Tíminn - 18.08.1990, Blaðsíða 3

Laugardagur 18. ágúst 1990
HELGIN
11
Hvort allir ganga aftur sem hljóta
voveiflegan dauðdaga skal ósagt
látið en ef svo er má telja nokkuð
víst að þessi sé einhvers staðar á
sveimi.
Vættir á
biðilsbuxunum
I þjóðsögimum segir af því að huldu-
fólk og aðrar vættir hafi stöku sinnum
biðlað til dauðlegra og þá oftar kven-
auknecht
ÞÝSK GÆÐATÆKIÁ GÓOU VERÐI
litla manninum í þjóðfélaginu. Nema
hvað huldufólkið hefur líka tekið að
sér að refsa þeim sem hafa farið illa
með tittnefnda litla menn. Hulduffíð-
ur, systir huldumanns í stórum kletti i
Skriðdal, tók t.a.m. til sín Sigríði, ung-
an sveitarómaga sem hafði sætt illri
meðferð hjá húsmóður sinni. Var
Huldufríður látin þrífa hana og snyrta
og kenna alslags vinnubrögð. Eftir
marga mánuði giftist Sigríður bróður
Hulduffiðar í KJettinum. Til brúð-
kaupsins var boðið hjónunum sem
Sigríður hafði verið niðursetningur hjá
og Helgu dóttur þeirra sem hafði verið
henni góð. Giftist Helga öðrum bróður
Hulduffíðar en kerlingin var rekin burt
úr brúðkaupinu með skömm.
Makleg málagjöld til handa þeim sem
níðast á litla manninum stinga upp
kollinum á fleiri stöðum, hvað þá ef
viðkomandi hafa í ofanálag ekki hald-
ið hvildardaginn heilagan. Flettum við
aftar í handritið komum við að Látra-
Bjarna sem var einn þeirra sem fór
heldur illa fyrir, þótt hann að vísu sneri
aftur hálfú viðskotaverri en áður.
Bjami þessi var Jónsson og bjó i mið-
bænum á Hvallátrum i Rauðasands-
hreppi um miðja 18. öld. Hann þótti
fjölkunnugur, ágjam og harðdrægur
við fátæka sem hann bannaði að síga í
Látrabjarg til eggjatöku. Bjami hrap-
aði á endanum til dauðs niður í Saxa-
gjá við rissungaveiði á drottinsdag. Þar
gekk hann aftur og ásótti menn og
skepnur með gijótkasti. Loks tókst
Latínu- Bjama á Rnerri að slæva hann.
Fé til höfuðs draugi,
innflutningur og
framhjáhald
Sumir draugar em samkvæmt lýs-
ingu ansi óffýnilegir. Þetta á til dæmis
við um næsta draug i vættatalinu,
Látradrauginn svokallaða. í Látradal
og á Látraheiði í Rauðasandshreppi
þóttust menn um 1870 verða varir við
draug sem réðst að ferðamönnum og
lék þá stundum illa. Honum var svo
lýst að hann væri sívalur á vöxt með
engar herðar, eina hönd ffam úr miðju
bijósti og eitt auga í miðju höfði. Að
taka á honum var sem að taka á fínum
skráp og bar öllum saman um að
draugurinn kæmi úr Látrabjargi. En
eftir að sú nýstárlega aðferð var reynd
að leggja fé til höfúðs honum hefúr
ekki borið á Látradraugnum.
Einstaka draugar virðast vera inn-
fluttir miðað við nöfnin sem þeim hafa
verið gefin. Þannig hefúr Leiru-
bakkadraugurinn til að mynda einn-
ig gengið undir nafninu Gothenboig-
ardraugur. Aðrar vættir eru aftur á
móti eins rammíslenskar og þær ffam-
ast geta verið eins og Leiðindaskjóða,
ein nafntogaðasta dóttir Grýlu.
Þá er Leppalúði ekki síður íslenskur
en hans er getið sem síðasta eigin-
manns Grýlu gömlu. Um hann segir
jafnframt að hann hafi verið sá eigin-
maður er helst jafnaðist á við Grýlu í
hrikaleik og hafi þau hjónakomin átt
saman ein tuttugu böm. Leppalúði
hefúr víst ekki verið við eina Qölina
felldur í kvennamálum þvi að auki átti
hann með Lúpu vinnukonu sinni
holukrakka sem hét Skröggur.
Skottumar og
gigtveikar vættir
Skottumar sem finna má í vættatal-
inu em margar. Ein þeirra er Leirár-
Skotta eða Hvítárvalla-Skotta eins
og hún nefhdist upphaflega. Fyrra
nafnið hlaut þessi Skotta þegar hún
fylgdi Jóni Friðrikssyni Thorarensen á
Leirá og seinna Höllu fýrri konu hans
og bömum þeirra. Leirár-Skotta átti
einnig að hafa sést austur í Mýrdal.
Önnur Skotta er Skarðs-Skotta. Hún
var off höfð til sendinga og jafnvel
seld mansali. Bjami Pétursson ríki á
Skarði á Skarðsströnd tók við henni í
byijun 18. aldar en fargaði henni og
gaf með henni hangikjötskrof. Þessu
reiddist Skotta og kjálkabraut Bjama.
Undir stiganum í gamla Skarðsbænum
var Skottuskot og þangað var henni
skammtaður matur því hún hafði verið
vakin upp kvik.
En þó Skottumar hafi löngum verið
ærslafengnar og kátar verður ekki það
sama sagt um sumar aðrar vætti. Urð-
arboli til dæmis var vættur sem átti
heima i Bolabás austan undir Reynis-
^alli. Hann hafði mannsmynd niður að
mitti en neðri hlutinn líktist sel eða
nauti. Greyið hefúr ef til vill verið gigt-
veikur og heldur vansæll því í vætta-
talinu segir að hann hafi hljóðað ákaf-
lega undir slæm austanveður og espast
ef hermt var eftir honum en annars
engum gert mein. Árið 1829 hljóp
fjarska mikil skriða úr fjallinu rétt fyr-
ir innan Bolabás og síðan hefúr lítið
heyrst til Urðarbola, enda hellirinn
orðinn opinn í báða enda.
vættir. Atgangurinn á þó lítið skylt við
það sem nútímamaðurinn kallar róm-
antík tilhugalífsms og hefði sumum
bóndasonunum hreinlega ekki veitt af
karlaathvarfi ef marka má sögumar.
Sigurður bóndason lenti í einni þess-
ara kvenna er hann leitaði kinda Andr-
ésar foður síns hjá Ullarvötnum við
Vatnahjallaveg þar sem leitarmenn og
fé höfðu horfið undanfarin haust. Kom
þá til hans huldukona sem kvaðst heita
Valbjörg eða Vandráð og vera völd að
dauða leitarmanna og fjárhvarfi. Sagði
hún honum sömu örlög búin nema
hann færi til hennar. Sigurður féllst á
það með því skilyrði að kindur foður
hans kæmust heim. Bóndasonurinn bjó
síðan með huldukonunni og eignuðust
þau tvö böm. Á þriðja hausti vitjaði
Sigurður föður síns í draumi og bað
hann að koma með Eiriki presti næsta
aðfangadagskvöld jóla. Þeún tókst að
koma fjölskyldunni til byggða og
gæföist Valbjörg smám saman en var
þó aldrei til altaris. Ekki var talið ólík-
legt að séra Sæmundur Hólm á Helga-
felli væri af þeim kominn.
Annar vesalingurinn þurfti ekki aðeins
að eiga i höggi við huldukonu heldur
karl föður hennar einnig. Þetta gerðist
snemma á 19. öld þegar Eyjólfúr vinnu-
maður í Breiðdal gekk í fimglskini aust-
ur fra Jórvík suður að Ánastöðum eða
Flögu. Á leiðinni mætti hann huldu-
stúlku og föður hennar. Stúlkan kvaðst
heita Valbrá og bað hann að fara til sín,
enda mætti hann halda trú sinni og öllu
frelsi. Eyjólfúr neitaði og réðst karlinn
þá á hann. En vinnumanninum tókst
ásamt hundi sínum að ganga af karlin-
um dauðum. Moiguninn eftir fúndu
menn hundinn dauðan en mikið traðk
og blóð í snjónum.
„Nýir“ jólasveinar
Ems og áður var minnst á hefúr nokk-
uð komið fram af nýju efni varðandi
vætfir, sem hvergi er vitað til að hafi
birst á prenti áður. Meðal annars er þar
um að ræða fjölgun í bamahópi Grýlu
gömlu. Kerlmgm virðist heldur betur
hafa komið við á Snæfellsnesi þvi það-
an em ættaðir þeir Smjörhákur,
Flautaþyrill, Flotgleypir og Rjómas-
leikir. En eins og með hma synina bera
nöfnúi með sér hver hefúr verið aðal-
starfi eða í það minnsta helsta áhugamál
þessara þokkapilta.
Af Vestfjörðunum eru síðan upprunn-
ar þær Flotnös og Flotsokka. Þetta
eru tvær kerlúigar sem skriðu úr bæl-
um sínum og héldu heim á bæúia um
jólaleytið til að sníkja flot.
Hér hefúr verið stiklað á stóru vítt og
breitt um handritið enda ekki ætlunin
né vinnandi vegur að gera efni bókar-
innar tæmandi skil i eúmi blaðagrein.
Það ætti þó ekki að fara á milli mála að
ritið er bráðskemmtilegt aflestrar og
notagildi þess ótvírætt við hvers kyns
grúsk er viðkemur íslenskum vættum.
Ami sagði samantekt efúisins ekki
hafa verið síður skemmfilega, þó í
seinni tíð beindist áhugi hans í auknum
mæli að þeúri mistúlkun sem væri fal-
in í alhæfingum fiæðimanna um út-
breiðslu vættatrúar Islendinga gegnum
aldimar. En það er önnur saga.
KÆUSKÁPAR
FRYSTISKÁPAfí
0G
MARGT
FLEIRA
ELDAVÉLAR
0G
OFNAR
UPPÞVOTTAVELAfí
ÞVOTTAVÉLAfí
ÞURRKARAR
KAUPFELOGIN
UM LAND ALLT
MHM
SAMBANDSINS
HOLTAGÖRÐUM SÍMI 68 55 50
VIÐ MIKLAGARD