Tíminn - 10.10.1990, Blaðsíða 8

8 Tíminn
Miðvikudagur 10. október 1990
Tíminn 9
Miðvikudagur 10. október 1990
Landsnefnd um alnæmisvarnir sem skipuð var af heilbrigðisráðherra hefur skilað frá sér landsáætlun sem hefur það að meginmarkmiði að draga úr útbreiðslu alnæmis
Eftir
Stefán
Eiríksson
Sumarið 1988 ákvað Guðmundur
Bjamason, heilbrigðis- og trygginga-
málaráðherra að skipa landsnefnd um
alnæmisvarnir. Hlutverk hennar var að
samræma aðgerðir gegn alnæmi og
stuðla að samvinnu heilbrigðisþjónust-
unnar og opinberra aðila, sveitarstjóma,
kirkju, skóla, félagasamtaka og annarra
þeirra, sem leggja vilja baráttunni gegn
alnæmi lið og stuðla þannig að mark-
vissu starfi. Nefndina skipa aðallega að-
ilar úr heilbrigðisþjónustunni, en einnig
aðilar úr skólum og félagasamtökum.
Formaður hennar er Guðjón Magnússon að-
stoðarlandlæknir. Helsta verkefni nefndarinn-
ar hefur verið að gera tillögur til heilbrigðis-
ráðherra um landsáætlun í alnæmisvörnum.
Nefndin hefur nú skilað þessari áætlun og er
meginmarkmið hennar að draga úr út-
breiðslu alnæmis með skipulögðum aðgerð-
um og tryggja smituðum og sjúkum heil-
brigðisþjónustu, aðhlynningu og félagslegan
stuðning. Einnig að koma í veg fyrir útskúfun
smitaðra og vinna gegn fordómum í þeirra
garð. Til þess að ná þessum markmiðum telur
nefndin að auka þurfi og viðhalda þekkingu
almennings á sjúkdómnum alnæmi, orsökum
og afleiðingum. í öðru lagi að auka ábyrgð
hvers einstaklings hvað varðar alnæmi og al-
næmissmit, þ.e. minnka áhættuhegðun sem
leiðir til alnæmissmits. í þriðja lagi að gæta
þess að lög tryggi smituðum og sjúkum bestu
mögulegu heilbrigðisþjónustu, aðhlynningu,
félagslegan stuðning ásamt aðstoð svo og að
fjárframlög fáist til þess að framfylgja lögun-
um og í fjórða lagi að ræða opinskátt um út-
skúfun smitaðra í þjóðfélaginu og fordóma í
garð þeirra og benda á leiðir til úrbóta.
Hvað er alnæmi?
Alnæmi er lokastig veirusýkingar sem eyði-
leggur ónæmiskerfi líkamans og leiðir til þess
að sjúklingurinn verður berskjaldaður fyrir
sýkingum og ýmsum illkynja sjúkdómum.
Veiran sem veldur alnæmi HIV-1 (Human Im-
munodefficiency Virus), fannst árið 1983. Ár-
ið 1986 fannst ný veira, náskyld alnæmisveir-
unni, sem einnig veldur alnæmi. Sú veira,
sem nefnist HIV-2, greindist fyrst í Vestur-Afr-
íku en hefur nú einnig greinst annars staðar,
m.a. í Vestur-Evrópu og Suður-Ameríku.
Ekki er með vissu vitað um meðgöngutíma
alnæmis en það er tíminn frá smitun til loka-
stigs sjúkdómsins. Öruggustu upplýsingarnar
um meðgöngutíma sjúkdómsins hafa fengist
með rannsókn alnæmis meðal þeirra sem
smitast hafa við blóðgjöf. Þær benda til að
meðalmeðgöngutími sjúkdómsins sé um 2 ár
hjá börnum undir fimm ára aldri, um 8 ár hjá
einstaklingum 5- 59 ára og 5,5 ár hjá þeim
sem eru 60 ára og eldri.
Þróun alnæmisfaraldursins bendir til þess að
sífellt hærra hlutfall þeirra sem hafa smitast
fái að lokum alnæmi. Horfur þeirra sem hafa
fengið alnæmi eru afar slæmar, með nánast
100% dánartíðni á fáum árum.
Niðurstöður margra faraldsfræðilegra kann-
ana benda til að alnæmisveiran smitist við
kynmök, við blóðblöndun, til dæmis frá
menguðum nálum, og með blóðgjöf mengaðs
blóðs og frá smitaðri móður til barns á með-
A ALNÆMI
Guðmundur Bjamason heilbrígöisráðherra, Guðjón Magnússon aðstoðaríandlæknir og Krístján Eríendsson læknir kynntu tillögur ráðherraskipaörar nefndar um alnæmisvamir.
Tillögur nefndarínnar eru:
a) Stutt verði við bakið á Samtökum áhuga-
fólks um alnæmisvandann, Samtökunum ‘78
og öðrum sem vinna að fræðslu um alnæmi
og stuðningi við smitaða og aðstandendur
þeirra, s.s. með samvinnu og fjárstuðningi í
ákveðnum verkefnum. Auka samvinnu allra
aðila sem starfa að alnæmisvörnum, m.a. með
sameiginlegum verkefnum.
b) Þjálfaðir verði aðilar í heilbrigðis- og fé-
lagslegri þjónustu um Iandið allt til að veita
fræðslu, stuðning og ráðgjöf í málum er varða
alnæmi. Halda fundi, námsstefnur og nám-
skeið í þessum tilgangi.
c) Framkvæmt verði reglubundið mat einu
sinni á ári á árangri almennrar fræðslu með
viðtölum við ákveðna markhópa og einstak-
linga innan ýmissa hópa eða stofnana.
d) Endurskoða verði reglulega áætlunargerð
um fræðslu og það sem að henni snýr í Ijósi
fenginnar reynslu.
c) Leitað verði að aðilum innan ákveðinna
hópa, er geti staðið fyrir fræðslu eða umræðu
um alnæmi á vinnustöðum og annars staðar
þar sem fólk kemur saman.
HIV-smit eykur tíðni
annarra smitsjúkdóma
Tillögur nefndarinnar eru margar og er ekki
hægt annað en að stikla á stóru. í tillögum
Timamynd; Aml Bjama
nefndarinnar um fræðslu og forvarnastarf fyr-
ir starfsfólk á heilbrigðisstofnunum er lagst
gegn almennum mótefnamælingum gegn
HIV í forvarnarskyni á sjúklingum sem leggj-
ast inn til almennra rannsókna og meðferðar,
þar sem erfitt sé að framkvæma slíkar aðgerð-
ir af skipulagslegum ástæðum og að þær dragi
úr möguleikum á nafnleynd og skapi falskt ör-
yggi starfsfólks.
Landsnefndin gerir einnig ítarlegar tillögur
um heilbrigðisþjónustu við smitaða og sjúka.
Þar segir að meðferð sjúkdóms af völdum HIV
sé flókin enda sé HIV áður óþekkt sóttkveikja
meðal manna. HIV sýkingin veldur sjálf ýms-
um viðvarandi sjúkdómseinkennum jafn-
framt þvf sem hún brýtur smám saman niður
ónæmiskerfi líkamans. Líkaminn verði því
næmur fyrir öðrum sýkingum, bæði venju-
legum og óvenjulegum, og stundum einnig
vissum sjaldgæfum krabbameinum. Ýmislegt
bendi til þess að tíðni annarra þekktra smit-
sjúkdóma, eins og t.d. berkla, fari vaxandi á
þeim svæðum þar sem HlV-smit er útbreitt,
trúlega sem afleiðing þessa nýja sjúkdóms.
í tillögunni segir að mikilsvert sé að HIV-
tengdir smitsjúkdómar verði stundaðir af sér-
fræðingum í smitsjúkdómum. Hins vegar
megi búast við að HlV-sýkingar komi til með-
ferðar á sjúkrastofnunum sem ekki hafi sér-
fræðinga í smitsjúkdómum og þurfi þá lækn-
ar að bera meginábyrgð á meðferð. Þá gerir
nefndin einnig tillögu um að á Borgarspítal-
anum skuli starfrækt göngudeild fyrir smit-
sjúkdóma og skal gert ráð fyrir að í vaxandi
mæli verði sú deild burðarás í göngudeildar-
þjónustu við HlV-smitaða, alnæmissjúklinga
og aðstandendur þeirra. Auk þess skuli gert
ráð fyrir að þjónusta við þessa sjúklinga sé
veitt á öðrum göngudeildum, heilsugæslu-
stöðvum og læknastofum eftir því sem við á.
í tillögu nefndarinnar um félagslega þjón-
ustu sveitarfélaga segir að félagsmálastofnun
skuli veita smituðum og sjúkum þá aðstoð er
á vanti til þess að framfærsla sé fúllnægjandi
og húsnæði tryggt. Auk þess sé tryggt að við-
komandi fái heimilishjálp til að geta dvalist
sem lengst heima. í tillögu um aðstoð vegna
smitaðra barna segir að tryggja þurfi að smit-
uð börn geti verið sem Iengst hjá foreldrum
sínum og að þau njóti allra almennra úrræða
og fái allan stuðning sem völ sé á, s.s. aðstoð
við umönnun barns og fjárhagsaðstoð í
tengslum við ólík atriði. Brýnt sé að tryggður
sé réttur þeirra til að sækja skóla og barna-
heimili og nauðsynlegt sé að koma í veg fyrir
að þau smitist af öðrum sjúkdómum, fremur
en að leggja áherslu á að þau smiti ekki aðra,
þar sem sáralitlar líkur séu fýrir því að það
gerist.
Atvinnuöryggi
verði tryggt
Fram kemur í áætluninni að þeir sem eru
smitaðir af HlV-veirunni, hafa átt í erfiðleik-
um á vinnumarkaði og hætt sé við að sá vandi
aukist í framtíðinni og hætta sé á að homm-
um verði sagt upp á vinnustöðum á tilbúnum
forsendum án þess að alnæmi komi þar beint
við sögu. Ljóst sé að grunur um smit valdi
þessari fælni og vinnuofsóknum.
Nefndin gerir þá tillögu að félagsmálaráð-
herra geri könnun á því að hve miklu leyti
þurfi að koma til lagabreytingar til þess að
tryggja megi rétt HlV-smitaðra og alnæmis-
sjúkra í tengslum við vinnu og vinnustaði. Þá
verði sett í íslensk lög afdráttarlaus ákvæði
um bann við uppsögnum í starfi vegna sjúk-
dóma sem á engan hátt hamli vinnugetu
starfsmanns.
í samantekt og niðurstöðum áætlunarinnar
segir að möguleikar okkar íslendinga til að
hefta útbreiðslu alnæmis séu miklir. Hátt
menntunarstig, öflug fjölmiðlun og reynsla
fyrri ára af viðbrögðum þjóðarinnar við ann-
arri heilsuvá, berklum, gefi fyrirheit um að ná
megi góðum árangri með skipulögðum að-
gerðum. Til þess þurfi áætlun og tilgangur
þessarar áætlunar sé að vera leiðbeinandi við
ákvarðanir um aðgerðir gegn alnæmi og for-
gangsröð aðgerða.
Alþjóða heilbrigðismálastofnunin býst við
því að um hálf milljón manna taki sjúkdóm-
inn á þessu ári og næsta, samanborið við
186.000 tilfelli sem skráð hafa verið síðan far-
aldurinn fór af stað. Um aldamótin er talið að
6 milljónir manna verði búnar að fá sjúkdóm-
inn og eru ýmsir á því að þá sé vægt áætlað.
f lokaorðum áætlunarinnar hvetur lands-
nefnd um alnæmisvarnir alla að sameinast
um varnir gegn alnæmi svo árangur verði
sem bestur.
—SE
göngutíma, við fæðingu eða brjóstamjólkur-
gjöf.
Hins vegar bendir ekkert til að alnæmisveir-
an smitist við daglega umgengni við smitaða
einstaklinga, hvorki við hósta né hnerra, með
matvælum eða drykkjarvatni, í sundlaugum,
á salernum né með mataráhöldum. Veiran
finnst stundum í munnvatni en ekki hefur
verið sýnt fram á að smitun geti átt sér stað
með kossum.
200-400 smitaðir
á landinu
Þann 30. júní 1990 höfðu 14 sjúklingar
greinst með alnæmi á íslandi, en á sama tíma
höfðu 55 einstaklingar greinst með smit af
völdum veirunnar. Af þeim sem eru smitaðir
eru flestir hommar, 37 einstaklingar eða
67,3%. Átta voru fíkniefnaneytendur, eða
14,5%, einn var bæði hommi og fíkniefna-
neytandi, fiórir voru gagnkynhneigðir, eða
7,3%, og fjórar konur höfðu smitast við blóð-
gjöf. Uppruni smits er óþekktur hjá einum
karlmanni. Af þessum 55 einstaklingum eru
47 karlmenn og átta konur.
Þegar Iitið er á aldursdreifingu smitaðra
kemur í Ijós að flestir þeirra sem greinst hafa
með smit eru í aldurshópnum 20-29 ára, eða
27 einstaklingar. Einn hefur greinst með smit
á aldrinum 10-19 ára, 14 á aldrinum 30-39
ára, níu á aldrinum 40-49 ára, einn á aldrin-
um 50-59 og þrjár konur eldri en 60 ára hafa
greinst með smit. Átta hafa látist af völdum al-
næmis, þar af þrír á þessu ári.
Samkvæmt mismunandi reikniaðferðum er
áætlað að 200-400 smitaðir einstaklingar
kunni að vera á landinu. Miðað við upplýsing-
ar frá smituðum einstaklingum og hinn langa
meðgöngutíma sjúkdómsins má gera ráð fyrir
að smit af völdum alnæmisveirunnar hafi haf-
ist á íslandi í kringum 1980.
Almenn fræðsla og
forvamarstarf
Tillögur landsnefndar um alnæmisvarnir
fjalla um almenna fræðslu og forvarnastarf al-
næmis, um smitvarnir vegna blóðgjafa,
ígræðslu líffæra og tæknifrjóvganir, viðbrögð
vegna þungunar smitaðrar konu, um heil-
brigðisþjónustu við smitaða og sjúka ásamt
félagslegri og lögfræðilegri þjónustu og
trygginga- og atvinnumál. Að lokum er fjall-
að um alþjóðasamstarf og innlendar rann-
sóknir á alnæmi. í áætluninni segir að þar
sem hvorki sé til bóluefni né lækning við al-
næmi, séu upplýsingar, fræðsla og ráðgjöf
þeir þættir sem vega þyngst í Iandsáætlun
gegn alnæmi. Nauðsynlegt sé að fræðsla um
alnæmi verði með ólíku sniði til þess að höfða
til ólíkra hópa hverju sinni, s.s. homma og tví-
kynhneigðra karlmanna, fíkniefnaneytenda,
unglinga, kennara, leiðbeinenda og foreldra,
starfsfólks í heilbrigðis- og félagslegri þjón-
ustu, aðstandenda smitaðra o.s.frv. Taka þurfi
mið af sérkennum hvers hóps fyrir sig og
móta fræðsluna með tilliti til þess sem best
þykir hverju sinni, og á þann hátt að varað sé
við áhættuhegðun og höfðað til ábyrgðar hjá
einstaklingunum.
í áætluninni er stærð áhættuhópa hugleidd
en sagt að þeirri spurningu sé ekki hægt að
svara með vissu. Fjöldi karlmanna sem ein-
ungis lifir kynlífi með öðrum karlmönnum er
óþekktur á íslandi. Rannsóknir á kynhegðun
fólks eru fáar á Vesturlöndum, en talið er að
þeir karla sem eingöngu hafa reynslu af kyn-
lífi með eigin kyni, sé 2,3-4% allra karla, en
þeir karlar sem í einhverjum mæli lifi kynlífi
með báðum kynjum séu á bilinu 3,4-18%. í
árslok 1987 voru 52.066 karlar á íslandi á
aldrinum 15-39 ára. Ef stuðst er við áður-
nefndar hlutfallstölur má gera ráð fyrir 1.200-
2.000 körlum í áhættuhópi hérlendis en það
væru líklega lágmarkstölur. Hins vegar gætu
allt að 9.300 karlmenn hafa stundað mök við
aðra karlmenn einhvern tímann á ævinni.
Um fjölda fíkniefnaneytenda hérlendis sem
sprauta sig er ekki vitað. Um mitt síðastliðið
ár höfðu um 260 slíkir komið til mælinga. í
langflestum tilfellum á meðferðarstofnunum.
Dreyrasjúklingar á íslandi eru nú um 20.
Hætta á smitun vegna HIV- mengaðra storku-
þátta er ekki talin vera til staðar lengur vegna
fyrirbyggjandi ráðstafana í framleiðslu
storkuþátta.
Stærsti hópur þeirra sem eru í hættu að
smitast eru, eins og segir í áætluninni, kyn-
virkir gagnkynhneigðir einstaklingar og af-
kvæmi þeirra. Mjög vantar á þekkingu um
kynhegðan íslendinga til þess að meta þann
fiölda sem er í raunverulegri smithættu.
Óbeina vísbendingu um þann áhættuhóp er
hugsanlega að fá frá algengiskönnun á lifrar-
bólguveiru B á íslandi sem bendir til að 5-
10% íslendinga hafi smitast eftir kynþroska.
Smitleiðir þessarar veiru eru þær sömu og al-
næmisveirunnar og því er hugsanlegt að út-
breiðsla alnæmis geti með tímanum orðið
með svipuðum hætti ef varnaraðgerðir ná
ekki tilætluðum árangri.