Tíminn - 06.10.1990, Qupperneq 1
Frá Ófeigsfirði á Ströndum, en hér var Jón Guðmundsson lærði fæddur.
Hundeltur nátt-
úruspekingur
Öll erum vér börn vors tíma og það er skynsamleg regla
að fara varlega í að dæma viðhorf og aðferðir hinna fyrri tíðar
manna. Margt það sem talið var gott og gilt og kannske
óhagganleg sannindi fyrir aðeins hálfri öld sýnist nú úrelt
og fremur hlálegt. Meira en lítil ástæða er til að œtla að hin sömu
verði örlög margra þeirra höfuðgilda sem við nú höldum fastast
fram og engum dettur í hug að mótmæla né andæfa. Hér segir frá
sautjándu aldar barni, sem á ýmsan hátt stóð framar flestum
samtíðarmönnum, en þykja mun ímynd sjálfrar forneskjunnar
í okkar augum. Og hvað er sjálfsagðara? En hver hefðiþessi
sjálfmenntaði vinur frœða og vísinda verið nú á dögum?
Skyldi hann starfa á Raunvísindastofnun Háskólans eða skipa
lektorsstól í náttúruvísindum, virtur og þekktur meðal kollega
heima og heiman? Um það er ekki gott að segja.
Jón lærði fæddist í Ófeigsfirði á
Ströndum árið 1574 að hans eigin
sögn. Átti hann til göfugra manna
kyn að telja aftur í ættir og hefir lýst
nokkuð ættbálki sínum í einu rita
sinna, sem nefnist „Um ættir og
slekti“.
Guðmundur Hákonarson, faðir
Jóns, hefur líklega verið fræðimað-
ur. Að minnsta kosti átti hann hand-
rit, sem Jón getur um og fleiri hafa
þeir frændur átt handrit. Jón ólst
upp með föðurbróður sínum og var
hann skipasmiður mikill, en 1597 er
hann kominn til föðurbróður síns
að Krossanesi. Jón greinir ekki
margt af uppruna sínum í ritum sín-
um. Þó má ætla að hann hafi haft
nokkur kynni af kaþólskum fræð-
um, þótt bönnuð væru, enda kennir
ekki alllítils kaþólsks anda í ritum
hans, ekki síst í „Fjölmóði", sem er
ævidrápa hans. Þykir honum sumt
fært til hins verra í lútherskri
kristni og þó ekki að öllu farið að
kenningum Lúthers. Einkum fellir
hann sig illa við þá kenningu að
menn geti öðlast sáluhjálp af trú
einni saman, þó að engir ávextir
hennar sjáist. Þess getur hann enn
um rit er hann sá í æsku sinni að
enginn hafi orðið til að leiðbeina sér,
en „allmargir að banna og forbjóða
pápiskar bækur að hafa eða nokkuð í
þeim að lesa, þar þó margt í flaut“.
Lækningakukl
Snemma hefúr hann verið námfús
og athugull og lesið það sem hann
komst yfir af bókum og handritum.
Auðsætt er af ritum hans að hann
hefur kunnað dönsku og þýsku eða
skilið rit á þeim málum á bók. Hann
fer og stundum með latínu í ritum
sínum, líklega oftast eftir útlendum
ritum, sem hann hefur haft um
hönd. Athygli Jóns beindist mjög að
því er fyrir augun bar og eru þaðan
runnin rit hans, sem varða eðli
landsins. Hann hnýstist og í lækn-
ingabækur, sem þá voru raunar ekki
á háu stigi, enda voru lækningar og
meðferð lyfja nánast talin til varnar-
galdurs og þótti vart hæfa að ólærð-
ir menn hefðu þær um hönd. Hann
lagði fyrir sig lækningar og samdi
lækningabók, sem til er í handrit-
um. Af lækningabralli hans, lestri í
fornritum og athugunum á eðli
landsins leiddi það brátt að með al-
þýðu manna lagðist á hann orð fyrir
fjölkynngi. Má og vel vera að hann
hafi gefið slíkt í skyn, enda trúði
hann fastlega á galdra og þóttist
stundum verða fyrir römmum
gjörningum af óvinum sínum.
Að koma fyrir
draugum
Haustið 1600 gekk Jón að eiga
konu þá er Sigríður hét Þorleifs-
dóttir, en hún var vel ættuð. Hún
var hjátrúarfull og einnig talin fjöl-
kunnug, sem bóndi hennar. Settu
þau vorið 1601 bú að Fjarðarhorni
stóra í Kollafirði, en fluttust síðan í
Ólafseyjar undan Skarðsströnd.
Dvaldist Jón að Skarði löngum tím-
um og kynnti sér þar bækur og
handrit, en þar var margt þess kyns
saman komið, þar sem Starð hafði
alltaf verið höfðingjasetur. Eftir það
fluttist Jón að Ávík stóru. Var hans
víða leitað til smíða, því hann var