Tíminn - 24.07.1990, Blaðsíða 7

Þriðjudagur 24. júlí 1990
Tíminn 7
n
ELSKIST MEÐ GAT
U
í Afríku, þar sem banvænn sjúkdómur hefur tekið hvað
stærstan toll, eru yfirvöld loksins farin að berjast á móti og
reyna að breyta kynferðislegu og félagslegu atferíi fólks
Fnykurinn, sem leggur út af smit-
sjúkdómadeild Treichville sjúkra-
hússins í Abidjan á Fílabeins-
ströndinni, er yfirþyrmandi. Á
deildinni eru sjö eyðnisjúklingar.
Sex þeirra eru í rúmum sem standa
í röð upp við vegginn. Sá sjöundi,
grindhoraður ungur maður, liggur á
bedda sem stendur á miðju gólfi.
Hann berst við að ná andanum.
Þvag lekur niður um gat á beddan-
um og ofan í niðurfall á gólfinum.
Umhverfis hann er flugnager. Tre-
ichville er dæmigert fyrir mörg op-
inber sjúkrahús í svörtustu Afiíku:
ekki nægilegt starfsfólk til að sinna
þörfum deyjandi mannsins, engin
lyf til að lina þjáningar hans, jafn-
vel ekki teppi til að breiða yfir
hann.
Henricus Rujununge, 81 eins árs
gamall, biðst fýrir við líkneski Mar-
íu meyjar í kofa fjölskyldunnar í
Kagera, tansanísku landsvæði við
Viktoríuvatn, sem er heltekið af al-
næmi. Hann hefur nýlega misst son
sinn; nú hefur tengdadóttir hans
tekið sjúkdóminn. Hjónin áttu átta
lítil böm sem horfa á afa sinn biðja
um guðlega líkn. Þegar móðir
þeirra deyr bætast þau í hóp 5000
annarra bama sem misst hafa for-
eldra sína úr eyðni. Stjómvöld
Tansaníu telja að innan 15 ára verði
tala þeirra bama sem hafa misst
a.m.k. annað foreldrið úr eyðni
komin í 300.000.
Sjúkdómur, sem var nafhlaus fyrir
tíu áram og réðst á ónæmiskerfið,
heggur stór skörð í raðir íbúa Aff-
íku sunnan Sahara. Hundrað þús-
unda hafa þegar látið lífið af völd-
um eyðni: þar sem lækning er
ófundin má telja öraggt að endan-
leg tala fómarlamba nemi milljón-
um. Heilu héraðin í miðri álfunni
era undirlögð. Mannfall er nokkum
veginn jafht með báðum kynjum.
Sjúkdómurinn er frekastur á virk-
ustu þegna samfélagsins, fólk á
aldrinum 15 til 45 ára. Á sumum
svæðum era það einungis fjörgaml-
ir og komungir sem halda lífi.
Eftir margra ára afneitun hafa yfir-
völd í Afriku viðurkennt alvöra
þessa vandamáls. Með 150 milljón
dollara styrk ffá Alþjóða heilbrigð-
isstofnuninni og öðram hjálpar-
stofnunum hafa stjómvöld 46 ríkja
álfunnar tekið til við að dreifa aug-
lýsingaspjöldum, bæklingum og
smokkum til að stemma stigu við
útbreiðslu sjúkdómsins. Megin-
áhersla herferðarinnar er lögð á að
fá fólk til að breyta kynhegðun
sinni. Áskoranir um að „elskast
með gát“, eins og vinsælt slagorð
hljóðar, era alls staðar: í sjónvarpi,
útvarpi og límdar á tijáboli og
strætisvagna. „Við eram löngu
hættir að afneita vandanum," segir
dr. Ben Chirwa, stjómandi herferð-
arinnar í Zambíu. „Þetta hefur nú
algjöran forgang."
Of víða era herferðinni skorður
settar af eðlislægri íhaldssemi
dreifbýlisfólks og trúarlegum hefð-
um. En greinilegt er að margir Afr-
íkubúar, læsir sem ólæsir, hafa ein-
hveija hugmynd um hættuna sem
stafar af eyðni, jafnvel þótt þeir
haldi fast við þá hegðun sem skorað
er á þá að breyta.
Allt of mörg vandamál era að sliga
Afriku — einræði, stríð, þurrkar,
hungursneyð og ógnin af yfirvof-
andi fjárhagslegu hrani — allt þetta
hamlaði gegn því að tekið væri á
eyðnivandamálinu frá Iokum átt-
unda áratugarins til byijunar þess
níunda. Þótt íbúar Afriku séu að-
eins tíundi hluti mannkyns er þar
rúmur helmingur eyðnisjúklinga
heimsins. Þann 1. júlí 1990 höfðu
um 65.000 eyðnitilfelli á lokastigi
verið tilkynnt til Alþjóða heilbrigð-
isstofhunarinnar. Þar sem stofnunin
gerir ráð fyrir að eitt af hveijum 10
eyðnitilfellum sé tilkynnt í Afríku,
sambærileg tala í Bandarikjunum er
8 eða 9 af hveijum 10, gæti tala
Afrikubúa sem era haldnir eða hafa
látist af eyðni verið allt að 650.000.
Eyðni era engin takmörk sett, hún
leitar jafnt á alla hvar sem þeir era í
virðingarstiganum. Sonur Kenneth
Kaunda, forseta Zambíu, lést úr
eyðni 1986. Blómi borgarastéttar-
innar -— opinberir starfsmenn, há-
skólanemar, stjómendur fyrirtækja
og smákaupmenn — týnir óðfluga
tölunni. „Hjá mér starfa 420 manns
og þegar hafa sjö látist úr eyðni,“
segir stjórnandi stórs banka í
Kampala, Uganda. „Eg veit um 14
manns hér sem hafa smitast og sú
tala mun tvöfaldast á einum mán-
uði.“
Seinustu tölur Alþjóða heilbrigðis-
stofhunarinnar yfir Afríkubúa, sem
hafa smitast af eyðniveiranni
(HIV), segja þá vera 3,5 milljónir.
Tólf ríki í miðri álfunni, hvar sumir
rannsóknamenn telja upprana veir-
unnar, hýsa yfir 80% smitaðra. Þau
ríki sem verst hafa orðið úti era
Burandi, Mið-Afríku lýðveldið,
Congo, Kenya, Malawi, Rwanda,
Tanzania, Uganda, Zaire og Zamb-
ia. Eyðnin breiðist óðfluga til vest-
urs og suðurs með farandsölum og -
verkamönnum. í Vestur-Afríku
heija tvær gerðir veirannar: HIV-1
og HIV-2. Sú síðamefhda uppgötv-
aðist í vændiskonum í Senegal árið
1985. Framrannsóknir sýna að hún
er ekki eins banvæn og HIV-1.
Rannsóknamenn velta því enn fyr-
ir sér hvers vegna veiran berist svo
ört um svo mörg svið þjóðfélagsins.
Þeir telja skýringuna, með fyrirvara
þó, vera vændi, samræði fólks í
þéttbýlum sveitum við marga aðila
og að hátt hlutfall íbúa er á þeim
aldri sem menn era kynferðislega
virkastir. Þegar veiran hefur á ann-
að borð náð fótfestu er leið hennar
greið vegna mikillar útbreiðslu
kynsjúkdóma, þ. á m. sárasótt.
Sjúkdómar þessir hafa í for með sér
sár á kynfæram sem auðvelda veir-
unni aðgang að blóðstreymi líkam-
ans. Tíðni lekanda er tuttugu sinn-
um hærri í Afríku en vestrænum
iðnrikjum.
Meðhöndlun einkenna eyðni, sem
getur lengt líf sjúklinga, kemur ekki
til greina fyrir flest afrísk fómar-
lömb. Zidovudine (AZT), það lyf
sem hefur reynst best við að tefja
framgang sjúkdómsins, er of dýrt: í
Bandaríkjunum kostar það 2.800
dollara á hvem sjúkling árlega. í
flestum Afríkuríkjum sunnan Sa-
hara er einn læknir á hveija 25.000
íbúa, i Bandaríkjunum eru yfir 60
læknar á hveija 25.000 íbúa. Opin-
ber útgjöld til heilsugæslu era al-
mennt innan við 10 dollarar á mann
á ári.
Sjúkrahúsin geta ekki gert meira
en að gæta þess að smitað blóð sé
ekki notað við blóðgjafir. Á því
sviði hefur orðið mikil framfor.
Með fjárhagsaðstoð og þjálfun Al-
þjóða heilbrigðisstoftiunarinnar
ráða hundrað sjúkrahúsa nú yfir
tækni til að greina veirana í blóði.
Stjómvöld í Kenya og Zambiu
halda því fram að allar blóðgjafir
séu nú prófaðar.
Það atriði er tiltölulega auðvelt.
Breyting á félagslegu og kynferðis-
legu atferli fólks er mun erfiðari
viðfangs. í tilraun til þess hafa
stjómvöld nú fært herferðina gegn
eyðni út af sjúkrahúsunum og inn í
þorpin og nærliggjandi dreifbýli
þar sem enn er von til að unnt sé að
halda faraldrinum í skefjum. Dr.
Seth Berkeley, læknir frá New York
sem unnið hefur að eyðnivömum i
Afríku, segir: „Við verðum að
beina spjótum okkar að þeim 90
prósentum sem enn era ósmituð.“
í þróuðum löndum, þar sem eyðni-
sjúklingar eru aðallega hommar og
eiturlyfjasjúklingar sem sprauta
sig, felst mikið af eyðnivömum í
því að vara fólk við nánu samneyti
við þessa áhættuhópa. í Afríku, jjar
sem eyðni er landlæg meðal gagn-
kynhneigðs fólks, era vamir mun
flóknari viðfangs. Erfiðleikamir
aukast enn vegna víðlendis álfunn-
ar, fjölbreytileika og almennrar fá-
tæktar.
Stjómvöld halda samt áfram að
reyna. í Kenya hefur milljónum
bæklinga og auglýsingaspjalda ver-
ið dreift á heilsugæslustöðvar, í
skóla og á vinnustaði. Tvisvar í
viku er útvarpað dagskrá um eyðni
á 18 tungumálum. Leikrit, skrúð-
göngur, jafnvel rokklag með hinni
vinsælu hljómsveit „Þessir sveppir"
hafa verið notuð til að gefa eyðni-
herferð Kenyu jákvæða ímynd.
Upplýsingaherferðir hafa verið
skipulagðar af kirkjusöfnuðum,
æskulýðshreyfingum og Maendelo
ya Wanawake, sem era þróunar-
samtök kvenna. í háskólanum í Na-
irobi hafa stúdentar þýtt eyðnibæk-
linga á ýmsar mállýskur og dreift
þeim um landsbyggðina.
1 Uganda, því ríki sem hefur orðið
einna verst úti, hafa „Elskist með
gát“-auglýsingaspjöldin verið þýdd
á 22 mállýskur. Heilbrigðisyfirvöld
hafa opnað deildir á sjúkrahúsum til
að fást við kynsjúkdóma. Smit hef-
ur fundist hjá 20 prósentum van-
færra kvenna, sem koma til skoðun-
ar á mæðradeildir. Uganda hefur
einnig eitt umfangsmesta fræðslu-
prógram fyrir unglinga í Afríku.
Hópur fimm lækna og tíu kennara
ferðast um landið og heldur fyrir-
lestra í skólum; 30.000 námefnis-
pakkar hafa verið framleiddir og
dreift í skólana með aðstoð Bama-
hjálpar Sameinuðu þjóðanna.
Markmiðið er að fræða bömin um
með hvaða hætti sjúkdómurinn
breiðist út og hvetja þau til að koma
ffóðleiknum áffarn til foreldra
sinna.
I Zaire glymja skilaboð ffá yfir-
völdum úr hátöluram sem hengdir
hafa verið utan á strætisvagna. Á
Fílabeinströndinni hefur verið
dreift auglýsingaskiltum sem sýna
grindhoraðan mann með starandi
augu og viðvöranin er á ffönsku:
Eyðni — Láttu ekki fáffæðina
verða þér að aldurtila. Röð stuttra
þátta í sjónvarpi leggja áherslu á
það sama. I einum þeirra er ffásögn
syrgjandi móður sem missti ung-
bam sitt úr eyðni.
Aukin áhersla á að ffæða fólk um
eyðni hefur þegar skilað nokkram
árangri. Árið 1988 gerði Alþjóða
heilbrigðisstofhunin könnun meðal
526 Kenyubúa af sextán ættbálkum
og leiddi hún í ljós að 90% höfðu
heyrt minnst á eyðni og 77% höfðu
hlustað á fræðsluþætti yfirvalda í
útvarpi. Á Abidjan hafa viðskipti
„sælustundarhótela“, sem leigja út
herbergi í klukkustund í senn, dreg-
ist saman um helming. Ástæðan er
að hluta til slæmur fjárhagur al-
mennings, en það er skoðun hótel-
stjóranna að eyðniherferðin hafi
fælt stóran hluta viðskiptavina ffá.
Eigi að síður hafa bæklingar og
auglýsingaspjöld lítið að segja .á
svæðum þar sem ólæsi er útbreidd.
Kekoura Kourouma, stjómandi
herferðarinnar í Guineu, segir:
„Fólkið mitt kann ekki að lesa.
Auglýsingaspjöld era til einskis
nýt. Hér verður hið talaða orð að
koma til.“ Kourouma hefur fengið
kirkjur og aðra samkomustaði í lið
með sér að koma skilaboðum á
ffamfæri. „Ef við geram ekkert,"
segir hann, „hættum við að vera til
sem þjóð.“
Að koma ffæðslunni til skila úti á
landsbyggðinni er aðalmarkmið
stjómvalda í Zambiu og mörgum
öðram löndum. Grannurinn að því
starfi var lagður 1987 í Chikankata
trúboðssjúkrahúsinu, 130 km sunn-
an við Lusaka, höfuðborg Zambiu.
Sú starfsemi, sem stjómað er af
hjálpræðishemum, skiptist í tvennt.
Annars vegar heimaþjónustu þar
sem hjúkranarfólk og félagsráð-
gjafar heimsækja eyðnisjúklinga á
heimaslóðir og fyrirbyggjandi starf
þar sem leiðbeinendur starfa í sam-
vinnu við yfirvöld i héraði.
Hugmyndin að baki heimahjúkr-
unar beinist að hjarta Afríku.
„Helsti þjóðarauður þessa lands,"
segir dr. Ian Campbell sem stjóm-
aði gerð Chikankata-starfsins,
„liggur í fjölskyldulífinu og sam-
heldninni." Auk þess að sjá sjúk-
lingunum fyrir lyfjum, mat og um-
hyggju, leitar hjúkranarfólkið uppi
aðra fjölskyldumeðlimi sem kunna
að vera smitaðir, senda þá í blóð-
prafu, ráðleggja smituðum að forð-
ast kynmök og reyna að telja smit-
aðar konur á að leggja af bameign-
ir.
Starfshópamir vinna líka á víðara
sviði með forkólfum sveitar- og
bæjarfélaga og höfðingjum ætt-
bálka. Stór sigur vannst þegar hægt
var að telja Mwemba, höfðingja
Tonga-ættbálksins sem telur 9.000
manns, að hætta að leggja stund á
svokallaða helgihreinsun. Sá helgi-
siður fólst í því að maki hins látna
frelsar sálu hans með þvi að eiga
kynmök við hans nánasta ættingja,
siður sem hafði mikla smithættu í
för með sér ef dánarorsökin var
eyðni.
Tilraunir til að fá staðaryfirvöld til
að taka þátt í baráttunni gegn eyðni
era þó ekki alltaf árangursríkar, sér-
staklega á meðal sveitafólks sem
ekki er margmált um kynlíf. Ekki
hefur reynst unnt að ná árangri
meðal Bahayafólksins í Tanzaniu.
Þar er hlutfall smitaðra talið vera
um 50% og er þetta samfélag því
eitt það sýktasta í heimi. „Það er
ekki hægt að spyija Bahaya um
kynlífsvenjur hans eða hversu
mörgum hann hafi samrekkt undan-
farin tvö ár,“ segir dr. Peter Hellm-
ond á Kagondo sjúkrahúsinu í
Tanzaniu. „Tilhugsunin um að ræða
um kynlíf við bömin sín er þeim
gersamlega framandi."
Þrátt fyrir slíkar hindranir era þeir
sem beijast gegn eyðni sannfærðir
um að aðeins með samvinnu við yf-
irvöld á hveijum stað sé unnt að
stemma stigu við faraldrinum. „Það
verður að tala við fólkið, ekki sýna
því auglýsingaspjöld,“ segir Camp-
bell hjá hjálpræðishemum. Og dr.
Peter Piot, belgískur sérfræðingur í
eyðnirannsóknum, bætir við: „Það
besta sem hefur gerst í Afríku er að
fólkið er sjálft farið að taka í taum-
ana.“
En byijunarörðugleikamir era
miklir, eyðniherferðin er enn sliguð
af skriffæði, trúarkreddum og boð-
um og bönnum ættbálkanna. Ein
aðalhindranin er kristnir söfnuðir í
Afríku. Þegar Kagondo sjúkrahúsið
lét setja upp auglýsingaskilti gegn
eyðni árið 1988 lét rómversk-kaþ-
ólska biskupsdæmið rífa þau niður.
Ástæðan: þau hvöttu til notkunar á
smokkum sem enn valda fyrirlitn-
ingu og aðhlátri margra afrískra
karla.
Sorgleg staðreynd er að margt fólk
hefur misst vonina um að hægt sé
að koma í veg fyrir að eyðni leggi
félags- og efnahagskerfi stórs hluta
Afríku í rúst. „Á þessu stigi er von-
laust að hefja baráttu gegn eyðni.
Kannski að sjúkdómurinn gangi af
sjálfum sér dauðum,“ segir Hell-
mond. I Austur-Afríku er eyðni oft
afgreidd með tveimur ftösum á
Zwahili: „Ukinwi ni ajali Kazini“
sem útleggst „Eyðni er vinnuslys"
eða — og þá er notuð skammstöf-
unin AIDS — „Acha Inuiwe Dawa
Sina“ sem þýðir „Ég hef engin lyf,
látum það kála mér.“
Hið jákvæða er að nú er upp kom-
in ákveðni í að leiða slíkar ráðlegg-
ingar hjá sér. Forseti Uganda, Yo-
weri Museveni, segir: „Við höfum
fengist við erfiðari vandamál. Þar
má telja þrælaverslunina, bólusótt,
styijaldir milli ættbálka og nýlendu-
stríð.“ Hann telur að eyðni megi líka
yfirbuga. Dr. Ruben Sher, einn
helsti eyðnisérfræðingur Suður-Aff-
íku, gefur mönnum raunsærri von.
„Koma má í veg fyrir eyðni með
fræðslu," segir hann. „Engu skiptir
hversu miklu fé er varið í baráttuna
við malaríu, það era ekki miklar lík-
ur á að takast megi að eyða moskít-
óflugunni sem ber hana. En með því
að breyta kynhegðun okkar getum
við stöðvað þessa lífffæðilegu hel-
för.“ Hinn kosturinn er of hræðileg-
ur til að menn taki hann til íhugunar.
Boðskapnum dreift: starfsmenn Chikankata sjúkrahússins í Zambiu veita eyðnisjúklingi ráðgjöf.