Tíminn - 06.09.1990, Blaðsíða 10

10 Tíminn
Fimmtudagur 6. september 1990
Fimmtudagur 6. september 1990
Tíminn 11

"

MMHHHnHHHHHHMM
'
■
.
Þjóðtrúin lifir góðu lífi meðal þjóðarinnar, þótt kynslóðirnar taki hana misjafnlega alvarlega:
Veðurgapar og verkalýðsbarátta
skjóta öldruðum skelk í bringu
Félagar í BHMR fóru heldur fijálslega með
þjóðtrúna síðastliðinn mánudag þegar þeir ætl-
uðu að reisa ríkisstjóm Steingrims Hermanns-
sonar níðstöng, og fyrir vikið má búast við að
áhrif bölbæna þeirra reynist lítil. Hvort viljandi
var svona staðið að málum eða hvort aðgerða-
nefhdin hefúr gleymt að spyija þjóðháttaffæð-
ingana í félaginu um það hvemig reisa eigi níð-
stöng skal ósagt látið. Hitt er ljóst að úr varð at-
höfn sem enga hliðstæðu á sér i íslenskum
þjóðsögum eða þjóðtrú. Að mati biskups ís-
lands, herra Ólafs Skúlasonar, var þessi athöfn
engu að síður ekki sæmandi háskólamenntuð-
um mönnum og það sem e.t.v. er enn alvar-
legra, að athöfnin hefur skotið mörgu eldra
fólki skelk í bringu.
Það sem gerði athöfh háskólamanna ffá-
brugðna þjóðtrúnni var að þeir notuðu þorsk-
haus í stað hrosshauss, en níðstangir em ekki
níðstangir nema þær prýði hrosshaus. Háskóla-
menn notuðu þorskshaus sem ekki virðist
tengjast á nokkum hátt níðstöngum eða öðrum
galdrastöngum. Þá vísaði þorskhausinn beint
upp í loft og er það enn eitt dæmið um mistök i
sambandi við níðstöngina.
Hliðstæðu við athöfh háskólamanna er helst
að finna í Þjóðsögum Jóns Ámasonar, þar sem
talað er um vindmaga, vindgapa eða veður-
gapa. Veðurgapi var hafður til að gera ofviðri
að mönnum sem vom á sjó og drekkja þeim.
Þá var tekið óupprifið lönguhöfuð og það fest
niður á stað sem var hátt uppi, annaðhvort á
sjávarbakka ef hann var hár eða á atgeir eða
stöng, og það sem út snéri á lönguhausnum
óupprifnum var látið snúa í þá átt sem óveðrið
átti að koma úr. Síðan var tekið kefli og rist á
það galdrarún og þá var kjafturinn á löngu-
hausnum þaninn út og keflinu stungið þar.
Æstist veður þá svo að engum skipum var fært
ásjó.
Einnig em dæmi um það að lönguhöfuðið og
maginn á löngunni væm fest á stöng, munnur-
inn rifinn upp og látinn vísa í þá átt sem vind-
urinn átti að blása úr. Ef galdurinn heppnaðist
átti vindurinn að blása inn um munninn á löng-
unni og fylla magann af vindi og átti hann þá
að standa aftur eins og rófa. Ásamt þvi að setja
upp stöngina þurfti að fara með galdraþulu.
Samkvæmt fomum heimildum þarf að notast
við hrosshöfiið til að setja upp niðstöng, en
lönguhöfuð til að magna upp óveður. Löngu-
höfuðið þarf að rifa upp svo vindurinn leiki um
ginið og snúa opinu í þá átt sem vindurinn á að
koma úr. Háskólamenn notuðu þorskhöfuð,
óupprifið og sném því beint upp í loft.
Eru níöstangir
að komast í tísku?
Á undanfómum ámm hefur eitthvað borið á
því að reistar hafi verið níðstangir. Herstöðva-
andstæðingar hafa verið iðnastir við kolann og
hefur lögreglan yfirleitt tekið af þeim stangim-
ar og gerðist það síðast nú um helgina þegar
þeir vom að mótmæla komu Fastaflota Atl-
antshafsbandalagsins. Herstöðvaandstæðingar
hafa notast við hrosshausa og mun sá siðasti
hafa verið heimasmíðaður. Þá munu islenskir
stúdentar í Noregi hafa reist niðstöng á áttunda
áratugnum til að bola þáverandi rikisstjóm frá,
þegar hún hafði ekki staðið sig nægilega vel í
lánamálum að þeirra mati. í fyrstunni ætluðu
þeir að nota hrosshaus en norsk yfirvöld stöðv-
uðu það og notuðust þeir því við þorskhaus og
beindu honum til íslands. Frægasta níðstöngin
er líklega niðstöng sú sem Egill Skallagrims-
son reisti i Noregi til að bola konungi ffá völd-
um. í skýringum við Egilssögu eftir prófessor
Sigurð Nordal segir að í fomöld hafi menn not-
að hrosshausa á níðstangir sínar, en einhvetjar
heimildir væm um lönguhöfúð á níðstöngum
og sá siður hafi haldist lengur en yfirleitt hefði
það verið notað til að magna upp óveður.
Lönguhöfúðsmál hafa af og til komið upp í
gegnum tiðina. í Árbók Hins islenska fom-
leifafélags segir ffá lönguhöfúðsmáli úr Ána-
naustum 1729. Vitni vom að því að lönguhöf-
uð var sett á birkistaur á hjalli 30. mars það ár.
Hausinn sneri í móti vestri og var óuppskorinn
og óupprifinn, gapti dálítið og var þaninn upp
með tveimur smáspýtum en ekkert letur var á
þeim. Illugi nokkur Bjamason varð uppvís að
því að hafa sett upp hausinn og var færður til
dómara og spurður að því í hvaða tilgangi og
hvers vegna hann hefði sett upp hausinn. Sagði
Illugi að það hefði verið gert í heimsku og narr-
arii. Þá var hann spurður hvort hann væri að
stofna til illviðra og strauma en Illugi vildi ekki
kannast við það og var tilbúinn að sveija að
hann hefði ekki viljað djöfúlinn dýrka með
orðum eða athöfnum. Dómendum þótti þó lík-
legt að hann hefði gert þetta i einhverri slæmri
meiningu, því einir og aðrir óráðvandir drengir
hefðu með álíka lönguhöfúðs uppsetningu
ásamt illskuháttum og særingum, djöfúlinn
dýrkað áður til foma. Illugi fékk áminningu hjá
sóknarprestinum og var dæmdur til hárrar fé-
sektar.
Hallffeður Öm Eiríksson þjóðffæðingur sagði
að dæmi væm um svona mál langt ffam á síð-
ustu öld og fólk sem lifði ffam á miðja þessa
öld hefði kunnað að lýsa þessu. Hallffeður
sagði að greinileg tengsl væm á milli níðstang-
ar og veðurgapa eða vindgapa, eins og kemur
ffam hjá Sigurði Nordal, en eingöngu hefðu
verið notuð lönguhöfúð á stangimar og þær
hefðu aðallega verið notaðar til að magna upp
óveður. Athöfnin hjá háskólamönnum hefði
ekki farið ffam samkvæmt íslenskri þjóðtrú og
þjóðsögum. Hallffeður sagði að með hliðsjón
af því að vindgapi átti að magna ofviðri að
mönnum á sjó og drekkja þeim, þá hafi það
verið eins gott að BHMR-félagar gerðu hann
ekki samkvæmt settum reglum.
Eftir
Stefán
Eiríksson
Athöfnin skaut eldra
fólki skelk í bringu
Eins og kunnugt er af fféttum hér i blaðinu
kunni prestastétt landsins ekki að meta þá bar-
áttuaðferð að reisa níðstöng. Þeir em þó ekki
einir um þessa skoðun og virðist sem eldra fólk
kunni síður að meta þetta uppátæki en ungt
fólk. Timinn hafði spumir af því að á nokkrum
t í~' ~"

HhHI.
4 ip
fBf >/._ ____t tk.
„Níðstöng" eða „veðurgapi" BHMR. Á innfelldu myndinni má sjá teikningu af veðurgapa sem prýðir forsíðuna á „íslenskum þjóðsögum" Ólafs Davfðssonar.
Timamynd: Pjetur
stofnunum á höfúðborgarsvæðinu fyrir eldri
borgara hafi gamla fólkið bmgðist illa við
ffegnum af mótmælunum og sumir hveijir orð-
ið vemlega skelkaðir. Þetta fékkst staðfest í
meginatriðum þegar eftir þessu var spurt.
Þannig sagði aðstoðardeildarstjóri á hjúkrun-
ardeild Droplaugarstaða aðspurð að eldra fólk-
ið á Droplaugarstöðum hefði haft orð á þvi að
þeim fyndist þetta hræðilegur atburður, vegna
þess að það virtist muna vel eftir því hversu
ljótt hefði þótt að gera þetta fyrr á tímum. Þjóð-
sögumar og þjóðtrúin heföi kennt þeim að þeg-
ar svona væri gert, þá myndi það rætast og því
hefði þetta skotið þeim skelk í bringu. Hún
sagði að fólkið hefði líka talað um að það ætti
ekki að nota hið vonda til að ná ffam bættum
kjörum, ffekar hið góða. Hún sagði að yngra
fólkið tæki þessu kannski sem gríni en eldra
fólkinu finnist mikil alvara á bak við þetta.
Á Elli- og hjúkrunarheimilinu Grund fengust
þær upplýsingar að bæði starfsmönnum og
vistmönnum hefði þótt þessi athöfn ógeðfelld
og óviðeigandi og allir væm gáttaðir á ffam-
komu manna sem teldu sig vera menntamenn.
Gamla fólkið trúði því ekki að það fólk sem
það hefði kostað i grunnskóla og háskóla með
vinnu sinni og skattgreiðslum kæmi ffam með
þessum hætti.
Vindgapi til aö
ná sér í kvenmann
í íslandsldukkunni eftir Halldór Laxness seg-
ir ffá því þegar Jón Þeófilusson sagði nafna
sínum Hreggviðssyni, hvemig búa ætti til
vindgapa, er þeir vom samvista í þrælakistunni
á Bessastöðum. Þar er um að ræða galdrastaf-
inn vindgapa og ætlaði Jón Þeófílusson reynd-
ar að nota hann til að krækja sér í kvenmann:
,TJa, sagði Jón Hreggviðsson. Vindgapa?
Vegna stúlku?
Já, sagði maðurinn. En það mistókst.
Hefúrðu þesskonar vindgapa hér? spurði Jón
Hreggviðsson. Seint er fúllreynt. Hver veit
nema við gætum galdrað til okkar kvenmanns-
belg híngað. Oft var þörf en nú er nauðsyn.
En yfirvöldin höfðu þá tekið ffá manninum
vindgapann.
Getum við ekki búið okkur til vindgapa, sagði
Jón Hreggviðsson. Getum við ekki rispað staf-
skrattann með axarhymunni á höggstokkinn og
feingið fallegan kvenmann velfeitan inn híng-
að til okkar strax í nótt, og helst þijár.
En það var ekki hlaupið að því að koma sér
upp þessum staf, til þess þurfti mun rýmri að-
gang að dýrarikinu og náttúrukröftunum en
kostur var í þessum stað; vindgapi er letraður
með hrafnsgalli á mórautt hundtíkarskinn
holdrosamegin og borið síðan ofani stafinn
blóð úr svörtum ffessketti sem óspjölluð mey
hefúr skorið á háls við fúllu túngli.
Hvemig gastu feingið óspjallaða mey til að
skera svartan ffesskött? spurði Jón Hreggviðs-
son.
Hún systir min gerði það, sagði maðurinn.
Það tók okkur þijú ár að útvega hrafnsgallið.
En fyrstu nóttina sem ég hélt gapanum á lofti
uppá svefnhúsi prestdótturinnar og þuldi gap-
aldursstefnu var komið að mér, enda var þá
kýrin dauð.
En stúlkan, spurði Jón Hreggviðsson.
Það svaf hjá henni maður, sagði Jón Þeófilus-
son grátandi.
Jón Hreggviðsson hristi höfúðið“.

'