Tíminn - 14.07.1990, Blaðsíða 7
Laugardagur14. júlí 1990
Tíminn 7
Frá Mývatnl
ræðisþjóðimar þoki sér saman og
myndi með sér svo sterk samtök,
að árásarveldi, sem rekur út-
þenslu- og yfírdrottnunarpólitík,
treysti sér ekki til þess að ráðast á
þau; að árásarríki sé gert fúllljóst
fyrir fram, að það er ekki hægt að
taka eitt og eitt ríki fyrir í einu og
innlima það, eins og þýzku naz-
istamir gerðu fyrir síðustu styij-
öld. Vonin um frið byggist ekki
sízt á því, að hin nýju vamarsam-
tök geti komið vitinu fyrir þá,
sem hafa gert samstarf Samein-
uðu þjóðanna óframkvæmanlegt,
og orðið til þess, að þeir breyti
um stefnu. Aðeins bandóðum út-
sendumm hins alþjóðlega komm-
únisma dettur í hug að bera sér i
munn, að vamabandalagið sé
stofhað með árás í huga. Hvaða
heilvita maður leggur trúnað á
það, að Norðmenn, Danir, Hol-
lendingar, Luxemborgarmenn,
Belgar og Frakkar stefhi að árás-
arstyrjöld í Evrópu — svo að
maður nú ekki nefni Breta og
Bandaríkjamenn?
Sérstaða og fyrirvarar
Sannleikurinn er sá, að vonir okk-
ar íslendinga um, að við fáum að
lifa í ffiði í fyrirsjáanlegri ffamtið,
em bundnar við það, að þetta vam-
arbandalag komist á fót og það nái
þeim tilgangi simun að koma i veg
fyrir stríð og bæta sambúð allra
þjóða með því að koma viti fyrir
þá, sem ekki hafá enn skilið það,
að lýðræðisríkin em ráðin i því að
láta ekki kúga sig.
Ef til vill eiga engir meira undir
þvi en íslendingar, að þetta takist.
Þeim ber því allra sizt að sýna
þessum samtökum tómlæti, and-
úð eða óeðlilega tortryggni, þótt
hitt sé höfúðatriði, að setja glögg
takmörk fyrir því, sem Islending-
ar geta lagt til slíkrar samvinnu.
Það er augljóst, að hér er tækifæri
fyrir íslendinga til þess að eiga
samvinnu við aðrar lýðræðis-
þjóðir um sameiginleg öryggis-
mál. Spumingin er þá, hvort
nokkurs þess sé krafizt af Islend-
ingum í sáttmála bandalagsins,
sem þeir ekki geti undir gengizt,
þannig að þeir verði að hafa
ástæðu til að hafha þessu tilboði
um samvinnu í bandalaginu.
íslendingar hafa algera sérstöðu
meðal þjóðanna að því leyti til,
að þeir hafa engan her og ætla sér
ekki að stofna her og ekki að taka
þátt í hemaði. Auk þess eiga þeir
það sammerkt með ýmsum öðr-
um þjóðum, að þeir vilja ekki
leyfa setu erlends hers í landi sinu
á ffiðartímum og ekki erlendar
herstöðvar.
Nú liggur þessi samningur fyrir,
og ber hann það greinilega með
sér, að hann skuldbindur ekki ís-
lendinga til þess að gera neitt af
því, sem þeir ekki vilja gera og
hafa glöggan fyrirvara um.
Samningurinn er blátt áffam
byggður á því, að hver þjóð um
sig leggur það fram til sameigin-
legra öryggismála, sem hún sjálf
telur sér fært. Samningurinn er
byggður á fijálsu samstarfí, án
þess að nokkur verði úrskurðaður
til þess að gera nokkuð það, sem
hann ekki telur sér fært. Samn-
ingurinn ber þetta sjálfúr með sér,
og þarf þvi í rauninni ekki ffekari
vitna við. En auk þessa hafa farið
fram ítarlegar viðræður við
Bandaríkjastjóm um efhi samn-
ingsins af hendi Islands. En
Bandarikjastjóm átti slíkar við-
ræður við ýmsar þjóðir í umboði
hinna ríkjanna, sem beita sér fyr-
ir stofnun bandalagsins. í þeim
viðræðum var þessi sérstaða ís-
lands ítarlega skýrð og greinilega
fram tekið, hvað íslendingar aldr-
ei myndu gera.
I þessum viðræðum kom greini-
lega ffam af hendi Bandaríkja-
stjómar meðal annars þetta:
1. Að ef til óffiðar kæmi, myndu
bandalagsþjóðimar óska svipaðr-
ar aðstöðu á íslandi og var í síð-
asta stríði ogþað myndi algerlega
vera á valdi Islands sjálfs hvenær
sú aðstaða yrði látin í té.
2. Að viðurkennt væri, að ísland
hefði engan her og ætlaði ekki að
stofha her.
3. Að ekki kæmi til mála, að er-
lendur her eða herseta yrði á Is-
landi á ffiðartímum.
4. Að allir bandalagsaðilar
hefðu fullan skilning á sérstöðu
Islands.
Bandalagið er byggt á þeirri
hugsun, að ríkin vilji hafa sam-
vinnu um sameiginleg öryggis-
mál, án þess að nokkur sé þving-
aður, og þau aðhafist það eitt,
sem hvert þeirra um sig telur sér
fært að eigin dómi.
Margir hinna reyndustu manna
telja, að hefði slikt bandalag ver-
ið stofnað gegn yfirgangi nazista
fyrir síðustu heimsstyijöld, hefði
aldrei til hennar komið.
Aukið öryggi gegn árásum fyrir
þá, sem taka þátt í bandalaginu,
er vitanlega fyrst og ff emst fólgið
í þeirri vitneskju, að bandalags-
þjóðimar líta á árásir á hvert ríki
um sig sem árásir á sig, sem upp-
haf að stórfelldum átökum. Enn-‘
ffemur er styrkur fólginn í sam-
eiginlegum ráðagerðum um það,
hvað til bragðs skuli taka, ef árás-
ir em gerðar, og um það, hvemig
hægt sé að snúast til vamar, ef til
slíks kemur.
Hnattstaða íslands
Það er nú augljóst orðið, að ekki
aðeins Beneluxlöndin, Bretar og
Bandaríkjamenn verða stofhendur
að þessu bandalagi, heldur einnig
Noregur og Danmörk. Meðal
stofhenda í þessu vamarbandalagi
verða því öll þau ríki, sem eðlileg-
ast er fyrir Island að hafa nánast
samstarf við, bæði um þessi mál-
efhi og önnur. ísland liggur mitt á
meðal þessara rikja og lega lands-
ins er þannig, að það hefúr þýð-
ingu, ekki aðeins fyrir ísland
sjálff, heldur einnig fyrir nágrann-
ana, hvaða afstöðu það tekur í
málum eins og því, sem nú er til
meðferðar. Ef Islendingar vildu
ekki taka þátt i þessu samstarfi, er
hætt við, að lýðræðisþjóðunum,
sem næst okkur em, gengi ekki
sem bezt að skilja þá afstöðu, þar
sem Islendingar gætu þá ekki
haldið því ffam með rökum, að
með þátttöku í bandalaginu væm
þeim lagðar skyldur á herðar, sem
þeir ekki gætu uppfyllt.
Legu íslands á hnettinum verður
ekki breytt. Það er því hinn mesti
misskilningur að ímynda sér, að
Islendingar geti i raun og vem
einangrað sig, þó að þeir fæm
ekki í vamarbandalagið, og gætu
komizt hjá því að tala við önnur
lönd um sameiginleg öryggismál.
Ymsir segja, að hættan á því, að
farið verði ffam á það við Island,
að það geri ráðstafanir i öryggis-
málum, sem séu hættulegar fyrir
þjóðemi og sjálfstæði landsins,
vaxi, ef það tekur upp nánara
samstarf um þessi mál við ná-
grannaþjóðimar en verið hefúr og
fer í bandalagið. En ég er alveg
sannfærður um, að þetta er byggt
á algerðum misskilningi. Öll
skynsamleg rök mæla með því
gagnstæða. Ahugi hinna þjóð-
anna á því, hvað ísland gerir,
verður ekki minni, ef það gerir
tilraun til þess að einangra sig,
heldur hlýtur hann að verða meiri
og aðstaða íslendinga erfiðari til
þess að koma inn réttum skilningi
einmitt þessara þjóða á því, hvað
ísland getur og vill gera í þessum
málum.
Sú hætta, að aðstaða íslands í
þeim sé misskilin, minnkar, en
vex ekki, ef farið er í bandalagið
og rétt haldið á málum, ekki sízt
þegar jafhgreinilega hefúr verið
tekið ffam af Islands hálfú og
gert hefúr verið, hvað það er, sem
Island ekki getur gert og ekki vill
gera, og það einmitt áður en og
um leið og það byijar að starfa
með hinum þjóðunum að þessum
málum. En slíkt er nauðsynlegt
að gera og var nauðsynlegt að
gera fyrir fram, þótt ekki sé um
skuldbindingar að ræða.
Hreinskilni
Það er höfúðatriðið að vera
hreinskilinn í byrjun og láta
greinilega vita, til hvers ekki er
hægt að ætlast. Sá fyrirvari er þá
einnig nægilegur af íslands
hendi að láta greinilega vita,
hvað það ekki getur gert. Fyrir-
vari í sáttmálanum hefði hins
vegar verið nauðsynlegur, ef
sáttmálinn hefði verið þannig,
að hægt væri samkvæmt honum
að skylda ísland til þess að gera
nokkuð það, sem íslendingar
sjálfír ekki telja eðlilegt.
Ef Islendingar draga sig nú inn í
skelina og vilja ekki hafa sam-
starf við nágrannaþjóðir sínar á
þeim grundvelli, sem fyrir liggur,
hlyti það að valda tortryggni um
hina raunverulegu afstöðu þjóð-
arinnar og auknum erfiðleikum
einmitt í sambandi við meðferð
hinna vandasömu öryggismála.
Auk þess væri ekki hægt að skilja
þá afstöðu öðruvísi en svo, þegar
ekki eru til fyrirstöðu óeðlilegar
skuldbindingar, sem hægt er að
benda á, en íslendingar væru
beinlínis hikandi í því, hvort þeir
ætla að hafa nokkra sérstaka sam-
vinnu við lýðræðisþjóðimar, ná-
granna sína. Slík afstaða væri
blátt áffam að gefa undir fótinn
þeim, sem sízt skyldi, og hlyti að
vekja þá hugsun, að hér væri þjóð
á mikilsverðum stað, sem ekki
væri ástæðulaust að veita aukna
athygli og ekki væri vonlaust að
eyða á auknu púðri með árangri,
bæði með auknum áróðri, aukn-
um rekstrarkostnaði til fimmtu
herdeildar og öðmm slíkum að-
ferðum, sem alþekktar em.
Ef íslendingar hikuðu við að
taka upp samvinnu á fijálsum
grundvelli við nágranna sína, þá
myndi það einnig óspart verða
notað af andstæðingum lýðræðis-
ríkjanna og þeim fengin vopn í
hönd. Auðvitað vildu hinir frið-
sömu Islendingar ekki vera með,
yrði sagt, og sannaði það bezt, að
hér væri um árásar- en ekki vam-
arbandalag að ræða. Ennfremur
sýndi það, að bandalagið væri
byggt á yfirgangi í garð smáþjóð-
anna, þannig að hinir smæstu
treystu sér ekki til þess að vera
með og svo ffamvegis.
Öllu þessu hefði verið hægt að
víkja til hliðar, og hefði verið
sjálfsagt að víkja til hliðar, ef ein-
hverra þeirra skuldbindinga væri
krafizt í sáttmálanum, sem Is-
lendingar gætu ekki undir geng-
izt, hefði til dæmis verið farið
ffam á hersetu á friðartimum eða
erlendar herstöðvar. Þá hefðu
lýðræðisþjóðimar orðið að skilja,
að ísland gat ekki verið með, þótt
það vildi samvinnu við þær. Engu
slíku er til að dreifa.
Eins og sáttmálinn er, þá er sjálf-
sagt fyrir íslendinga að taka hik-
laust afstöðu og taka boðinu um
að gerast stofnaðili að bandalag-
inu. Eg get ekki séð, hvemig
hægt væri að segjast vilja sam-
starf um sameiginleg öryggismál
við önnur lýðræðisríki, og þá al-
veg sérstaklega við Norðurlönd
og engilsaxnesku ríkin, eins og
meginþorri íslendinga vill að-
hyllast og hefúr yfir lýst, og skor-
ast síðan undan því að taka þátt í
vamarbandalagi eins og því, sem
hér á að stofna."
Dómur sögunnar
Framanritaður útdráttur úr ræðu
Eysteins Jónssonar þegar hann
mælti með þátttöku Islands í
stofhun Atlantshafsbandalagsins í
mars 1949, gefúr að vísu tilefhi til
ffekari umræðu um þróun vamar-
og öryggismála næstu ár á eftir,
einkum þá staðreynd að
ríkisstjómin gerði sérstakan
vamarsamning við Bandaríkin
vorið 1951 sem hafði í för með sér
dvöl bandarísks vamarliðs í
landinu. Hersetan hefúr verið
ágreiningsmál í íslenskum
stjómmálum ffam á þennan dag,
þótt dregið hafi úr hörkunni á
síðustu árum. Smám saman hafa
menn farið að sjá það mál i öðm
ljósi en lengi var reyndin. Margt
bendir til þess að brátt verði
sögunni látið eftir að dæma um
þann þátt vamar- og
öryggismálanna. Sá dómur mun
ekki byggjast á því hvað var „rétt“
og hvað var „rangt“, heldur verður
skynsamleg greining viðhorfa og
viðburða látin ráða slíkum dómi.
Hersetan hefúr að vísu orðið
langær, eigi að síður hefúr verið
litið á hana sem
bráðab i rgðaástand, tímabundna
raunsæispólitik. Dvöl erlends hers
á íslandi er ekkert óskaástand, og
svo lengi sem þjóðin lítur á
hersetuna sem tímabundna illa
nauðsyn fellur hún að þeim
varfæmisviðhorfúm í
utanríkismálum sem íslendingum
ber að rækta með sér ekki síður nú
en var fyrir 40 árum. Vandi
íslenskra utanríkismála snertir
ekki lengur Atlantshafsbandalagið
að neinu ráði. Nú ber önnur og
óskyld utanrikismál að höndum
íslenskra stjómmálamanna. Hafi
Islendingar þolað skerðingu
fúllveldis með þátttöku í vamar-
og öryggismálum með
nágrannaþjóðum sinum, hvað
mun þá gerast ef þjóðin stefhir
að því að verða fylki í
Bandaríkjum Evrópu?