stjómvalda með Innrétt-
ingum og kynbótum sauðfjárstofns-
ins hefði gefist hörmulega, því var
hentast að engar breytingar yrðu
gerðar. Haraldur Gústafsson rekur
byggingarsögu Hóladómkirkju í
næstsíðasta kafla ritsins.
Höfúndurinn dregur síðan saman
yfirlit um íslenskt samfélag á þessu
tímabili, síðari hluta 18. aldar, í síð-
asta hluta ritsins og kemst að þeirri
niðurstöðu að umbótaviðleitni ríkis-
stjómarinnar hafi steytt á skeri and-
spymu „elitunnar“ eða íhaldssamrar
íslenskrar yfirstéttar og landeigenda,
en þeim var vissulega nokkur vor-
kunn eftir þau ffamfaraævintýri sem
hafin vom af stjómvöldum upp úr
miðri 18. öld og enduðu hrapallega,
þótt eldgos og móða ættu sinn þátt í
þeim endalokum. Haraldur Gústafs-
son hefúr skrifað vandaða, ítarlega
og glögga samfélagslýsingu og fram-
hjá þessari bók verður ekki gengið í
umfjöllun þessa tímaskeiðs. Það er
eftirtektarvert að mörg merkustu
sagnfræðirit um íslandssögu hafa
verið unnin í Svíþjóð á undanfomum
áratugum og má þar nefna rit og
rannsóknir Bjöms Lámssonar og
Gísla Gunnarssonar og svo þetta rit,
auk annarra þótt ónefnd séu.
Þessi umsögn er aðeins gerð til að
vekja athygli á þessu þarfa verki Har-
aldar Gústafssonar og þakka honum
kærlega fyrir. Bið ég hann jafhframt
afsökunar á því að svo lengi hefúr
dregist að setja þetta saman.
íf? Kjörstaðir við borgar-
stjórnarkosningarnar
í Reykjavík þ. 26. maí
1990 verða þessir:
Álftamýraskóli
Árbæjarskóli
Austurbæjarskóli
Breiðagerðisskóli
Breiðholtsskóli
Fellaskóli
Foldaskóli
Langholtsskóli
Laugarnesskóli
Melaskóli
Miðbæjarskóli
Sjómannaskóli
Ölduselsskóli
Auk þess verða kjördeildir í Elliheimilinu Grund,
Hrafnistu og í Sjálfsbjargarhúsinu, Hátúni 12.
Kjörfundur hefst laugardaginn 26. maí, kl. 9.00
árdegis, og lýkur kl. 23.00.
Athygli er vakin á því, að ef kjörstjórn óskar skal
kjósandi sanna hver hann er með því að framvísa
persónuskilríkjum eða á annan fullnægjandi hátt.
Yfirkjörstjórn mun á kjördegi hafa aðsetur í
Austurbæjarskólanum og þar hefst talning at-
kvæða þegar að loknum kjörfundi.
Yfirkjörstjórnin í Reykjavík,
Guðmundur Vignir Jósefsson.
Helgi V. Jónsson Guðríður Þorsteinsdóttir.
LESENDUR SKRIFA
Landsbergis í Litháen
Garðsláttur
Tökum að okkur að slá garða.
Kantklippum og fjarlægjum heyið.
Komum, skoðum og gerum verðtilboð.
Afsláttur ef samið er fyrir sumarið.
Upplýsingar í síma 41224 eftir kl. 18.
Geymið auglýsinguna.
Landsbergis, forseti Litháens, átti
viðtal við blaðið La Stampa í Torino
á Italíu í marsbyrjun sl. um það leyti
sem sjálfstæðisyfirlýsingin var sam-
þykkt. Litháar eiga tvímælalaust rétt
á sjálfstæði og ef menn fara að virða
meira leifamar af rangindum Sovéts
en rétt þjóða em þeir á afvegum. Hin
rússneska þjóð skal virt og dáð en
ekki Sovét, því að það hugtak var
aldrei annað en blekking. Að rúss-
nesk stríðstól víki burt úr sveitum og
borgum Litháa er krafa sem gengur á
undan öðmm. Það er fjarstæða að
heimta einhveija eftirgjöf af Litháum
áður en það er gert. Það er rétt sem
Vaclav Havel sagði við íslendinga að
vér eigum að taka frumkvæðið í
þessu efni.
í viðtalinu við La Stampa í mars fór
Landsbergis meðal annars lofsam-
legum orðum um „hina miklu heiðnu
arfleifð“ svo sem og „hin fomu nátt-
úmtrúarbrögð hinnar baltnesku þjóð-
ar“. Hann vitnaði í bréf sem ókristinn
konungur Litháens skrifaði páfanum
á fjórtándu öld. Landsbergis lét í ljós
þá skoðun að hinn ókristni konungur
hafi í því bréfi útskýrt fyrir Rómar-
biskupi (páfa) hvað trúarbragðafrelsi
er. Landsbergis kvaðst ekki vera eins
og Walesa í Póllandi, skjólstæðingur
Rómar. Sönnu nær sé að öll saga Lit-
háens hafi markast af andstöðu við
Róm og katólskuna.
Heimild GHO í fféttaskeyti frá
Vatikanborg.
Munum við sjá ftjálst Litháen rísa
upp á þingi þjóðanna — án blóðsút-
hellinga og trúarbragða-, efnahags-
eða stjómmálakúgunar? Það veltur á
hugarfari Islendinga. Munu þeir vilja
líkjast fomum hetjum norrænum eða
viljalausum verkfæmm gervikerfa?
Menn þurfa ekki annað að gera en
anda ffá sér svari.
Þorsteinn Guðjónsson