Tíminn - 20.09.1990, Blaðsíða 18
18 Tíminn,
Fimmtudagur 20. september 1990
Mgggg|gg|3g8g
BÓKMENNTIR
Gorbatsjov hafi sigað hemum á and-
ófsmenn í suðurhlutum rikisins þá
dugar honum það ekki. Blóðbaðið í
Tiflis og víðar á þeim slóðum var gíf-
urlegt, fregnir ffá opinberum aðilum
eru lygar. Heima fyrir í Rússlandi
verða allar tilraunir til markaðsbú-
skapar gagnslausar, kerfið stendur
eftir sem áður og að dómi höfundar
gín við þjóðum Sovétríkjanna sú
staðreynd að þær munu innan tíðar
verða taldar til þriðja heimsins. „Fáir
munu syrgja perestroiku.“ Og hann
klykkir út með þessum orðum:
„Perestroika hefur endað í blóðugum
óskapnaði. Baráttan er aðeins að
hefjast. Mýrarljósin ffá upphafi ní-
unda áratugarins eru slokknuð 1990;
fjöldinn er tekinn að átta sig á hveijir
era fjandmenn hans og hverjir eru
stuðningsmenn hans. Lausn hefur
engin fengist. ískyggilegir tímar eru
ffamundan. En ffamtíðin bíður. Við
lifum, við störfum og það þýðir: von-
in lifir.“
Þegar fjöldinn er tekinn að átta sig á
hveijir eru fjandmenn þá verður ill-
mögulegt fyrir fjandmennina að
standa gegn þeim, sem heimta rétt
sinn og lágmarksréttindi. Umræðan
er opnari og sem dæmi um það eru
umsagnir um ætlaðan fjölda fómar-
lamba Stalins fyrir 1939, sem birtist í
Pravda og Izvestia i april s.l. Fjöldinn
var áætlaður 50 miljónir, mannfall í
styijöldinni ekki meðtalið. Tilgang-
urinn með þessum uppljóstrunum
virðist vera sá að kenna Stalin um all-
an hryllinginn. Aftur á móti kvarta
stjómarmálgögn yfir því að almenn-
ingur sé hættur að sýna styttum af
hinum „merka stjómmálahugsuði"
tilskilda virðingu. En þar er eitt
merkið um að almenningur sé að
„hrista af sér klafann". A minningar-
samkoniu í Kíev nú nýlega, sem
haldin var í tilefni af því að fjögur ár
em liðin ffá Chemobil-slysinu, gerð-
ist það að manngrúinn, um 60.000
manns, hélt að styttu Lenins og gerði
sig líklegan til að hrinda henni af
stalli. Lögregluvörður varði styttuna
en aftur á móti gat hann ekki varið
hana fyrir bókaregninu sem dundi á
styttunni, en þar var kastað ýmsum
ritum Lenins. Fólk virðist hafa feng-
ið nóg af ffeðinni hugmyndaffæði,
sem er inntak þeirra rita.
Siglaugur Brynleifsson
Blindgata
Kagarlitskys
Boris Kagariitsky: The Thinking Reed. Int-
ellectuals and the Soviet State 1917 to the
Present Translated by Brian Pearce.
Verso 1988.
Borís Kagariitsky: Farewell Perestrolka. A
Soviet Chronicle. Translated by Rick Sln-
on. Verso 1990.
Tibor Szamuely ritaði merka bók
um rússnesku intelligensíuna, „The
Russian Tradition", sem fjallar um
sögu Rússlands og sögu byltingar-
manna í Rússlandi fram að bylting-
unni 1917. Szamuely var af ung-
verskum ættum, en faðir hans starf-
aði á vegum Sovétstjómarinnar þar
til hann hvarf 1937. Tibor var hand-
tekinn og settur í fangabúðir. Síðan
starfaði hann í Ungveijalandi og
komst loksins 1964 hl Englands.
Framhald þessarar sögu er „The
Thinking Reed“ eftir Kagarlitsky.
Báðar þessar bækur fjalla um sama
efnið, baráttusögu intelligensíunnar
fyrst við zarveldið og síðan við veldi
kommúnista. Viðhorf höfundanna
em nokkuð ffábmgðin hvort öðm.
Tibor skrifar frá sjónarmiði Vestur-
evrópubúa en Boris Kagarlitsky ffá
sjónarmiði höfundar, sem álítur að til
sé „lýðræðislegur sósíalismi“ í ná-
inni ffamtíð. Kagarlitsky var dæmdur
í þrælkunarbúðir 1982 fyrir ffávik ffá
ríkjandi hugmyndaffæði, en fékk
frelsi 13 mánuðum síðar. Meginhluti
þessarar bókar hans var unninn um
það leyti sem hann var lokaður inni,
en handritinu var bjargað og komst
loks í hendur ritstjóra „New Left
Review" í London.
„The Thinking Reed“, titillinn er úr
íhugunum Pascals. Þar segir: „Mað-
urinn er aðeins reyr, vamarlausastur
allra, en hann er hugsandi reyr.“ Höf-
undurinn er manna kunnugastur því
flóði „samizdat" tímarita og verka,
sem út hafa komið þrátt fyrir bann
yfirvalda og eftir „glasnost“ var
banninu aflétt í orði, en verk Kagar-
litskys vom eftir sem áður litin hom-
auga af yfirvöldum.
Höfundurinn ræðir hér um deilur
þcirra, sem fóm með ríkisvaldið og
æðstu stjóm flokksins og þess hluta
„intelligensíunnar“, sem andæfði
stjómarháttum kommúnista. Andófið
var vægast sagt erfitt, þar sem Sovét-
rikin em ekki réttarríki, engin lög
tryggðu rétt einstaklingsins svo sem
rit- og málfrelsi og athafnafrelsi og
rétt manna gegn gjörræðisstjómun.
Þótt stjómarskrá væri talin æðstu lög
Sovétríkjanna þá var það aðeins í
orði. Enda stangast hugtakið réttar-
ríki algjörlega á við marxismann. Þar
sem marxistar em við völd fara lög
og réttur eftir hentugleikum stjóm-
valda. Og þar sem marxistar hyggja á
valdatöku, þá beinist pólitísk atlaga
þeirra fyrst og ffemst gegn réttarrík-
inu, þeir svifast einskis til þess að
gera það tortryggilegt og þar með
þrískiptingu ríkisvaldsins ffam-
kvæmdarvald, löggjafarvald og
dómsvald.
Höf. telur að ofsóknir gegn mennta-
mönnum eða „intelligensíunni" hafi
magnast á dögum Stalins, en eins og
kunnugt er þá streitast kommúnistar
við að koma því sem miður fór í Sov-
étríkjunum á reikning Stalins, þótt
Stalinstímabilið sé ekkert annað en
ffamhald stjómarstefhu Lenins. „Sá
merkilegi stjómmálahugsuður"
(setning tekin úr kennslubók í mann-
kynssögu, sem kennd er í íslenskum
gmnnskólum og dreift af ríkisútgáf-
unni, Námsgagnastofnun), þ.e. Len-
in, hóf manndrápin í Rússlandi, bæði
bein og óbein, borgarastéttin var
kvistuð niður, einnig nokkrar miljón-
ir bænda, sem ýmist vom drepnir af
ffamvarðarsveitum verkalýðsins,
sem sendar vom um allar sveitir til
manndrápa, eða með því að ræna þá
matnum, svo að íbúar heilla byggðar-
laga dóu úr hungri.
A dögum Stalins var haldið áfram
manndrápunum og hin andlega kúg-
un jókst, listamenn og skáld flúðu
land, frömdu sjálfsmorð eða vom
myrtir í fangabúðum. Andóf á þess-
um ámm var næsta vonlítið. Ofúrlítil
vonarglæta kviknaði með blaðri
Krústsjovs, en sá vonameisti kafnaði
fljótlega. Þótt höfundur tali um „nýj-
ar sósíalískar hreyfingar“ þá komu
þær og fóm þrátt fyrir glasnost síðar.
Því eins og kunnugt ætti að vera þá er
„lýðræðislegur sósíalismi" og hvað
þá „menningarlegur sósíalismi" ekki
til, nema sem hrikaleg lygi.
Von Kagarlitskys um að glasnost
muni ijúfa forpokunina, virðist ekki
hafa ræst, að minnsta kosti ekki hvað
verk hans sjálfs áhrærir. Það er talað
og talað, glæpaferli fortíðar sópað í
þá allsherjar sorptunnu Stalin og síð-
an er haldið áfram að tala og fátt
breytist. Höfundur hefur lagt mikla
vinnu í rit sitt, hann rekur nákvæm-
lega deilur ftilltrúa ríkisvaldsins og
þeirra sem hvöttu til opinnar umræðu
fram til 1982. En árangurinn er tak-
markaður sem von er. Þegar bók
Kagarlitskys er borin saman við bók
Timor Szamuelys, þá kemur í ljós, að
þau öfl, sem „intelligensían" átti í
átökum við, vom mjög ffábmgðin
hvort öðm. Rússneska zarveldið var
á allan hátt mennskara afl og þótt út-
legðardómar og einangmnardómar
væm í nokkmm mæli, þá blikna þær
aðgerðir við þann ómennska hrylling
sem einkenndi viðbrögð Lenins og
Stalins gegn öllu andófi. Pushkin
varð að þola útlegð um tíma, Dos-
tójevski hafði fullt ferðaffelsi og
mesti andstæðingur zarvcldisins Tol-
stoj sat í ffiði. Aftur á móti var Mend-
elstam myrtur í þrælkunarbúðum,
Majakovski ffamdi sjálfsmorð, Past-
emak var hundeltur af stjómvöldum
og málaliðum þess meðal rithöfunda,
Solzhenitsyn fluttur með valdi í út-
legð, svo að fáeinir séu nefndir.
Herzen, einn skeleggasti andstæðing-
ur zaranna, fór í útlegð, en naut allra
tekna sinna af jarðeignum sínum í
Rússlandi, þrátt fyrir ónáðina.
Bók Kagarlitskys er vel skrifuð og
heimildaskrár fylgja og hann ber þá
von í bijósti að ástandið megi skána
það mikið með rýmkim hinnar and-
legu spennitreyju, að rithöfundar og
andófsmenn stjómarinnar í Kreml
geti komið skoðunum sínum til al-
mennings án þess að eiga á hættu
þrælabúðir eða líflát.
Með glasnost og perestroiku Gor-
batsjovs vöknuðu miklar vonir í Sov-
étríkjunum, ekki síst meðal andófs-
manna. Menn vom ekki lengur hand-
teknir fyrir að láta í ljós andúð á ýms-
um gerðum stjómvalda í orði.
Kagarlitsky getur þess 1 formála fyrir
„Farewell Perestroika" að ekkert af
greinum hans hafi fengist birt í opin-
berum málgögnum hingað til (skrifað
1990). í bók sinni ræðir höfundur
reynsluna af þeirri slökun, sem Gor-
batsjov stóð fyrir á bönnum við rit-
ffelsi og málffelsi, einkum árin 1988-
89, og þeim áhrifum sem sú stefna
hafði meðal menntamanna og al-
mennings í Sovétríkjunum.
Stjómmálaflokkar og fjöldahreyf-
ingar mynduðust, umræða um samfé-
lagsmál varð opinskárri en áður hafði
þekkst og gagnrýni á stefhu stjóm-
valda varð háværari. Nítjánda flokks-
þing kommúnistaflokksins var á
næsta leiti og deilumar mögnuðust
milli stríðandi hópa bæði innan
flokks og utan. Höfundurinn rekur
síðan atburðarásina mánuð eftir mán-
uð. Verkföll hófust í Síberíu, ókyrrð-
in jókst í Eystrasaltsríkjunum. Kosn-
ingar fóm ffam vorið 1989, kosning-
ar sem vom annarrar gerðar en kosn-
ingar þar til. Úrslitin vom ekki
ákveðin af stjómvöldum og í einni
ræðu sinni talaði Gorbatsjov um
„Sovétríkin sem lýðræðisríki“.
Ástæðan fyrir öllum þessum breyt-
ingum var hungur, óstjóm og sú
efnahagslega blindgata sem 70 ára
lygar og kúgun kommúnista höföu
Ieitt þjóðimar inn í.
Ástandið f leppríkjunum var svipað,
nokkuð mismunandi þó. Og þjóðir
leppríkjanna risu upp eftir 40 ára lyg-
ar og kúgun, óttinn við kommúnista-
hyskið sem Stalin og arftakar hans
höföu stutt til valda með hervaldi
hvarf þegar augljóst varð, að þetta
var Mökkurkálfi, sem haföi reyndar
eyðilagt líf fjöldans, gert alla að lyg-
umm og þjófiim og rústað gróður-
moldina, mengað löndin eitri.
Og í heimalandinu logaði andúðin á
sömu fyrirbrigðum og nú er svo
komið að orðið „kommúnisti" vekur
viðbjóð og hatur í bijósti þjóða Sov-
étríkjanna.
I Sovétríkjunum átti umbótastefhan
„perestroika“ að bjarga málunum og
í bókarlok gerir höftmdur upp við
umbótastefnuna. Hún hefiir algjör-
lega mistekist, skorturinn hefiir aldr-
ei verið sem nú, sósíölsk samvirkni
hinna ýmsu þjóða Sovétríkjanna er
búin að vera, hver þjóð leitast við að
losna undan Kremlvaldinu og þótt
Með bókinni Flugan á vcggnum eftir
Tony Hillerman hefst nýr þáttur í út-
gáfu Fijálsar fjölmiðlunar hf., útgáfa
góðra en ódýrra bóka, Úrvalsbóka.
Markmiðið með útgáfu Úrvalsbóka
er að bjóða ffam góðar afþreyingar-
bækur, valdar þannig að líklegt sé að
sem flestir njóti þeirra. Úrvalsbækur
gera kröfur til þeirra bóka sem gefhar
verða út þannig að lesendur eiga að
geta treyst því að Úrvalsbók sé vel
valin bók. í öðm lagi er lögð áhersla
á að Úrvalsbækur séu vel þýddar á
frambærilega íslensku. í þriðja lagi
er verði mjög í hóf stillt. Útsöluverð
fyrstu bókanna er þannig ákveðið kr.
691.
Fyrsta Úrvalsbókin, Flugan á
veggnum, er úrvals spennusaga og
jafnframt dálítið óvenjuleg sem slík.
Hún er ein af fyrstu bókum höfundar-
ins, Tony Hillerman, og kom fyrst út
árið 1971. Síðan hefur hún verið end-
urprentuð hvað eftir annað og verið
hátt á sölulistum vestan hafs. I ár,
1990, var hún endurútgefin enn einu
sinni hjá Harper & Row, samtimis í
tíu borgum í Ameríku, Evrópu og
Asíu.
Ætlunin er að ný Úrvalsbók komi út
í hveijum mánuði. Næst 1 röðinni er
kanadísk leynilögreglusaga, I helg-
reipum haturs, eftir Maurice Gagnon.
Þar er Rowena Grant aðalhetjan,
einkaspæjari í Montreal. Þetta er
fyrsta bók höfundarins í fyrirhugaðri
bókaröð um þessa snjöllu og álitlegu
konu, en Maurice Gagnon hefur látið
ffá sér fara á fimmta tug bóka á ensku
og ffönsku, fyrir utan rúmlega sextíu
útvarps- og sjónvarpsleikrit fyrir
CBC.
Næstu bækur á eftir þessum tveimur
era Leikreglur eftir John Sandford og
Lygi þagnarinnar eftir Brian Moore.
Þessar bækur era báðar nýjar af nál-
inni — Lygi þagnarinnar er svo ný að
hún er einmitt núna þessa dagana að
koma út erlendis.
Þær fjórar bækur sem hér hafa verið
nefndar era sín með hveiju móti, þó
allar eigi þær það sameiginlegt að
vera úrvals spennusögur. Þannig
vonast aðstandendur Úrvalsbóka til
að ávinna tvennt: annars vegar kom-
ast að því hvort íslenskir lesendur
taka einhveija eina gerð spennubóka
fram yfir aðra, hins vegar að þreyta
ekki lesendur sína með því að bjóða
sífellt sama graut úr sömu skál.
Umsjónarmaður með vali og ffá-
gangi Úrvalsbóka er Sigurður Hreið-
ar Hreiðarsson, ritstjóri Úrvals.
Ú RVALSBÆKU R