Tíminn - 16.06.1990, Blaðsíða 6

6 'T'ímÍfTn
fjeteijg@rctegi«;darjöníí4990
TÍMTNN
MÁLSVARI FRJÁLSLYNDIS, SAMVINNU OG FÉLAGSHYGGJU
Útgefandi: Framsóknarflokkurinn og
Framsóknarfélögin ( Reykjavík
Framkvæmdastjóri: Kristinn Finnbogason
Ritstjórar: Indriöi G. Þorsteinsson ábm.
Ingvar Glslason
Aðstoðarritstjóri: Oddur Ólafsson
Fréttastjórar: Birgir Guðmundsson
Eggert Skúlason
Auglýsingastjóri: Steingrímur Gíslason
Skrtfstofur Lyngháls 9, 110 Reykjavík. Sími: 686300.
Auglýsingasími: 680001. Kvöldsíman Áskrift og dreifing 686300,
ritstjórn, fréttastjórar 686306, íþróttir 686332, tæknideild 686387.
Setning og umbrot: Tæknideild Timans. Prentun: Oddi h.f.
Mánaðaráskrift kr. 1000,-, verð i lausasölu I 90,- kr og 110,- kr. um
helgar. Grunnverð auglýsinga kr. 660,- pr. dálksentimetri
Póstfax: 68-76-91
Dagar og saga
Flestar þjóðir heims eiga sér þjóðhátíðardag. Algeng-
ast er að þjóðhátíðardagur sé til minningar um einhvem
tímamótaviðburð í stjómskipunarsögu þjóðanna, tengist
sjálfstæðisbaráttu með einum eða öðmm hætti eða bar-
áttu fyrir mannréttindum og lýðræði. Norðmenn helga
sér 17. mai sem þjóðhátíðardag til minningar um sam-
þykkt stjómarskrár þann dag árið 1814. Danir eiga sinn
gmndlovsdag. Bandaríkjamenn halda upp á 4. júlí til
minningar um sjálfstæðisyfírlýsinguna frá 1776. Þannig
má lengi telja.
17. júní er þjóðhátíðardagur íslendinga til minningar
um stofhun lýðveldis árið 1944. Áður höfðu íslendingar
átt aðra þjóðhátíðardaga, sem einnig tengdust atburðum
úr sjálfstæðisbaráttunni. Þannig var 2. ágúst einskonar
þjóðhátíðardagur um skeið til að minnast setningar
stjómarskrárinnar frá 1874, þegar Alþingi öðlaðist auk-
in völd og lagasetningarrétt. Sá dagur lifír enn með sér-
stökum hætti meðal Kanadamanna af íslenskum ættum
undir heitinu „íslendingadagurinn“ á Gimli í Manitoba.
Fyrsti desember var árviss og löghelgaður þjóðhátíðar-
dagur á árabilinu 1918- 1944, og þess þá minnst að ís-
land varð fullvalda og sjálfstætt ríki í konungssambandi
við Dani 1. desember 1918. Sá dagur var að því leyti há-
punktur í þjóðarsögunni að þá lauk sjálfstæðisbaráttu
19. aldar. Með þeim atburði hófst nýtt skeið í stjómskip-
unar- og stjómmálasögunni sem endaði með stofnun
lýðveldis 1944. Án þess stóra áfanga sem stiginn var 1.
desembef 1918 hefði lýðveldið ekki orðið til á þeim
tíma sem raun ber vitni. Enn er helgi yfír 1. desember
hjá þeim hluta þjóðarinnar sem man tímabilið sem hann
er tengdur og veit hvers virði sjálfstæðisyfírlýsingin og
fullveldisviðurkenningin var 1918.
Sem eðlilegt er hefur 17. júní að fullu tekið sæti sem ís-
lenskur þjóðhátíðardagur. Sá atburður þjóðarsögunnar,
sem hann er helgaður, er einstæður, honum verður ekki
jafnað við neitt annað. Með stofnun lýðveldis vom af-
numin þau stjómarskrárbundnu tengsl við Dani sem við
lýði vom sem leifar aldalangra yfírráða þeirra, ekki að-
eins konungssambandið, heldur líka þau ákvæði í sam-
bandslögunum sem ávallt höfðu verið þymir í augum
íslendinga, að Danir önnuðust utanríkismál og fóm með
landhelgisgæslu, þrátt fyrir fullveldisviðurkenninguna.
45 ár em nú liðin frá stofnun lýðveldisins. íslendingar
geta því horft yfír langt tímabil lýðveldisáranna, gert sér
grein fyrir sögu þeirra og árangri iðju sinnar í stjómmál-
um, atvinnumálum og menningarmálum. í daglegu
stjómmálaþrasi er venjan að velta sér upp úr því sem af-
laga fer. Á hátíðastundum gefst tækifæri til þess að
leggja hófsamara mat á atburði en kappgjömum sér-
hagsmunamönnum er lagið í stundarpólitík. Þegar horft
er um öxl, má sjá að lýðveldistíminn er blómaskeið ís-
lenskrar sögu. Þetta blómaskeið er ávöxtur þjóðfrelsis-
ins, þess að þjóðin er og vill vera sjálfstæð, „ráða sjálf
málum sínum“, eins og þjóðfrelsismenn orðuðu það.
„Að ráða sjálfír málum sínum“ hafði skýrgreinda merk-
ingu í þeirra munni. Ef íslendingum er annt um sjálf-
stæði sitt eiga þeir að halda sér við hin gömlu gildi þess
orðs.
Tíminn biður landsmönnum öllum heilla og blessunar
á þjóðhátíðardaginn.
FYRIR NÁKVÆMLEGA 45
árum voru íslendingar sem
óðast að tygja sig til hátíða-
halds á Þingvöllum, því að boðað
hafði verið til sérstaks íundar sam-
einaðs Alþingis á hinu foma Lög-
bergi til þess að löggilda lýðveldis-
stjómarskrá fyrir landið og kjósa
fyrsta forseta Lýðveldisins Islands.
Var það sammæli að ekki hefðu Is-
lendingar á meira en 1000 ára þjóðar-
ævi lifað sögulegri stund en þennan
hátíðarfund á Þingvöllum 17. júní
1944 sem haldinn var í heyranda
hljóði og öll þjóðin fylgdist með. Því
var áreiðanlega trúað á því andartaki,
að þess væri ekki að vænta að svo
sögulegur atburður yrði nokkru sinni
endurtekinn, því að það var sannfær-
ing sem náði út yfir allan efa, hót-
fyndni og pólitískar stælur, að með
þessum þingfúndi og ákvörðun hans
væri stjómskipulag sjálfstæðs ríkis á
Islandi endanlega ákveðið og fúll-
veldi landsins óafturkræf ákvörðun,
bindandi fyrir komandi kynslóðir.
Mestu máli skiptir í þessu sambandi
að ekki vom neinar deilur um skil-
greiningu á því hvað í því fælist að
þjóðin væri sjálfstæð og fullvalda.
Þar fór saman ffæðileg útlistun og
pólitískur skilningur sem ekki var
heftur neinum flokkságreiningi.
Mikilvægt atriði stjómmálaskilnings
var að sjálfstæði og fúllveldi þjóðar-
innar væri ekki aðeins þjóðemislegt
metnaðarmál, heldur undirstaða þess
að þjóðinni vegnaði vel efnalega.
Sjálfstæðisbaráttan var ekki endilega
rómantísk sveimhugapólitík, heldur
raunsæisstefna í fúllvissu þess að
þjóð, sem væri ráðandi málum sínum
og óháð annarra íhlutun, gæti því að-
eins orðið farsæl og nokkurs meg-
andi, að hún væri fúllvalda og sjálf-
stæð með eigið þing og rikisstjóm og
í engu hluti af stærri ríkisheild eða
heimsveldi.
17. júní
Og nú gera Islendingar sér enn einu
sinni dagamun á lögbundnum þjóð-
hátíðardegi sínum 17. júní. Vafalaust
verður þess minnst í ávörpum og
ræðum víða um land að hálfúr fimmti
áratugur er Iiðinn síðan lýðveldið var
stofnað. Hins vegar bendir margt til
þess að ýmsir áheyrendur að ávörp-
unum muni hlusta með efasemdum
og áhugaleysi á hástemmdar lýsingar
á þeirri fullvissu sem ríkti á stofnun-
ardegi lýðveldisins, að sjálfstætt og
fullvalda ríki, sem ekki byndi sig
neinum stjómmálaböndum, heims-
veldum og ríkisheildum, væri hin
endanlega lausn íslenskrar stjóm-
skipunar.
Þannig standa sakir á 45 ára afmæli
lýðveldisins, sem sagt var um að
væri lok aldarlangrar sjálfstæðisbar-
áttu og upphaf nýrra framfaratíma-
bila á íslandi, að hafinn er hávær
áróður fyrir því að gera að engu rök-
in fyrir stjómarfarslegu sjálfstæði
landsins og ógilda þau andlegu verð-
mæti og pólitísku gildi sem þjóðin
þóttist hafa áunnið sér með því að
veróa stjómarfarslega frjáls og fúll-
valda. Það sem var sammæli þjóðar-
innar 17. júní 1944 erað verðapólit-
ísktþrætumál 17. júní 1990, nokkum
veginn eins lágkúmlegt og hvert það
mál sem rekið er í sérhagsmuna-
skyni, þ.e. í auðgunarskyni ákveð-
innar stéttar án minnstu heildarsýnar
um hagsmuni þjóðfélagsins, stjóm-
skipun landsins og stjómmálasögu.
Enda er mjög áberandi í hinni
óvæntu baráttu fyrir skerðingum á
fúllveldi Islands, hvað söguheimskir
menn em þar atkvæðamiklir og eftir-
sóttir til þess að láta ljós sitt skína í
fjölmiðlum og á umræðufúndum. Sú
var tíðin að húmanískir háskólaborg-
arar og aðrir menntamenn létu að sér
kveða í umræðum um íslensk megin-
stjómmál. Má segja að þeirra áhrifa-
tíð stæði frarn til loka landhelgis-
stríðanna 1976, en eftir það hefúr lít-
ið í þeim heyrst. Það er eins og þeir
kinoki sér við að taka til máls á þeim
málfúndum sem tæknikratar „ágimd-
aráranna" hafa lagt undir sig, um leið
og þeir hafa hreiðrað um sig í emb-
ættis- og stofnanakerfinu og gert inn-
rás í stjómmálaflokkana, þar sem
ekki verður þverfótað fyrir þeim.
r
Aróður gegn
_________fullveldinu______________
Á síðustu ámm hefúr verið unnið
skipulega að því að gera sem minnst
úr afrekum lýðveldistímans og reynt
að sýna fram á, að sjálfstæðið og fúll-
veldið hafi ekki orðið sá aflvaki og
gmndvöllur framfara, velmegunar og
þjóðarhamingju sem heitstrengingar
á Þingvöllum stóðu til á stofndegi
lýðveldisins 17. júní 1944. Svo
skipulegur og ákafúr sem þessi áróð-
ur er orðinn er full ástæða til að hafa
áhyggjur af honum. Hér er ekki bara
um það að ræða að menn séu að deila
um efnahagsmál, uppbyggingu at-
vinnuveganna, fjánnál og peninga-
mál eða kjaramá! launþega í venju-
legum skilningi, heldur em sérhags-
munaöflin, sem sífellt bítast um
þjóðarauðinn, farin að stjóma því
hvaða stjómskipulag eigi að vera á
Islandi, og boðskapurinn er sá —
þegar búið er að reyta af honum um-
búðimar — að íslendingar eigi að
búa sig undir að afsala sér stjómar-
skrárbundnu fúllveldi og tengjast
ríkjabandalögum á meginlandi Evr-
ópu, þegar rétta stundin rennur upp,
sem ekki þarf að vera ýkjalangt und-
an. Stærsti stjómmálaflokkur |ands-
ins, Sjálfstæðisflokkurinn (menn at-
hugi flokksheitið!), hefúr lýst yfir því
að Islendingar geti ekki útilokað
þann möguleika að ganga í Evrópu-
bandalagið. Ráðamenn Alþýðu-
flokksins vilja ekkert útiloka í því
efni, ef þeir em spurðir persónulegs
álits á málinu. Innan annarra stjóm-
málaflokka er andstaða gegn full-
veldisafsali að vísu eindregnari, en
alls ekki einhlít. Skoðanakannanir
sem fram hafa farið síðustu misseri,
síðast fýrir nokkmm dögum, benda
til þess að þjóðin sé ekki einhuga í af-
stöðu til stjómarfarslegs sjálfstæðis
eins og það var skilið fýrir 45 áram.
Nú er uppi krafa um að endurskoða
skilgreiningu sjálfstæðishugtaksins,
laga það að „staðreyndum nútímans"
eins og menn hafa orðað það, breyta
því í samræmi við þróun alþjóðamála
sem nú eiga að einkennast af alþjóða-
hyggju og nánum efnahagslegum og
stjómmálalegum sammna þjóðanna í
stað „einangmnarhyggju og þjóð-
rembings" fýrri tíðar.
Allir hljóta að sjá hversu auðvelt er
að snúa sjálfstæðishugmyndum og
lýðveldishugsjónum Islendinga upp
á fjandann, þegar farið er að tölvu-
keyra samtvinnaða alþjóðahyggju
auðhringanna og hægri kratanna,
sem í praktískum skilningi er að
verða eitt og hið sama. Islensk sjálf-
stæðisbarátta markaðist auðvitað af
þjóðemishyggju og augljóst að
áunnu sjálfstæði, eins og það birtist í
lýðveldisstjómarskránni, verður ekki
við haldið án þess að þjóðemis-
hyggja komi þar við sögu. Hins veg-
ar er full ástæða til að óttast að innan
stutts tíma verði búið að ófegra svo
ímynd þjóðemisstefnu smáþjóða
með einbeittum áróðri um að hún sé
þjóðremba að engin teljandi fýrir-
staða verði fýrir því að sjálfstæði
landsins verði skert eða afnumið í
anda þeirrar stefhu sem lengst gengur
í því að sameina alla Evrópu í einu
ríkjabandalagi með sterkri pólitískri
og efnahagslegri alríkisstjóm.
Við getum sem best séð fýrir okkur
þessa þróun i niðurstöðum endurtek-
inna skoðanakannana um afstöðu
fólks til Evrópubandalagsins, þar
sem fram kemur allgreinilegt kyn-
slóðabil. Unga fólkið sýnist opið fýr-
ir því að ísland tengist Evrópubanda-
laginu og virðist ekki kvíða neinu um
hag sinn eða þjóðarinnar þótt stjóm-
arfarslegt sjálfstæði landsins verði
skert við inngöngu í slíkt ríkjabanda-
lag. Þvert á móti má ráða af ýmsu að
margir eygi von um frama sér til
handa þegar búið er að opna þær leið-
ir til frjálsrar aðgöngu að vinnumörk-
uðum sem tengsl við Evrópu eiga að
gera greiðar.
Orð Ólafs
Lárussonar 1944
Ekki þarf að fara um það mörgum
orðum að sú von sem ungt fólk gerir
sér um meira atvinnufrelsi og af-
komumöguleika í slíku ríkjabanda-
lagi en í sjálfstæðu þjóðfélagi er hin
fullkomna andstæða lýðveldishug-
sjónarinnar, sem þjóðhátíðardagur-
inn er tákngervingur fýrir. Að rækta
með sér slíkar vonir felur í sér algert
fráhvarf frá markmiði sjálfstæðisbar-
áttunnar, sem var háð í þeirri vissu að
sjálfstætt ríki væri gmndvöllur efna-
hagslegra og menningarlegra fram-
fara og tryggði best afkomumögu-
leika hvers einstaklings, gerði m.a.
hverjum manni auðveldara að fá að
njóta framtaks síns og hæfileika og
skapa sér þá hamingju sem menn em
bomir til.
Þessari trú íslenskra þjóðfrelsis-
manna, sem unnu að því að þjóðin
öðlaðist stjómfrelsi stig af stigi og að
stofnað var lýðveldi í landinu fyrir 45
ámm, er vel lýst í orðum Olafs Lá-
mssonar lagaprófessors í grein sem
hann ritaði í Tímann 17. júní 1944,
þegar hann segir:
„Æðsta takmark hverrar þjóðar er að
vera sjálfstæð, ráða sjálf öllum sínum
málum. Bestum þroska nær hún bæði
í andlegum og efnalegum málum, ef
hún fær að ráða sér sjálf.“ Síðan vís-
ar prófessorinn, sem var fjölmennt-
aður húmanisti og gjörþekkti þjóðfé-
lög og sögulega þróun stjómmála og
efnahagsmála innanlands og utan, til
þeirra framfara sem orðið höfðu á ís-
landi eftir að þjóðin fór að ráða mestu
um sín mál með innlendri ráðherra-
og þingræðisstjóm og stofnun sjálf-
stæðs konungsríkis 1918. Honum
farast svo orð um það tímabil:
„Reynsla sjálfra vor sannar það best,
að oss hefur vegnað þeim mun betur
sem vér höfúm haft fleiri ráð yfir
málum vomm. Allir vita að fámenn-
um þjóðum hefúr veist örðugra að
varðveita sjálfstæði sitt en stórþjóð-
unum. (I framtiðinni byggist von vor
um sjálfstæði) á traustinu til þess að
heimurinn meti ekki tilvemrétt þjóð-
anna eftir hemaðarmætti þeirra ein-
um, heldur menningarþroska þeirra
hið ytra og innra. Þann tilvemrétt
teljum vér oss eiga nú og hlutverk
vort í framtíðinni varðar öllu öðm
fremur að varðveita þann rétt, efla
hann og auka. Það er sjálfstæðisbar-
átta framtíðarinnar. Sú barátta mun
standa hvíldarlaust alla tíð meðan til
er íslenskt þjóðemi.“
Ólafur Lámsson er ekki feiminn við
að gangast við trú sinni á mikilvægi
þjóðrækni og þjóðemiskenndar í því
sem varðar heillavænlega tilvem
smáþjóðanna. Ekki gerði hann það af