Tíminn - 14.07.1990, Page 1

Bessastaðaskólinn
Saga Bessastaða á sér margar hliðar.
Um aidir var staðurinn aðsetur umboðs-
manna hins danska konungsvalds og
því löngum lítt vinsæll af almenningi,
sem þangað þurfti að sækja til þess að
gegna vinnukvöðum fýrir hirðstjóra og
höfuðsmann — og á Bessastöðum var
þrælakistan og kóngsins jám. En saga
staðarins á sér líka bjartari hliðar. Þar
bjuggu skáldið Grímur Thomsen og
stjómmálaskörungurínn Skúli Thorodd-
sen og síðar ríkisstjórí vor og þá forseti.
En sterkustum Ijóma stafar þó af skólan-
um sem bjó að heiman þá Fjölnismenn
og aðra öndvegismenn vora og átti að
kennifeðrum menn á borð við Svein-
bjöm Egilsson og Hallgrím Scheving.
Hér sgjum við frá tildrögunum að stofn-
un skólans, högum hans og starfshátt-
um og vonum að margur þykist að fróð-
arí.
Fyrsti rektor Bessastaðaskóla. Steingrímur Jónsson, síðar biskup.
Þegar Hólaskóli var sameinaður
Hólavallarskóla, biskupsstóllinn á
Hólum lagður niður og eignir hans
boðnar til kaups að tillögu þeirra
Magnúsar Stephensens og Vibes
amtmanns árið 1801 var það ætlun
þeirra Magnúsar að þar með yrði
Hólavallaskóli endurbættur til stórra
muna, enda var það ein höfúðrök-
semdin i þessu máli að Hólavallar-
skóli og Hólaskóli þyrftu gagngerðra
endurbóta, með er trauðlega yrði
ftam komið nema með þeim hætti að
þeir væru sameinaðir. Eins og þá stóð
hrukku tekjur Hólavallaskóla naum-
lega fyrir þeim kostnaði er hér hvíldi
á og var þó allt við neglur numið og
algerlega vanrækt að halda skólahús-
inu við. Hér þurfti að auka kennsluna
til muna og stórbæta aðbúð nemenda
og kennara. Líkt var ástatt um Hóla-
skóla. Hér var um tvennt að velja:
Búa áfram við tvo úrelta og ófull-
komna skóla er engar horfúr voru á
að bættir yrðu i náinni ffamtíð eða
sameina þá og ffeista þess að koma
upp einum góðum skóla í stað
tveggja lélegra. Þetta var sjónarmið
Magnúsar Stephensens og með nið-
urlagningu Hólastóls og sölu stóls-
eignanna mátti tryggt kalla að nægi-
legt fé fengist til þess að kosta nýjan
og góðan latinuskóla er svaraði kröf-
um tímans. En þótt að þessu ráði væri
þá þegar horfið lét stjómin sér hægt
um ffekari ffamkvæmdir. Vildi hún
fyrst sjá hversu gengi um sölu stóls-
eignanna og eiga svo ekkert á hættu
um kostnaðinn af nýskipan skóla-
mála á íslandi.
Raunasaga
Leið svo nokkur tími að ekkert var
aðhafst í þessu máli. Skólahúsið á
Hólavelli reyndist illa og mörg voru
bágindi þau sem skólapiltar þar urðu
að sæta af þessum völdum. Sú rauna-
saga byijaði snemma og varð því
átakanlegri sem lengur leið. Upp úr
aldamótum, er hárðna tók í ári, bætt-
ist vistaskortur og hreint og beint
hungur ofan á kuldann og dragsúginn
í skólahúsinu er nú hrömaði æ meira.
Reyndar var hvomgt þetta, sultur og
vosbúð, nýtt í sögu Hólavallarskóla.
Hvort tveggja hafði fylgt honum ffá
upphafi. En nú keyrði úr öllu hófí. 7.
apríl 1804 ritaði Geir biskup Vídalín
settum stiftamtmanni, Ludvig Erich-
sen, bréf um hagi skólans. Höfðu
skólasveinar þá fyrir þremur dögum
gert nokkra menn úr sínum hópi á
fúnd biskups til þess að kæra neyð
sína fyrir honum. Var þá svo ástatt á
Hólavelli að um helmingur skólapilta
var veikur af skyrbjúg, nokkrir þeirra
rúmfastir, en hungursneyð yfirvof-
andi sökum skorts. Var þetta sannað
með nægum vottorðum. Af þessum
orsökum fóm piltar þess á leit við
biskup að þeim yrði sleppt úr skólan-
um innan hálfs mánaðar. Stiffamt-
maður svaraði bréfi þessu fáum dög-
um síðar, féllst alveg á beiðni skóla-
sveina og kvað tilmæli þessi koma
sér síst á óvart og hefði hann séð
þetta fyrir síðastliðið haust og talið
þá álitamál hvort halda ætti skólan-
um áffam, eins og þá var komið
húsakynnum hans og horfúm um út-
vegun matvæla. Þannig lauk skóla-
haldi á Hólavelli. Verður því og
trauðlega neitað að stiflsyfirvöldin
höfðu á undanfömum ámm litlum
umbótum ffam komið á högum skól-
ans. En ríkisstjómin átti samt efalaust
mesta sök á því hvemig komið var. I
árslok 1803, þremur mánuðum áður
en Hólavallarskóli valt um koll, hafði
fjármálastjómin tekið við röskum 55
þús. rd. fýrir seldar eignir Hólaskóla.
Skorti hana því ekki fé til þess að
ráða bætur á vanhögum skólans, og
er þetta glöggt dæmi um fúrðulegt
hirðuleysi um hagi landsins sem rík-
isstjómin sýndi reyndar hvað eftir
annað á þessum ámm. Bráðabirgða-
viðgerð á skólahúsinu á Hólavelli var
talin kosta 700-800 rd. og hennar
hafði verið æskt oflsinnis undanfarin
ár. En slikt hafði engan árangur borið
og ekkert um það hirt, þótt við borð
lægi að skólinn legðist niður og land-
ið yrði skólalaust um eitt ár eða tvö,
eins og nú kom á daginn. Umkomu-
leysi og vanmætti íslenskra stjóm-
valda í þessu máli var hér reyndar vel
við hæfi, því að þótt þau kynnu allvel
að barma sér, vottar hvergi fyrir því
að þau geri sér ljóst að þau áttu kröfú
til þess, þjóðarinnar vegna, að nauð-
synlegt fé væri fram lagt til viðhalds
skólanum, áður en í fúllt öngþveiti
var komið. Féð var hendi nær og það
var í rauninni eign skólans. Enginn
vissi þetta betur en sjálf stjómarvöld-
in. Aform um nýtt fyrirkomulag
skólans, er á orði var hafl, skipti hér
engu máli. Slíkt heimilaði ekki nið-
umíðslu gamla skólans og þrot hans
löngu fyrr en þau áform væra búin til
ffamkvæmdar.
Nes, Viðey eða
Bessastaðir
Sumarið 1804 ákváðu stiftsyfirvöld
að enginn skóli yrði haldinn næsta
vetur 1804-1805. Kennslumála-
stjómin í Kaupmannahöfn ákvað þó
með bréfi til biskups og stiffamt-
manns 18. sept. 1804 að veita þeim
heimild til að taka á leigu hentugt
húsnæði handa skólanum í Reykja-
vík eða nágrenni hennar og yrði skól-
inn haldinn þar til bráðabirgða, en ef
þetta tækist ekki skyldi gera við
skólahúsið, svo ffemi að það þætti
ekki of kostnaðarsamt. Nú var bæði
að ráðstöfún þessi var of seint ffam
komin til þess að unnt væri að gera
nokkuð að gagni í þessu efni fyrir
þann vetur, er nú fór í hönd, enda
málið örðugt viðfangs. í Reykjavík
var ekki um að ræða annað húsnæði
en fangahúsið og kom til mála að
skipta um og flytja fangana á Hóla-
völl, en að betur athuguðu máli þótti
það ekki tiltækilegt, enda hneigðust
flestir að því að flytja bæri skólann úr
Reykjavík vegna dýrtíðar þar og
óhagræðis um öflun vista og svo illra
áhrifa af bæjarbrag þar á nemendur
skólans. Komu því næst til greina
Nes, Viðey og Bessastaðir. Viðey
þótti álitlegust þessara staða en hún
lá ekki laus fyrir. Nes kom naumast
til greina og Bessastaðir þóttu við
fyrsta álit hafa fátt að bjóða, er gott
og hentugt skólasetur krafði, nema
það helst að þeim var vel í sveit kom-
ið. Að vísu var þar húsrými allmikið,
en að sjálfsögðu miður hentugt og
allmjög úr sér gengið. Stefán Þórar-
insson, settur stiffamtmaður, hefði
helst kosið að horfið væri að hinni
gömlu hugmynd hans um tvo latínu-
skóla, en hún fékk engan byr nú
ffemur en fyrr. Niðurstaðan varð sú,
að leggja til við stjómina að skólinn
yrði til bráðabirgða fluttur að Bessa-
stöðum.
Fangahúsið ffremur
en Bessastaði
En hér stóð svo á að amtmaður í
vesturamtinu, er við tók eftir ffáfall
Skólinn að Bessastöðum átti aðeins að
verða til bráðabirgða, en starfaði í fjörutíu
ár. Þrátt fyrir að skipulag hans vœri á
margan hátt úrelt stendur ekki meiri Ijómi
af annarri menntastofnun í sögu landsins