Tíminn - 29.09.1990, Blaðsíða 3
Laugardagur 29. september 1990
HELGIN
11
Klaus Fuchs. Sonia kom upplýS'
ingum hans í hendur Staiíns.
væri í kröggum og urðu þetta lokin á
störfum hennar.
Víkur nú sögunni að Richard Hollis.
„Fimmti maðurinn“
Leitin að svikara innan M15 eða
„fimmta manninum" hófst eftir
1960 og er þetta mál nú á allra vi-
torði. Menn hafði grunað að
skemmdarverkastarfsemi hefði átt
sér stað innan M15 frá því eftir stríð
og fór sá grunur vaxandi.
Sú staðreynd að Fuchs hafði getað
njósnað óáreittur í níu ár þótti stór-
hneykslanlegt, en nóg var af minni
áfölíum er M15 varð fyrir. Bruno
Pontecorvo, öðrum atómnjósnara,
tókst að flýja aðeins fjórum mánuð-
um eftir að Fuchs var fangelsaður.
Donald Maclean flúði ásamt Guy
Burgess eftir að hann hafði verið að-
varaður um yfirvofandi handtöku.
Holis hafði verið í M15 allt stríðið
og varð hann forstjóri stofnunarinn-
ar 1956. Níu ár hans í þessu starfi
einkenndust af miklum áföllum. Að
vísu hafðist uppi á njósnurum, en
ekki fyrr en eftir mörg ár og eftir að
þeir höfðu gert mikinn skaða. í októ-
ber 1962 handtók GRU njósnarann
Oleg Penkovsky, sem njósnaði fyrir
Breta. Hann hafði aðeins starfað í
eitt ár og hefði getað orðið mjög
mikilsverður uppljóstrari.
Árið 1963 gerðist það að Kim Phil-
by, sem nýlega hafði játað að vera
sovéskur njósnari, var boðin sakar-
uppgjöf fyrir að veita upplýsingar. En
hann hvarf þá skyndilega í Beirut og
komst til Sovétríkjanna. Ljóst var að
hann hafði játað til þess eins að
vinna tíma, meðan flótti hans var
skipulagður. En þetta virtist hægt að
nota sem vísbendingu, því hópur
þeirra sem hefðu getað aðvarað Phil-
by var mjög lítill - en í honum voru
þeir Hollis og aðstoðarmaður hans,
Graham Michell. Þar með hófust
svikaraveiðar, sem stóðu í tuttugu ár.
Michell var settur undir smásjána.
Hann hætti störfum og var áfram
undir grun. Hann var þó loks hreins-
aður af allri sök og beindist athug-
unin nú að Hollis. Hann var einnig
hættur störfum, en var kallaður til
strangrar yfirheyrslu í South Audley
Street í Mayfair.
Rannsóknarnefndin fór vandlega yf-
ir öll mistök M15 og var það ekki
þægileg tilhugsun að ef yfirmaður
M15 hefði verið sovéskur njósnari,
var starf bresku - og raunar banda-
rísku leyniþjónustunnar líka - að
miklu leyti í rúst.
Engar áþreifanlegar sannanir fund-
ust um sekt Hollis. En Wright var
ekki í vafa. í bók sinni „Spycatcher"
greinir hann frá því er árið 1970
tókst loks að ráða gamalt dulmáls-
skeyti frá sovéska sendiráðinu.
Reyndist þar vera um að ræða boð
frá Kremer, þar sem hann sagði frá
fundum þeirra Soniu. Skeytið sann-
aði einnig að hún stjórnaði njósn-
arahópi þegar árið 1941. Þetta telur
Wright sönnun þess að hún hafi
komið til Englands beinlínis til að
stjórna háttsettum manni, sem gekk
undir nafninu „Elli“. „Þegar þetta
varð uppvíst var ég ekki í vafa um að
Elli var til,“ segir Wright, „og að
Sonia stjórnaði honum frá Oxford."
Nú fyrir skömmu spurði höfundur
þessarar frásagnar Soniu að því hvað
satt væri í þessu.
Sonia svaraði mjög afdráttarlaust.
Getgátur um að hún hafði átt sam-
band við Holis væru með öllu ósann-
ar. „Þetta er hlægilegt. Ég hefði verið
stolt af því, ef það væri rétt að ég
hefði haft yfirmann M15 í hendi
mér.“ Hún þekkti til þessa furðulega
máls og hafði lesið nokkrar bækur er
fjölluðu um það. Henni fannst þær
leiðinlegar og villandi. „Ég vil ekki
sjá að vera hetja í sögu, sem ég hef
ekki komið nærri,“ segir hún.
Segir hún satt?
Orð Soniu eru mikilsverð í ljósi
þeirrar athygli sem málið hefur not-
ið í 25 ár. En segir hún satt?
Höfundur þessarar frásagnar bendir
á að þetta vital við Soniu var ekki að
frumkvæði hennar. Hún hafði þagað
í fjörutíu ár og var ekki sérlega mál-
gefin nú. Múrinn var að hverfa og
dagar a-þýska alþýðulýðveldisins
virtust senn taldir. í öll þessi ár hafði
hún unnið sem ákveðinn kommún-
isti að uppbyggingu sameignarkerfis-
ins, er nú virtist vera að hrynja. Hefði
hún því átt að hafa annað að hugsa
um en að draga skýlu yfir gamalt
mál, sem hvort sem var heyrði sög-
unni til. Enn segir höfundur:
„Mér virtist hún fagna þessu tæki-
færi til þess að segja frá sigrum
þeirra Klaus Fuchs og leiðrétta sög-
una um Hollis. Nú, þegar kalda stríð-
ið sýndist á enda, virtist þáttur Holl-
is æ þýðingarminni. Mér fannst Son-
ia segja heiðarlega frá og ég trúði
henni.“
Átján ára hafði hún gengið
í þýska Kommúnistaflokkinn
og lært að fara með byssu.
Myndin ertekin í mars 1927.
En ef Sonia hafði ekki samband við
menn innan M15, hvernig gat hún
þá komist upp með að starfa í níu ár
án verndar? Sjálf segir hún: „Meðal-
tfminn er þrjú ár og þá kemst upp
um mann. Við Len hugsuðum oft
um það hvort einhver í M15 héldi
hlífiskildi yfir okkur. Auðvitað viss-
um við það aldrei, en okkur fannst
það ótrúlegt að við gætum verið
svona heppin."
Anthony Blunt, listfræðingurinn
sem var hátt settur í M15 til 1946,
hefði getað gruggað vatnið til að
vemda þau, hefði þess gerst þörf. En
það er ólíklegt að M15 hafi tengt
Soniu uppljóstrunum um atóm-
sprengjuna. Og hefði alvarlegur
grunur fallið á hana er ólíklegt að
einn M15 maður hefði getað bjargað
henni. Þetta er margbrotin kerfis-
stofnun, þar sem menn geta óhrædd-
ir sagt hug sinn sín á milli og þar sem
ekki er auðvelt að þegja málin í hel.
Löng þögn
Dóttir Soniu, Nina, sagði höfundi
að í Englandi heföu þau börnin ekk-
ert um starfsemi foreldranna vitað.
Meira að segja eftir að til Berlínar
kom þögðu þau áfram til 1968.
Þögnin átti að vernda aðra njósnara
í Bretlandi. En hverja? Höfundur
segir: „Þegar ég ræddi við Derek
Tangye, sem þjónaði í M15 frá 1941
til 1950, sagði hann eitt sinn: „Það
hlýtur að hafa verið Blunt. Þetta var
hæfilegt hlé eftir að hann gerði hin-
ar leynilegu játningar sínar og ljóst
varð að staðið yrði við sakarupp-
gjof.“
FLÓTTINN FRÁ
BbP ■ M Kii ■ BTI mJr I
TIL BERLÍNAR
Sonia flúði frá Englandi í mars
1950, skömmu eftir að Klaus
Fuchs var handtekinn og dæmdur
í 14 ára fangelsi. Játning hans
hefði beint spjótum að hennl og
það þótt hann hefói aldrei vitað
hvað hún hét né hvar hún bjó.
Hún gat ekld tafið lengur.
Len hafði fótbrotnað eftir slys á
mótorhjóli og varð því eftir —
„kveðjustundin var undarteg, ef
til vill mundum við ekki sjást aft-
ur,“ segir Sonia. Mlchael varð líka
eftir, en hann var að nema heira-
speki við háskólann í Aberdeen.
Sonia gróf flokksskírteinið sitt
og senditækið og hélt út á Heat-
hrow- flugvöll með þau Ninu og
Peter, yngri böm sín. Flugvélin
lenti í Berlín og þau fóru rakleitt
að landamærastöðinni við Fried-
richstrasse, en þar komust þau yf-
ir á sovéska hernámssvæðið und-
ir vakandi eftiriiti NKVD manna.
Þetta var ömurleg heimkoma.
Hún hafð farið í skyndi að heiman
og enginn átti von á henni. Hún
hringdi í Jiirgen bróður sinn, sem
búið hafði í V-Berlín, en flúið yflr
á sovéska svæðið eftir handtöku
Fuchs. Kona hans kom til þeirra á
stöðina. Þar sátu bömin á bak-
pokunum sínum og hríðskulfu,
en klukkan var tíu að kvöidi. Hún
fór með þau frá einu hótelinu til
annars, en alis staðar var fullt
Loks var þeira bent á gömul hjón
sem leigðu út heihergi nærri Ro-
senthaler Platz.
„Börain sváfú saman í köldu og
röku rúmi og ég f öðru,“ sagði
Tryggur eígí nmaðu r
Len Beurton.
Sonia. Þegar þau vöknuðu blasti
við þeim bo»g í rústum. Herberg-
ið var ekki upphitað nema þrlðja
hvera dag út af kolaskorti.
En brátt féldc Sonia aðsetur í
litla húsinu, þar sera hún býr enn.
Len og Michael komu brátt. Sonia
vann hjá kerflnu — fyrst við upp-
lýsingar, en síðar við utanríkis-
verslun. Hún hætti að vinna 1956
og helgaði sig ritstörfum.
Bðm hcnnar hafa öU starfað í A-
ÞýskalandL Michael, sem nú er
um sextugt, vinnur ( leikhúsL
Nina er bamakennari. Peter (son-
ur Len, fæddur í Englandi) er há-
skólamaður og er svið hans vís-
indaheimspeki.
Þau búa öU í grennd við Soniu og
á hún slr bæði ömmuböra og
langömmuböm. ÖU tala ensku.
En er mögulegt að skýra árangur
Soniu án þess að gera ráð fyrir
verndara innan M15 eftir aö Blunt
hætti störfum 1946? Vera má að
ágætt dulargervi, sterkar taugar og
mikil heppni hafi nægt? Að lokum
segir höfundur þessarar frásagnar
um heimsóknina til Soniu:
„Hún er ein greindasta og mest að-
laðandi manneskja sem ég hef hitt.
Maður skynjaði stálvilja hennar og
hugrekki. Hún lifði við mikið álag í
tuttugu ár, en það má sjá að hún hafði
það sem þurfti til þess að þola það.“
En var þetta þess virði? Sonia er
eindreginn kommúnisti og svarar
játandi. Hvort framlag þeirra Fuchs
sparaði Sovétríkjunum mikinn tíma
við smíði atómsprengjunnar er vafa-
mál. Sovétríkin áttu frábæra vís-
indamenn og þegar 1949 sprengdu
þau fyrstu atómsprengjuna.
Segja má að athafnir Soniu hafi
fyrst og fremst skaðað þjóðir A- Evr-
ópu, sem urðu að lifa við einræðið
næstu fjörutíu árin.
Ég gat ekki annað en fundið til að-
dáunar og sorgar í senn, þegar ég
hafði kvatt þau og gekk út á illa lýst
stræti A-Berlínar, þar sem ég rakst á
kröfugöngu gegn sameiningu
þýsku ríkjanna. Draumurinn um að
sigrast á fasismanum og koma upp
sósíalisku Þýskalandi var driffjöður-
in sem Sonia gekk fyrir. Hún hlýtur
að hafa fagnað því mikið eftir 1950
að geta tekið þátt í uppbyggingu
þessa ríkis. Þarna bjó hún við mikla
sparsemi og deildi kjörum með al-
múganum.
Hún þjónaði Stalín og einu mesta
alræðisríki A-Evrópu, en hún segist
nú löngu hafa snúið baki við hvoru
tveggja. Kveðst hún hafa vonast til
að eitthvað nýtt og betra mundi
skjóta upp kolli. En það gerðist ekki.
Sonia hefur mátt sjá allt sem hún
barðist fyrir hrynja í rúst. En kjark-
urinn er óbugaður. Samt sagði hún
er ég hringdi til hennar nokkru síð-
ar frá Englandi: „Hvert getum við
eiginlega stefnt núna?“
* Loksaumur
* Fuglaspor
* Styrktur beinn saumur
* Tvöfalt zig-zag
^ SAMBANDSINS
VIÐ MIKLAGARÐ SÍMAR 68 55 50-681266
SINCER
* Beinnsaumur
* Zig-zag
★ Blindfalds saumur
* Fjölspora zig-zag
★ M-saumur
★ Hálfmáni
Melodie d OO
Módel 5910
Melodie 100 saumavélarnar hafa upp
á að bjóða 10 gerðir af fallegum
nytjasaumum og teygjusaumum
auk nokkurra skrautsauma og svo
auðvitað loksaum.
hær eru með sjálfvirkan
hnappagatasaum sem saumar
hnappagöt af öllum stærðum.
Þú hef ur e.t.v. gaman af aö vita aö rúmlega
2,5 milljón SINGER saumavélar eru nú
framleiddar ár hvert - hinar fyrstu fyrir
rúmum 135 árum. f þessu iiggur skýringin
á gæöum vélanna og sanngjörnu verði.