Tíminn - 16.06.1990, Qupperneq 1

OðSr ini'ji ðí' njpBmspuBJ
nnírniT »V
Stundum er sagt að þjáningin sé móðir skáldskapar-
ins. Vilji menn hafa það fyrir satt, þá má segja að
það hafi sannast á Hannesi Hafstein, hinu glæsilega
skáldi og fýrsta ráðherra landsins, en æska hans var
afar óhamingjusöm og merkt af þeim stormum sem
lengst af blésu um heimili hans á Möðruvöllum, en
þar bjuggu á þeim árum foreldrar hans, Pétur Haf-
stein amtmaður og Kristjana Gunnarsdóttir. Þetta
var heimili drykkfellds föður, sem að auki var svo
geðríkur ofstopamaður að hann barði hjú sín og
konu og í verstu köstunum virtist hann sturlaður.
:EGAR DRENGURINN
Ivar 6 ára var svo hræðilegt
ástand á Möðruvöllum að
tveir móðurbræður hans
komu á köldum vetrardegi
og ætluðu að taka konuna
og bömin til að bjarga þeim undan
ofsa heimilisföðurins. Þeir dvöldust í
tvo daga og heimilið nötraði og skalf
af orðasennum og rimmum. Það varð
úr að konan og bömin urðu kyrr, gegn
þvi að eiginmaðurinn lofaði að koma
betur fram við konu sína. Hvort hann
efndi það er vafamál, því bréfum
mága sinna svaraði hann áfram skæt-
ingi.
Og svo sóttu að hin ytri öfl. Faðirinn
stóð í sífelldum stórræðum, ofstopa-
fúllum málaferlum, sífelldur styr stóð
um hann. Hann sat á valdastóli, en
fjandmennimir sóttu að honum úr öll-
um áttum. Við getum aðeins reynt að
geta okkur til um hvemig litla drengn-
um var innanbijósts, því að þrátt fýrir
allt bar hann djúpar tilfinningar til
föður síns. Ef til vill gat hann ekki
skilið þá ógnstafafjöld, sem steðjaði
að foður hans, en vafalaust fann hann
þó til með honum og þjáðist. Hann var
orðinn 9 ára gamall, þegar foður hans
var vikið úr embætti. Þá var vetur
genginn í garð, og skipun hins háa
valds var að honum og fjölskyldu
hans skyldi tafarlaust kastað út á kald-
an klakann. Góðir menn hnikuðu þvi
þó svo til að hann fékk að vera í hús-
inu til vors.
Hér verður nú sagt frá þessum óróa-
sama amtmanni, Pétri Hafstein á
Möðruvöllum.
Svíþjóðar, en ekki var hægt að segja
að þeir væra veralega samrýndir. Með
Jóni vora kviknaðar þær lýðfrelsis-
hugmyndir, sem loguðu þá um tíma í
sinunni úti í Kaupmannahöfn, og í
krafti þeirra hugsjóna átti hann síðar
eftir að rísa yfir land sitt og þjóð sem
foringinn mikli. En Pétur var allt ann-
ars sinnis, þverúðarfúllur einveldis-
sinni, kröftugur maður og íþróttamað-
ur, sundgarpur mikill, grannvaxinn,
myndarlegur, hörkutól.
Ungur amtmaður
Það leið ekki á löngu áður en Pétur
Hafstein var skipaður sýslumaður í
Múlasýslu og gat sér þvílíkt orð fyrir
röggsemi í embættisfærslu að bréf
með aðdáimar- og þakklætisorðum
streymdu til hans úr ráðuneytinu af
Hafharslóð, og fylgdi því brátt sú upp-
hefð að hann var sem óvenjulega ung-
ur maður skipaður amtmaður yfir
Norður- og Austurlandi árið 1850, yf-
irvald yfir hálfú Islandi.
Sennilega spillti það heldur ekki fyr- Pétur Hafstein amtmaður. Hann var maður glæsilegur á velli og íþrótt-
ir honum að þremur áram áður, 1847, um búinn, en skapofsinn var afskaplegur.
Pétur Hafstein, faðir Hannesar skálds,
var einn umdeildasti og síst þokkaði
embættismaður á íslandi á fyrri öld
Herbergisfélagi
Jóns Sigurðssonar
Pétur Hafstein var sonur dansks
kaupmanns, sem hafði sest að á Hof-
sósi og rak þar lengi verslun. Þrátt fýr-
ir erlendan upprana sinn festu Haf-
steinamir hér rætur og urðu rammís-
lenskir.
Ungur fór Pétur með íslenskum stúd-
entum til Kaupmannahafnar til !aga-
náms. Nánasti félagi hans í skóla var
Eggert Briem, síðar sýslumaður á
Reynistað, einn sterkasti stuðull Bri-
ems-ættar. Urðu þeir samferða gegn-
um Hafnarháskóla og frægir fyrir það
í félagi hvað þeir tóku há próf.
Síðan var það venja að doka í nokk-
ur ár í Höfh í bið eftir lífsstarfi, og þá
var Pétur Hafstein m.a. um tíma sam-
býlismaður og félagi ungs og upp-
rennandi manns, Jóns Sigurðssonar.
Þeir leigðu saman herbergi úti í bæ,
fóra saman í skemmtiferðir, m.a. til
hafði hann mægst Stephensenættinni,
gengið að eiga Guðrúnu Stephensen,
en hún var Stephensen í báðar ættir,
því foreldrar hennar vora systkina-
böm. Faðir hennar var séra Hannes
Stephensen, sonur Stefáns á Hvítár-
völlum, og því foðurbróðir Magnúsar
landshöfðingja. Móðir hennar var
Þórann, dóttir Magnúsar konferens-
ráðs í Viðey.
A heimili þessara ungu hjóna virtist
allt leika í lyndi. Þau eignuðust tvö
böm, Hannes og Þóranni — bæði
skírð í höfuð foreldra konunnar. En
það var eins og ógæfan berði að dyr-
um strax eftir að þau fluttu að Möðra-
völlum, sonurinn dó og skömmu síðar
húsfreyjan. Dauði þeirra var vafalaust
ægilegt áfall fyrir þennan skapríka
mann, og er sagt að eftir þetta hafi
fyrst farið að gæta þunglyndiskasta
hans, sem leiddu hann til vínnautnar
og sturlunar, en af allri sögu hans er
ljóst að honum var oft ekki sjálfrátt. Er
sú skýring ekki ósennileg að við þenn-
an missi hafi hann bókstaflega brostið
af harmi. Dóttir hans af þessu fyrsta
hjónabandi komst hins vegar upp og
giftist síðar dr. Jónasi Jónassen, land-
lækni.
Skilaöi konunni
Ekki gat amtmaðurinn setið hús-
freyjulaus og liðu vart nema fjórir
mánuðir þar til honum hafði verið séð
fyrir annarri konu, Sigríði að nafhi,
einnig Stephensen í báðar ættir. Allt
vitnar þetta um einkennilegar gifting-
ar í Stephensenættinni, því að foreldr-
ar þessarar annarrar konu vora systk-
ini foreldra fýrstu konunnar—Olafur,
sonur Magnúsar konfersensráðs, og
Marta, dóttir Stefáns á Hvitárvöllum.
En nú tók ekki betra við, því á brúð-
kaupsnóttinni sagði brúðurin Pétri að
hún elskaði annan mann og heíði gifst
honum nauðug að vilja foreldra sinna.
Næsta vor flutti hann hana suður til
Viðeyjar í föðurgarð og kvaðst skila
henni „eins og hann heföi fengið
hana.“ Löngu síðar giftist Sigríður
æskuunnusta sínum, séra Stefáni
Thordersen. Hann var drykkfelldur
auðnuleysingi, sem haföi flakkað með
trúðflokkum víða um lönd, en var síð-
ast hjálpað um prestsembættið í Vest-
mannaeyjum. Og undarleg tilviljun
var það að dóttir þeirra skyldi síðar
verða eiginkona Hannesar Hafstein.
Nýr ráðahagur
amtmanns
Nú liðu sex ár þar til Pétur Hafstein
gekk að eiga þriðju konu sína, en það
var árið 1857. Konan var Kristjana
Gunnarsdóttir, systir Tryggva er síðar
varð bankastjóri. Mikill aldursmunur
var á þeim, því amtmaðurinn var 45
ára, en brúðurin tvítug. Stúlkan var
sjálf fús til ráðahagsins og má gæta að
því að Pétur var bráðmyndarlegur
maður, laglegur, sterklegur og vel
vaxinn, svo að hann vakti aðdáun
kvenna, og í augum þeirra hlaut hús-
ffeyjusætið á Möðruvöllum einnig að
vera eftirsóknarvert hlutskipti. Hið
þingeyska bændaumhverfi, sem hún
var sprottin upp úr, var og um þessar
mundir mjög hlynnt duglega amt-
manninum, sem haföi tekið forystuna
í aðgerðum til að vetja Norðurland
gegn sunnlenska fjárkláðanum. Svo
að nóg var til að vega upp á móti þeim
sögum, sem þegar vora famar að
komast á kreik um ráðríki hans og
skapbresti.
Þau Pétur og Kristjana eignuðust níu
böm. Af þeim fjórum sem upp komust
var Hannes elstur, fæddur 1861.
Gerræði viö
þingmann
En nú er að greina ffá hinni þungu ör-
lagasögu Péturs amtmanns. Einu sinni
komst hann svo hátt að sitja á Alþingi.
Það var árið 1853 — sem konungs-
kjörinn þingmaður. Þar hitti hann
gamlan kunningja, sjálfan Jón Sig-
urðsson. En það var víst að nú áttu
þeir enga samleið. Eitt mesta deilumál
þessa þings spratt einmitt út af furðu-
legri ffamkomu Péturs amtmanns.
Um leið og hann reið sjálfúr suður til
þings sem fúlltrúi konungsvaldsins,
lagði hann sem amtmaður Norðlend-
inga blátt bann við því að Jósef
Skaftason, læknir á Hnausum, riði
suður til þinghalds, með þeim fyrir-
slætti að hann yrði að gegna læknis-
skyldum sinum í héraði. Rökstuddi
amtmaður bannið með þvi að fféttir
heföu borist um það að farsótt geisaði
einhvers staðar í útlöndum.
Öllum var ljóst að bannið var með
öllu ástæðulaust og síðar var það
dæmt gerræði, þar sem Jósef var ekki
einu sinni fastráðinn læknir. Það haföi
það samt í för með sér að Húnvetning-
ar áttu engan fúlltrúa á þessu þingi.
Var nú engin fúrða þótt þykknaði í al-
þingismönnum og þeim þætti þetta at-
hæfi amtmanns gerræðisfúllt og hrein
móðgun við virðingu Alþingis. Og þar
sem svo vildi til að amtmaðurinn sat
nú einmitt á meðal þeirra á þingi, var
tækifærið til að láta hann standa reikn-
ingsskap gerða sinna. Voru nú harðar
atlögur gerðar að honum og hann
krafinn skýringa.
„Gáöu aö Guði
og embætti þínu,
maður!“
En Pétur amtmaður var hinn hroka-
fýllsti og svaraði með fýrirlitningu að
hann þyrfti ekki að standa Alþingi
nein skil embættisgerða sinna. Því
kæmi þetta ekkert við. Urðu æsingar
miklar á þingi út af framkomu hans,
sem þótti einræðisleg og mjög svo
ámælisverð. í skilnaðarveislu þing-
manna eftir þetta þing, beindi Jón Sig-
urðsson harðskeyttum orðum til amt-
manns, en veislugestir vora þá orðnir
hreifir af víni. Reiddist Pétur orðum
Jóns, rauk upp og ætlaði að beija
hann, enda var honum höndin laus. En
þegar Pétur Pétursson biskup sá hvað
verða vildi, brá hann við og hrópaði:
„Gáðu að Guði og embætti þínu, mað-
ur!“ ■— og um leið náði hann utan um