Tíminn - 13.06.1990, Blaðsíða 9

íslendingar nota minni hluta tekna sinna til kaupaá grundvallarþörfum en flestar þjóðir aðrar:
íslendingar virðast hafa meiri auraráð, eða
að minnsta kosti geta eytt stærri hluta af pen-
ingunum sínum til að kaupa hluti (þjónustu)
sem telja má utan grundvallarþarfa, heldur
en flestar aðrar þjóðir. T.d. kemur það líklega
mörgum landanum á óvart að flestar þjóðir
veija stærri hluta tekna sinna til matarkaupa
en við. Og svipað á við um aðrar grundvall-
arþarfir. Arið 1987 fóru tæplega 43% af
heimilisútgjöldum Islendinga til greiðslu fyr-
ir: Mat og drykkjarfong (óáfeng), fatnað,
ljós/hita og húsnæði og lyf og læknisþjón-
ustu. Hjá öðrum Norðuríandaþjóðum fóru
45-53% heimilisútgjaldanna í þessa Iiði og
50-60% meðal annarra OECD þjóða. Hins
vegar eyddu íslendingar stærri hluta tekna
sinna í einkabíla, á veitingahúsum og í utan-
landsferðir en flestir aðrir.
í hvaö fara aurarnir?
Þessar upplýsingar koma fram í nýrri
skýrslu Þjóðhagsstofnunar um einkaneyslu
íslendinga á árunum 1957 til 1987. Þar er
jafnframt gerður samanburður á einkaneyslu
á hinum Norðurlöndunum og öðrum helstu
OECD- ríkjum síðari helming þessa tímabils.
Einkaneysla er þar skilgreind sem öll kaup
(sala til) einstaklinga og Qölskyldna á varan-
legum og óvaranlegum vörum og þjónustu,
þ.e. allt sem heimilin (einstaklingamir)
kaupa annað en íbúðarhús.
I skýrslunni er ekki gerður samanburður á
verðlagi eða launum í þeim löndum sem
könnunin nær til. Þess í stað er borið saman
hvað stóran hluta tekna sinna Meðal- Jóninn
í hverju landi notar til að kaupa eða greiða
fyrir tiltekna flokka vöru og þjónustu. Al-
mennt er álitið að fjárráð fólks séu þeim mun
betri sem það getur notað meira af peningun-
um sínum til kaupa á öðru en brýnustu nauð-'
synjum eins og matvælum, fatnaði, húsnæði
ljósi og hita, lyfjum og heilsugæslu. Afþeim
þjóðum sem þessi samanburður nær til fer
t.d. hlutfallslega mest til matarkaupa hjá
Grikkjum, Spánveijum og Portúgölum, en
hins vegar fremur lágt hlutfall hjá Japönum
þótt það land sé heimsfrægt fyrir hátt matar-
verð (ekki síður en Island).
Drjúg í fatakaup-
unum?
Sem fyrr segir hafa íslendingar öðrum þjóð-
um meira eftir til að eyða í eitthvað
„skemmtilegra" heldur en brýnustu grunn-
þarfir. Þar kemur þeim m.a. til góða að engir
(utan Ástralir) komast af með minna í ljós og
hita. Annar húsnæðiskostnaður er einnig
hvað lægstur á íslandi. íslendingar þurfa
einnig að borga miklu minna úr eigin vasa
fyrir lyf og læknisþjónustu heldur en flestir
aðrir. Á hinn bóginn eyða þeir mun stærri
hluta tekna sinna í föt (10% heimilisútgjald-
anna) en flestir aðrir — nema helst Grikkir
og Potrúgalir.
I ljósi þess hve margir íslendingar „flýja“ til
Svíþjóðar er t.d. athyglivert að matar- og
húsnæðiskostnaður var mun stærri liður í
heimilisútgjöldum Svensons (43%-44%)
heldur en íslenska Meðal- Jónsins (34-38%)
á árunum 1986 og 1987.
Fleiri „fyrirvinnur“
Þá er athyglisvert að sjá í skýrslu þessari
hve gífurlegar breytingar hafa orðið á einka-
neyslu (heimilisútgjöldum) íslendinga þá
MUNA'
þijá áratugi sem hún spannar — m.a. í ljósi
hinnar algengu yfirlýsingar: „Fjölskyldur
komast NU ORÐIÐ ekki af nema hafa tvær
fyrirvinnur".
Árið 1957 (meðan ein fyrirvinna var enn al-
geng) fór 66% heimilisútgjaldanna í grunn-
þarfimar (mat, húsnæði, föt, lyf/lækna, ljós
og hita). Þessir útgjaldaliðir hafa síðan hlut-
fallslega lækkað ár frá ári niður í 43% heim-
ilisútgjaldanna árið 1987 (þegar fyrirvinnur
em oflast orðnar tvær).
Fleiri bílar og
utanferöir
Á sama tíma þrefaldast hins vegar sá hluti
sem varið er til tómstundalífs, í veitingahúsa
og hótelþjónustu, kaupa og reksturs á einka-
bílum og utanlandsferðir. I þessa liði notuðu
íslendingar aðeins um 10% heimilisútgjald-
anna sinna árið 1957 (eða litlu meira en í
einkabílinn/bílana eina nú til dags). Þetta
1957 1967 1977 1987
% % % . %
Bílar L3 4,1 5,7 8,1
Veit.h. 1,6 2,2 5,3 8,2
Utanf. 1,9' 3,2 3,2 6,5
Samt.: 4,8 9,5 14,2 22,8
hlutfall hefúr síðan hækkað jafnt og þétt upp
í 31% árið 1987 — þegar íslendingar eyddu
orðið frá fjórðungi og] upp í þrisvar sinnum
meira i kaup og rekstur einkabíla heldur en
nokkur önnur þjóð.
Lítum t.d. á hvemig stöðugt stærra hlutfall
(%) heimilisútgjaldanna hefúr farið til
greiðslu fyrir nokkra hluti sem ekki vom
taldir til brýnustu nauðsynja („mannsæmandi
iífs“) fyrir tveim þrem áratugum, þ.e. einka-
bílinn, fjárútlát á veitingahúsum og hótelum
innanlands og í erlendan gjaldeyri til nota í
utanlandsferðum:
1957 1967 1977 1987
% % % %
Matur 26,6 22,1 19,9 15,6
Öl/gos 1,3 1,6 1,7 2,4
Húsnæði 19,9 17,1 13,3 10,8
Lj/hiti 4,8 3,5 3,4 2,4
Lvf/lækn 2,0 2,2 1,3 1,6
Samt. 55 % 47% 40% 33%
Athyglisvert er hve útgjöld vegna einkabíls-
ins og veitingahúsaferða hafa verið svipuð
nema á 7. áratugnum. I ofangreinda þijá út-
gjaldaliði fer nú orðið nær fimm sinnum
' stærri hluti heimilisútgjaldanna heldur en
fyrir þrem áratugum. Hvað bílaeignina varð-
ar má t.d. rifja upp að 1967 átti aðeins um
önnur hver fjölskylda bíl, 1984 var einn bíll á
fjölskyldu að meðaltali, en 1987 er um 1,5
bílar á fjölskyldu. í kostnaði við utanlands-
ferðir em flugferðimar héðan og út ekki tald-
ar með heldur með öðrum ferðakostnaði fjöl-
skyldunnar.
...minna í mat og
husnæöi
Lítum á hinn bóginn á hvemig minni og
minni hluti heimilispeninganna hefur nægt
fyrir matarinnkaupunum, húsnæðiskostnaði,
lyfjum og læknisþjónustu á sama árabili:
Vel yfir helmingur heimilisútgjaldanna var
vegna þessara gmndvallarþarfa fyrir þrem
áratugum en það hlutfall var komið niður í
tæpan þriðjung í lok samanburðartímabils-
ins. Þetta þýðir ekki endilega að verð þessara
nauðsynja hafi í raun lækkað svona mikið —
heldur hitt að tekjumar sem fólk hefur til ráð-
stöfunar (m.a. vegna fleiri fyrirvinna) hafa að
meðaltali hækkað langt umffam t.d. mat-
vömverðið.
Jafn mikiö í tóbak
og Ijós og hita
T.d. vekur athygli að orkureikningamir em
nú orðnir helmingi minni hluti heimilisút-
gjaldanna en fyrir þrem áratugum — og
sömuleiðis að þjóðin skuli eyða orðið eins
miklu i óáfengt öl og gosdrykki eins og allan
upphitunar óg rafmagnskostnað. Kaup á
áfengum drykkjum og tóbaki taka hvort um
sig álíkan hluta heimilisútgjaldanna eins og
óáfengu drykkimir. (Líklegt er að mörgum
mundi bregða illa við þessa „reikninga“ ef
þeir væm innheimtir mánaðarlega með gíró í
„gluggabréfi" eins og rafmagnsreikningan-
ir).
Ein fyrirvinna
nóg, eff....?
Af framangreindu virðist óhætt að álykta
(enda dæmi um slíkt) að „fjölskyldan“ kæm-
ist enn af með eina fyrirvinnu — þ.e. gerði
hún ekki stómm meiri kröfur um neyslu
heldur en „einnar fyrirvinnu" fjölskyldan
fyrir tveim til þrem áratugum. „Viðbótarfyr-
irvinnan“ hefur á hinn bóginn auðveldað
„fjölskyldunni" að veita sér margt sem talið
var til algers munaðar þegar núverandi „fyr-
irvinnur" vom að alast upp og þess utan nýj-
ar „nauðsynjar“ sem þá vom tæpast og ekki
til. Raunar hefúr íslensku fyrirvinnunum tek-
ist þetta svo glimrandi vel að íslanddiefur á
ótrúlega skömmum tíma tekist að verða eitt
mesta neysluþjóðfélag heimsbyggðarinnar.
Um 40 sinnum meira í bíla
Til að finna raunvemlega aukningu einka-
neyslunnar reiknaði Þjóðhagsstofnun einnig
þróun hennar árin 1957-87 miðað við fast
verðlag — en á þessu tímabili fjölgaði lands-
mönnum um helming (50%). Mjög er mis-
jafnt hve neyslan hefur aukist mikið á þessu
tímabili. Matarútgjöldin hafa aukist minnst
eða 2,5 faldast. Kostnaður vegna húsnæðis,
ljóss og hitunar hefúr þrefaldast svo sömu-
leiðis áfengisneysla og kostnaður vegna lyfja
og læknishjálpar.
Utgjöld vegna ýmisskonar tómstundaiðju
og skemmtana hafa á hinn bóginn 6-faldast,
útgjöld á veitingahúsum 9-faldast, kaup á
húsgögnum og heimilistækjum 10- faldast,
útgjöld vegna utanlandsferða 11-faldast og
sömuleiðis bílakaupin ef einungis er talið til
ársins 1984 — en 40- faldast ef reiknað er til
ársins 1987. Bílainnflutningur það ár var
nefnilega um fjórfalt meiri miðað við fast
verð heldur en t.d. 1985.
Síöustu árin....?
Þótt fróðlegt sé að skoða þróunina síðustu
þijá áratugina finnst sjálfsagt mörgum for-
vitnilegra að líta á breytingamar síðari árin.
Má t.d. líta á hvemig einkaneysla þjóðarinn-
ar jókst að magni til (á fostu verðlagi) á árun-
um 1980 til 1987 miðað við neyslu á mann.
Er þá fyrst að nefna að matarinnkaupin á
mann jukust nær ekkert (1%) og tóbakskaup-
in sára lítið. Húsnæðiskostnaður jókst um
10% (enda húsnæði á mann farið stækkandi)
og kaup á húsgögnum og heimilistækjum
vom svipuð framan af áratugnum en jukusf
árið 1987 um 20%. Eyðsla í tómstujidir og
skemmtanir jókst um þriðjung (33%), kaup,
fólks á mat og drykkjum á veitingahúsum
jukust um rúm 70%.
Um 130% meira í
utanferöir
Tveir útgjaldaliðir hækkuðu lang mest á
þessum sjö árum: Erlendur ferðakoptnaður
jókst um 230% (enda fjölgaði utanlandsfor-
um um 106% á tímabilinu) og til kaupa og
reksturs einkabíla eyddu landsmenn að með-
altali 233% meira árið 1987 heldur en 1980.
Annar ferðakostnaður landsmanna, t.d.
strætó, rútur, leigubílar, bílaleigur og flug-
ferðir innanlands og milli landa jókst hins
vegar um rúman þriðjung þessi sömu ár. Af
þessum tölum má ráða í hvað þjóðin notaði
þann aukna kaupmátt sem hún ávann sér á
árunum 1980- 1987. Og afþeim má kannski
einnig spá í hvar hún hefur helst skorið
neyslu sína niður vegna þeirrar rýmunar sem
orðið hefur á kaupmætti síðan 1987? T.d. er
vitað að bílakaup hafa minnkað stórlegasíð-
an og að fjöldi utanfara hefur staðið í stað.
8 Tíminn
Miðvikudagur 13. júní 1990
Miðvikudagur 13. júní 1990
Tíminn 9