Tíminn - 10.07.1990, Blaðsíða 7

ÞriðjudagurlO. júlí 1990
Tíminn 7
VETTVANGUR
Eyjólfur Valgeirsson:
Oldungadeildin og
Regína Thorarensen
Ámeshreppur er sem kunnugt er með afskekktarí byggðar-
lögum landsins og því í hugum margra, sem ekki þekkja til,
undrun yfir að hér skuli haldast byggð og að það hljóti að
hafa veríð kynlegir kvistir sem hér hafa alið aldur sinn í tím-
ans rás og þó sérstaklega þeir sem enn halda tryggð við
heimabyggð sína.
Saga hreppsins og íbúa hans mun
þó lítið ffábrugðin því sem gerist og
gerst hefiir í örðum dreifðum
byggðum landsins og jafhvel þótt
þær séu landffæðilega nær þéttbýli
og því sem kallað er menningar-
svæði. Framfarir og félagslíf var
hér ekki seinna á ferð en víða ann-
ars staðar. Kaupfélag og forveri
þess, sem var deild úr Verslunarfé-
lagi Dala- og Strandamanna, hóf
starfsemi sína um eða rétt fyrir
aldamót. Kvenfélag var stoffiað
1926 og hefur starfað ötullega að
sinum sérmálum. Tvö ungmennafé-
lög hófu starfsemi sína um 1940, en
þegar byggð lagðist að mestu af í
Djúpuvík, hætti annað starfsemi.
Hitt félagið, „Leifiir heppni“, starf-
ar enn ötullega á sumrin og rekur
hér sundlaug með myndarbrag og
sinnir íþróttastarfsemi. Þessi hreyf-
ing var að vísu seinna á ferð hér en
víðast annars staðar, en forveri
hennar, Lestrarfélag Ámeshrepps,
hóf hér starfsemi 1913 og hélt uppi
fjölbreyttri starfsemi, auk bóka-
kaupa, svo sem með uppfærslu
sjónleikja og danssamkomum. En
með breytingum á ffæðslumálum
hefur þessi starfsemi lagst niður
einkanlega vegna fjarveru æsku-
fólks við nám fjarri heimabyggð.
Félagsheimili var byggt hér 1948.
Að húsakosti hefur byggðarlagið
jafhvel staðið öðrum ffamar og eins
og nútíma þægindi, svo sem með
vatnslagnir og hreinlætisaðstöðu.
Nýjasta átakið var svo uppbygging
útihúsa og heygeymsla, sem athygli
hafa vakið og eru óvíða í betra
formi. Heimavistarskóli, einn af
þeim fyrstu í dreifbýlinu, hefur ver-
ið starfandi hér ffá 1928. Fleira
mætti sjálfsagt tína til þótt ekki
verði það gert hér.
Að sjálfsögðu hafa menn ekki allt-
af verið samstiga í öllum málum, en
óhætt er að fullyrða að samlíf fólks
hafi yfírleitt verið gott og greið-
vikni og hjálpsemi við nágrannann
óvíða meiri.
Það er því ekki undrunarefhi þótt
þeim, sem hafa átt þátt í vinnu að
málefhum sveitarinnar og þekkja til
starfa forveranna, renni í skap þeg-
ar ffam á ájónarsviðið koma ein-
staklingar sem hafa allt á homum
sér og eru svo blindir af sjálfs-
ánægju yfir þvi að þeir hafi með
fyrirgangi sínum átt þátt í því að
snúa málum á betri veg og þar að
auki lagt í einelti einstaka menn
með svívirðingum og ósönnum
áburði.
Þeir, sem telja sig til þess sjálf-
kjöma að stjóma ffamgangi mála
hjá þjóðinni og gera allt hvað þeir
geta til að sundra henni, þefandi
uppi allt sem þeir telja öðmm til
ávirðingar, renna á lyktina þegar
slíkar persónur birtast. Á ég hér við
blaðasnápa og fféttastofnanir en að-
alpersónan, sem ég fjalla um í þessu
tilviki, er ffú Regína Thorarensen,
sem hefur svo sannarlega verið
þeim himnasending í þessum efh-
um, enda sögð hafa þegið hæfileika
sína fyrir guðsnáð.
DV hefur upp á síðkastið verið að-
alvettvangur þess sjónarspiis og
þegið með þökkum framlag hennar
og hafnað birtingu hafi einhver
gérst svo djarfur að andmæla henni,
hef ég af því persónulega reynslu.
Sjónvarps- og útvarpsstöðvar hafa
einnig keppst við að birta við hana
viðtöl á öllum sínum rásum og nú
nýverið Jónas Jónasson í kvöl-
drabbi sínu. Tel ég að sá þáttur hafi
verið hinum annars ágæta útvarps-
manni til lítils sóma. Eg heyrði að-
eins síðari hluta þáttarins, þar sem
ffúin var látin vaða elginn sam-
hengislaust, lýsandi sannleiksást
sinni og að hún sýni engum áreitni
að fyrra bragði, sé aðeins að svara
fýrir sig. Spyijandinn vill fá eitt-
hvað bitastætt og spyr eftir mannlífi
á þessum útkjálka. Jú, svarið er til
reiðu. Mannlíf að mörgu leyti gott,
en það er bara hann Guðmundur
minn á Bæ, en hann er nú kominn
með hjartagangráð. Smekklegt,
finnst þér það ekki, Jónas? Var það
þetta sem þú varst að fiska eftir? Er
ffúin ekki að hlakka yfir að dagar
hans hljóti brátt að vera taldir?
Jú, ffúin er full af sannleiksást og
státar af viðskiptum sínum við fjöl-
miðla og lítur með óvirðingu niður
á okkur „öldungana", sem hún seg-
ir að séu hræddir við þá, samanber
síðustu grein hennar í DV um „öld-
ungadeildina í Ámeshreppi". Þyk-
ist hún þar hafa slegið met Skarp-
héðins og hefur þijá hvolpa í greip
sinni en hann hafði aðeins tvo. Hið
sanna er að lítið hefur verið gert af
þvi að svara öllu hennar blaðri og
má sennilega telja á fingrum ann-
arrar handar þær athugasemdir sem
komið hafa ffam varðandi skrif
hennar, þótt hún þykist alltaf vera
að svara fyrir sig. Stafar þetta af því
að mest hefur verið um sundurlaus-
an þvætting að ræða af hennar
hálfu, sem ekki hefur verið svara-
verður. Flest af þessu hefur hún
endurtekið svo off að hún er farin
að trúa því að hún sé að segja sann-
leikann. En ég held að þetta hafi
verið misráðið og mun því víkja
nokkuð nánar að því sem gengið
hefúr eins og rauður þráður i gegn-
um hennar blaður, þótt sumt kunni
að verða endurtekning á því sem
áður hefúr komið ffam hjá mér og
öðrum.
Það fyrsta er saltleysið. Vegna
dáðleysis míns varð um tíma salt-
laust á Gjögri. Þetta mun rétt, en ég
vil benda á að flutningar voru í öðru
formi en nú og þurfti að samræma
þungavöruflutninga eftir því hvem-
ig hentaði á nærliggjandi höfnum.
Frúin gerði þetta að stórmáli og auk
þess að skrifa um það í Morgun-
blaðið var hún hringjandi í Vilhjálm
Þór, ritstjóra Tímans, og fleiri til að
fá skýringar á þessu eins og sjá má í
bók hennar. Telur hún að þetta
ffamtak sitt hafi borið þann árangur
að aldrei hafi orðið saltlaust á
Gjögri síðan. Gunnsteinn Gíslason,
núverandi kaupfélagsstjóri, upplýs-
ir hana þó í grein í Tímanum um að
saltlaust hafi orðið hjá eftiimönn-
um mínum við Kaupfélagið, að
minnsta kosti þrisvar sinnum, og
styðst þar við hennar eigin ffétta-
mennsku sem endurprentuð er í bók
hennar. En ffúin skilur ekki hvað
hann er að rugla og telur að hér sé
um drykkjumannsraus að ræða. Þar
er um að ræða nýja hlið á honum
sem engir aðrir kannast við.
Þá er það lokun reiknings. Oftast
hefur hún talið það verk hafa verið
gert samkvæmt skipun Guðmundar
í Bæ, sem hefndarráðstöfún fyrir að
hún vildi ekki ganga í Framsóknar-
flokkinn. En nú eru það við bræður
sem að þessu stóðum. Er það nú
Þeir, sem telja sig til
þess sjálfkjöma að
stjóma framgangi mála
hjá þjóðinni og gera allt
hvað þeir geta til að
sundra henni, þefandi
uppi allt sem þeir telja
öðrum til ávirðingar,
renna á lyktina þegar
slíkar persónur birtast.
ekki ofmat á eigin persónu að halda
slíku ffam? Ég held nú að hún sé í
réttum flokki, flokki sem er víð-
feðmur og rúmar jafnt hæfa sem
óhæfa innan sinna vébanda. Ég
gerði grein fyrir þessu máli í blaða-
grein í vetur og sýndi ffam á að ég
hefði í þessu aðeins farið eftir þeim
starfsreglum sem mér bar og giltu
um viðskipti við útibúið á Djúpu-
vík. Endurtek ég það því ekki hér.
En þar sem hún útmálar þetta sem
aðför að bjargarlausu heimili, bendi
ég á að lokun lánsviðskipta þýddi
ekki sama og viðskiptabann heldur
öiyggisráðstöfún til að koma í veg
fyrir að þessi mál færu ekki of mik-
ið úr böndunum. Allir vita að erfitt
er að reka verslun og önnur fyrir-
tæki ef ekki er hugað vel að þessum
málum. Það að hún hefði getað
bjargað málum með viðskiptum við
aðra sýnir að hér var um andstöðu
að ræða en ekki getuleysi. Um dáð-
leysi mitt sem kaupfélagsstjóra er
ég að sjálfsögðu ekki dómbær, en er
þó ekki tilbúinn að hlíta dómi henn-
ar í þeim efnum. Þegar hún ber mér
á brýn að ég hafi haft ómældar fjár-
hæðir í einhveijum bátagjaldeyri af
viðskiptamönnum með dáðleysi
mínu, hlýt ég að fara ffam á að hún
birti um það tölulegar sannanir eða
heita ósannindamanneskja ella.
Ætti það að vera auðvelt með því að
fara yfir viðskiptabækur Kaupfé-
lagsins ffá þeim tímum.
Um sagnffæði ffúarinnar í bók
hennar, sem kom út í vetur, vil ég
aðeins benda á fá dæmi þótt af
mörgu sé að taka.
I fyrsta lagi telur hún sig hafa ver-
ið fyrstu konuna sem mætti á fúnd-
um kaupfélagsins. Hið sanna er að
samkvæmt lögum þess höfðu bæði
hjónin jafnan rétt til fúndarsetu en
áðeins annað hafði atkvæðisrétt á
félagsfúndum. Vil ég í því sam-
bandi benda á að Sigríður í Ófeigs-
firði var um árabil, áður en hún gifti
sig, virkur þátttakandi á fúndum
þess.
í öðru lagi telur hún að aldrei hafi
verið kosið leynilegri kosningu fyrr
en hún kom til sögunnar. Um þetta
má fá rétta og gagnstæða mynd í
gerðabókum félagsins.
I þriðja lagi er svo líflátshótunin.
Það er kafli sem sýnir hve langt er
hægt að ganga í óhróðri.
Að það hafi aðeins verið við bræð-
ur sem hún átti í höggi við á þessum
árum, hef ég áður gert skil i grein
minni síðastliðinn vetur, en til við-
bótar má benda á æviminningar
Benjamíns heitins Stefánssonar
Strandapósts og um tíma útibús-
stjóra á Djúpuvík, skrásettar af Þor-
steini Matthíassyni (bls. 94-95) sem
sýnishom af framkomu og dæma-
fárri frekju hennar á þessum árum.
I síðustu greinum firúarinnar hefur
hún ekki látið nægja að fjalla um
samtíðina, heldur teygt sig til for-
tiðarinnar í leit að málum sem hún
telur okkur öldungana hafa verið
tengda við, beint eða óbeint. Fyrst
var það um Sæmund og Ríkeyju, en
það mál hefur eitthvað borið á
góma í blöðum undanfarið. Taldi
hún okkur hafa átt þátt í að flæma
þau héðan á óvæntan og ævintýra-
legan hátt til Siglufjarðar en hefur
verið bent á að afskipti Guðmundar
af þeim málum hafi verið þau ein að
taka til fósturs eitt af bömum þeirra
og að ég var þá 17 ára unglingur og
gat þvi varla hafa komið þar við
sögu. Um þetta mál vil ég það eitt
segja að það sæmir ekki nútímanum
að gerast dómari yfir þeim mönnum
sem þá stýrðu málum hreppsins.
Lögin um framfærsluskyldu og rétt
fólks til að öðlast sveitfesti utan
fæðingarsveitar gerðu fátækum
sveitarfélögum ókleift að rækja þær
skyldur sem þessi lög lögðu þeim á
herðar. I þessu tilviki var það mál
manna að hreppsyfirvöld hafi jafn-
vel gengið feti framar en þeim var
skylt í aðstoð við þetta fólk.
Að síðustu vil ég svo víkja að
skólamálum hreppsins, sem frúin
vill meina að hafi verið ljótur blett-
ur á hreppsfélagi og nái jafnvel til
Guðmundar á Bæ og annarra núlif-
andi manna, beint eða óbeint. Ég
hef áður vikið að því að þetta
hreppsfélag hafi verið með fýrstu
dreifbýlisbygggðarlögum sem
eignuðust heimavistarskóla. Að
vísu vóg þar þyngst dugnaður og
framsýni ákveðins manns, Guð-
mundar Þ. Guðmundssonar, sem
byggði skólann fýrir eigið framtak
og stjómaði meðan honum entist
aldur til. En þó framtak og framsýni
hans verði seint fullþökkuð eða of-
metin, má það koma ffam að hann
átti sér stuðningsmenn, eins og
hægt er að sanna með því að líta i
gerðabækur hreppsins ffá þeim ár-
um og einn af þeim var öldungurinn
Guðmundur í Bæ. Voru þeir nafnar,
auk þess að vera persónulegir vinir,
samheijar í flestum málum sem
vom á dagskrá i tíð Guðmundar Þ.
Ekki má heldur gleyma þætti
ffænda Guðmundar Þ., Guðjóni
Magnússyni, sem þá var nýlærður
húsasmiður og stóð fýrir byggingu
skólahússins, sem prýtt hefur og
prýðir hreppinn enn þann dag í dag.
Trúlega hefúr hann ekki verið
kröfuharður fýrir sitt ffamlag. Ég
get meira að segja stært mig af því
að hafa verið þar í verki við bygg-
ingu skólans og minnist enn með
ánægju þeirrar verkgleði og góða
anda sem rikti undir stjóm þeirra
ágætu ffænda.
En úr því ég minnist á Guðjón vil
ég geta þess að hann kom mikið við
sögu hreppsins á sinni tíð, sem yfir-
smiður að mörgum byggingum, svo
sem læknisbústað, símstöðvarhúsi
á Djúpuvík, félagsheimili, prestset-
urshúsi í Ámesi, íbúðar- og versl-
unarhúsi Kaupfélags Strandamanna
í minni kaupfélagsstjóratíð, eigúi
íbúðarhúsi og fleiri. Auk þess var
hann bóndi og um árabil oddviti
hreppsins við góðan orðstír.
Regina kemur að þætti Sigurðar
heitins Péturssonar, eins og hún
vilji á einhvem hátt tengja hann
byggingarsögu skólans, en þau mál
vom til lykta leidd löngu fyrir hans
oddvitatíð. Ekki hef ég löngun til að
gera lítið úr Sigurði og tel hans hlut
í hreppsmálum nógu stóran þótt
ekki sé verið að eigna honum ann-
arra verk. Ég þekkti hann og veit að
þar var á ferð drengur góður, fúllur
af athafnaþrá. Burtfor hans úr
hreppnum, sem bættist ofan á enda-
lok síldarævintýrisins, var stórt
áfall fýrir byggðarlagið. En það
vom engin fjandsamleg öfl sem áttu
þátt í þeirri eðlilegu ákvörðun hans
að flytjast þangað sem honum vom
búin betri skilyrði fyrir starfsemi
sína þegar Húnaflói brást sem
forðabúr.
Ég fer nú að láta þessu lokið, enda
orðið lengra mál en ég ætlaði í upp-
hafi. En meiningin var sú að bregða
upp nokkmm myndum úr þessu
molbúaþjóðfélagi sem ffú Regína
hefur eytt kröftum sínum í að betr-
umbæta. Er hér að sjálfsögðu engin
tæmandi ffásögn eða lýsing. Og þó
ég hafi minnst nokkuð á þá menn
sem koma við sögu tilteknum mál-
um em vissulega margir fleiri sem
skilið hafa eftir sig merk spor i sögu
byggðarlagsins, og þá ekki síður
meðal þeirra sem andvígir vom
byggingu heimavistarskóla, sem að
sjálfsögðu hlaut að koma við fjár-
hag hreppsins. Hafa ber í huga að
það em fleiri en ein hlið á máli
hveiju og hér var á ferð nýjung sem
átti sér fá fordæmi og hreppsfélag-
inu þröngur stakkur skorinn fjár-
hagslega.
Það hefur nú komið ffam hver
ástæðan er fýrir þessum skrifúm
mínum og mun ég nú láta endan-
lega lokið að rabba við eða um ffú
Reginu á þessum nótum, enda borin
von að eiga síðasta orðið við hana.
Að dæmi hennar tek ég mér einnig f
munn orð úr Njálu og segi eins og
fjendur Gunnars á Hlíðarenda
„Flýjum nú, ekki er við mann að
eiga.“ (Að sjálfsögu á eintalan við í
þetta sinn.)