Tíminn - 29.06.1990, Side 7

Föstudagur 29. júní 1990
Tíminn 7
VETTVANGUR
Þórarinn Þórarinsson:
Hefja Bretar og Þjóðverjar
aftur veiðar á íslandsmiðum?
Á forsíðu Morgunblaðsins 20. júní sl. gaf að líta svohljóðandi
fyrirsögn: „Evrópudómstóllinn: Lög EB landslögum æðri.“ Á
eftir þessari fýrirsögn fýlgdi svohljóðandi frétt:
„Þar sem landslög og lög Evrópubandalagsins greinir á
skulu EB-lögin ráða. Evrópudómstóllinn kvað upp þennan
tímamótaúrskurð í gær en hann á eftir að hafa mikil áhrif í
löndum EB.
í úrskurðinum segir, að sé fyrir
rétti í einhverju aðildarríkjanna mál,
sem EB-lögin taka einnig til, skuli
farið eftir EB-lögunum meðan á
umijölluninni stendur. Það er lá-
varðadeildin breska, sem bað um
leiðsögn dómstólsins í þessu eíni en
deilan stendur um togaraútgerð,
sem er í eigu Spánveija en skráð í
Bretlandi. Gerir hún og önnur
„spænsk“ fyrirtæki út meira en 100
togara, sem veiða úr kvóta Breta en
landa aflanum á Spáni.“
Um líkt leyti og þessi ffétt birtist í
Mbl. var sagt frá því, að samninga-
nefnd ffá EB hefði fengið umboð til
þess að semja við EFTA um sérstakt
efhahagssvæði, sem nyti tollffíð-
inda innan EBE, en umboðið væri
bundið því, að nefndin gengi fast
eftir því, að lög EB yrðu æðri en lög
EFTA-ríkjanna. Enn ffemur yrði
tryggt, að EB-löndin fengju veiði-
leyfi innan fiskveiðilögsögu EFTA-
ríkjanna.
Gengju þessar kröfúr Efnahags-
bandalagsins ffam, yrði þess ekki
langt að bíða, að breskir og þýskir
togarar sem væru skrásettir á ísa-
firði eða i Vestmannaeyjum hæfú
veiðar á íslandsmiðum og flyttu afla
sinn til Bretlands og Þýskalands.
Það væri í samræmi við þann úr-
skurð, sem dómstóll Evrópubanda-
lagsins hefúr fellt um fyrirspum
bresku lávarðadeildarinnar.
Þeirri hugmynd mun hafa verið
hreyft, að togarar ffá EB-ríkjunum
fengju aðeins að veiða á Island-
smiðum þær fisktegundir, sem ís-
lendingar nýta ekki sjálfir. Þegar
EB-ríkjum væri þannig réttur litli
fingurinn er hætt við, að reynt yrði
að ná hendinni allri.
Því hefúr sú hugmynd skotið upp
kollinum, að íslendingar kynnu að
geta samið um fiskveiðiréttindi
gegn sams konar réttindum innan
lögsögu EB-ríkjanna, þannig að
skipst væri á fiskveiðiréttindum.
Það virðist vera nokkuð líkt um
þetta og áður var sagt, að með því að
gefa litla fingurinn gæti meira verið
krafist síðar.
Ljóst er af því, sem hér hefúr verið
rakið, að íslenska sendinefndin, sem
á að fylgjast með viðræðum EB og
EFTA, verður að gæta að mörgu.
Það yrði íslandi síður en svo nokk-
urt áfall þótt viðræðumar milli EB
og EFTA fæm í strand. Flugmyndin
um hið svokallaða efhahagssvæði
Úr síðasta þorskastríði.
EBE og EFTA er hugdetta formanns
Efhahagsbandalagsins, sem senni-
lega mun láta af því embætti eftir
næstu forsetakosningar í Frakk-
landi. Islendingar verða þá að láta
reyna á endurskoðun samningsins
ffá 1972. Sú endurskoðun gæti tekið
nokkur ár, en fyrr en síðar munu for-
ráðamenn Efhahagsbandalagsins
öðlast skilning á hinni algem sér-
stöðu íslands. íslendingar þurfa
engu að kvíða þótt sá tími yrði lang-
ur, því að eftirspumin eftir fiski fer
vaxandi og verðlag á fiski hækk-
andi. Efnahagsbandalags-löndin
munu halda áfram að kaupa fslensk-
an fisk, jafhvel þótt þau þurfi að
greiða fyrir hann 13% hærra verð
Myndasafn Tfmans.
eða sem tolli Efnahagsbandalagsins
nemur. Hér þarf sömu þolinmæði og
í þorskastríðinu við Breta og Þjóð-
verja. Þolinmæðin mun tryggja okk-
ur sigur í þessari deilu við Efha-
hagsbandalagið eins og í hinum
fyrri þorskastríðum. Það er enn þol-
inmæðin og úthaldið sem skiptir
öllu máii.
í lokakaflanum í „Ríkinu“, eða bók tíu, upphefst deila
sem Plató kallar „hinafomu deilu milli skáldskaparog
heimspeki". Þessi deila erfyrstatilraun heimspekinn-
artil að taka frá skáldum og listamönnum forystuhlut-
verkið í að skilja og skilgreina veruleika. Heimsmynd-
in var áður samin af skáldunum einum.
Um þennan lokakafla í riti Plat-
ós, Rikinu, hafa margir fjallað. Og
hann hefúr verið skilinn á ýmsa
vegu. Sumir ffæðimenn leggja í
hann stjómmálalegan skilning.
Samkvæmt þeim skilningi er hér
verið að boða nauðsyn þess að rík-
isvaldið haldi uppi ritskoðun: Skáld
geta verið ríkinu hættuleg og það er
þess vegna ekki rétt að láta þau i
ffiði vinna gegn ríkjandi valdi. Aðr-
ir fræðimenn túlka þessa deilu
þannig, að hér sé Plató að setja ffam
bókmenntakenningu. Samkvæmt
henni gera skáld og listamenn ekki
annað en að búa til eftirlíkingar af
eftirlíkingum. Þeir búa til eftirlik-
ingar af náttúrulegum hlutum, sem
sjálfir eru eftirlíkingar ffummynd-
anna, sem eru andlegur veruleiki
utan tíma og rúms.
En hvað sem þessum kenningum
líður, þá er kjami málsins sá að hér
er um menningarstríð milli tveggja
heimsmynda að ræða. Plató er stór-
virkasti þátttakandinn i menningar-
stríði, sem hefst á 6. öld f. Kr. og
stendur yfir í þijú hundrað ár. Þetta
tímabil er hin svonefhda Öxulöld,
en til hennar má rekja allt sem við
nú köllum menningu. Plató og skóli
hans sigmðu í þessu stríði og leiddu
það að mestu til lykta. Hin gamla
heimsmynd goðsögunnar var samin
af skáldum. Hin nýja heimsmynd
var borin ffam af heimspekingum,
höfúndum nýrra trúarbragða og
mönnum sem bám fram byltingar-
kenndar hugmyndir um mannlegt
samfélag. Það mætti jafhvel líta svo
á að þessir menn væm ný tegund af
skáldum. Plató var sjálfúr skáld.
Hann var ekki nauðsynlega að deila
á skáldskap í sjálfú sér. Hann var að
deila á þá sérstöku tegund af skáld-
skap sem bjó til heimsmynd goð-
sögunnar. Plató getur af augljósum
ástæðum ekki verið í stríði við
skáldskap sem kom fram árþúsund-
um eftir hans dag, og hann aldrei
þekkti. Nánar tiltekið á Plató í stríði
við skáldlegar hugmyndir þeirra
Hómers og Hesióts. Hann taldi
skáldskap þeirra gefa ósanna mynd
af vemleikanum. Og Plató var ekki
einn á ferð. Allt forystulið Öxulald-
ar átti í stríði við heimsmynd goð-
sögunnar.
Deilan var ekki milli tveggja hópa
hugsuða, eins og eðlilegast væri á
okkar tíð. Skáldin settu ffam hug-
myndir sem svo til allir aðhylltust á
þessum tíma. Og hugmyndimar
vom færðar í skáldlegan búning í
ljóðum og sögum. Gegn þessu
barðist í fyrstu tiltölulega fámennur
hópur sem gaf sér nýjar forsendur.
Forsendur gömlu skáldanna vom
þær að allt sem gerðist í náttúranni
væri verk guða og gyðja. Heim-
spekileg hugsun þróast hins vegar
að hluta til upp úr deilum um sann-
leiksgildi þessara goðsagna. Ný
sjónarmið koma ffam og gagnrýn-
inn samanburður er gerður. Það er
því raunar ekki skáldskapur sem
deilt var á heldur kenningamar sem
skáldin flytja. Plató beitir sjálfur
formi goðsögunnar ásamt samtals-
forminu gegn heimsmynd goðsög-
unnar. Hann gæðir sögur sinar
stundum tvígildi, sem gömlu skáld-
in ekki þekktu, og lætur sögumar
breytast i dæmisögur hinni nýju
heimsmynd til ffamdráttar. Ög
þannig verður heimsmyndin mann-
inum ný skilningsleið. En skáld-
skapurinn hætti ekki að vera til.
Hann hélt líka áffam að vera mann-
inum skilningsleið og það í vaxandi
mæli.
„Hin foma deila milli heimspeki
og skáldskapar" heldur áfram í
ýmsum ritum. Hjá fomum heim-
spekingum er hún þekktust hjá Ar-
istótelesi í riti hans „Poetics" og hjá
heilögum Agústínusi í riti hans
„Borg guðs“.
Aristóteles var tuttugu ár nemandi
í Akademíu Platós, og hann tekur
upp þráðinn að nýju. En Aristóteles
stendur ekki í neinu striði. Hann
þarf þess ekki vegna þess að meðal
menntaðra manna er hin gamla
heimsmynd fallin, þegar bókin er
skrifúð. Hin nýju sjónarmið höfðu
þegar sigrað og Aristóteles lét sér
nægja að finna gömlum skáldskap
sinn rétta stað í heimsmyndinni:
Öllu er skipað í flokka og undir-
flokka og fagmannlega skilgreint.
Skáldskapur er þess vegna í augum
Aristótelesar enginn keppinautur
við heimspeki lengur. Hann þarf
ekki að rökræða um hvort skáld eða
heimspekingur gefi sannari lýsingu
á vemleika. Flokkunin ein nægir og
allir flokkar og undirflokkar em
gildar þekkingarleiðir. Allir fást við
að lýsa vemleika. í skáldskap geta
menn auðvitað farið villur vegar
sem annars staðar. Staða ljóðsins er
einkum góð hjá Aristótelesi: Ljóð
lýsa vemleika. Og í ljóði er oft mik-
il heimspeki. Heilagur Agústínus
fjallar um þetta gamla umræðuefni í
bók sinni „Borg guðs“. En hér
stendur deilan milli skáldskapar og
trúar. Þetta er þó í raun sama deilan
og í Ríkinu vegna þess að á miðöld-
um verða trú og heimspeki eitt og
hið sama. Agústínus haftiar, eins og
vænta má, þeim skáldskap sem
byggist á heiðinni guðfræði: Menn
skilja ekki hinn sanna vemleika
nema þeir víki öllum slíkum skáld-
skap til hliðar. Hinn sanni vemleiki,
segir Agústínus, er kristin guð-
ffæði. Hann hafhar skýringum Ág-
ústínusar á skáldskap. Þetta er ekki
óeðlilegt. Heilagur Ágústínus á,
eins og Plató á sínum tíma, í menn-
ingarstríði milli tveggja heims-
mynda. Plató og Ágústínus eiga fátt
sameiginlegt, en hér era aðstæður
hliðstæðar og á tíð Platós: Tiltölu-
lega fámennur hópur berst fyrir
nýrri heimsmynd, en allur fjöldinn
aðhyllist i fyrstu aðra hugsun. Ág-
ústínus býður mönnum að velja
milli tveggja striðandi heims-
mynda: Önnur er ill. Hin er góð.
Skáldskapur er í hita baráttunnar
fordæmdur, vegna þess að hann
styður hina heiðnu heimsmynd.
Jafhvægi kemst ekki á fyrr en síðar.