Tíminn - 13.10.1990, Blaðsíða 1

f
Kyndilberi norrænna
fornmenntamanna
JVVA'm
' ■. m b, ,, i.
4Cít<l h**r/
xíyM íutckctvrjL tMa fafctk usi: t
úhianmf fumc íiutttjpairw ***»/ v
’inípíiutm nuciti futpzrif tttmte <im
•rt inMUmtm mJt&perm fcrmuu
Itfirn. JVf# nttrnuv CrtPiynftuo.
v numine C
í síðasta Helgarblaði röktum við
æviferil Jóns Guðmundssonar, sem
kallaður var hinn „lærði“. Sá
maður sem hér er fjallað um bar
einnig viðumefnið hinn „lærði“,
en á mjög ólíkum forsendum.
Var þó ekki nema sex ára
aldursmunur á þeim tveimur.
Jón var fulltrui fomeskju og hjátrúar,
en Amgrímur lærði var fulltrúi
þeirra fáu sem höfðu þor til að forkasta
hégiljunum fyrir eigin dómgreind,
því þetta var myrk öld. Annars var
munurinn á þessum tveimur mönnum
ekki ýkja mikill. Hjá báðum var
þráin til þekkingar og fræðaiðkana
einlæg, en kjörin aftur á móti
svo ólík sem hugsast má. Hér verður
nú sagt frá Amgrími og reynt
að gefa dálitla innsýn í það hlutverk
sem hann gegndi við að koma
íslenska fomritaarfínum á framfæri
við umheiminn.
Amgrímur Jónsson lærði. Varia hefur neinn unnið slíkt „landkynningar-
starf ‘ sem hann.
■ rngrímur lærði fæddist á Auð-
/y unarstöðum í Víðidal árið
li 1568 og var móðurmóðir
hans móðursystir Guðbrands bisk-
ups, en þær voru dætur Jóns lög-
manns Sigmundssonar. Átta ára
gamall, eða 1576, fór Arngrímur að
Hólum og tók Guðbrandur hann
síðan að sér. Eftir það var hann í
Hólaskóla í átta ár við mikinn veg.
Haustið 1585 fór hann utan til
náms við háskólann í Kaupmanna-
höfn. Hefur Guðbrandur beðið vin
sinn, Pál Sjálandsbiskup Madsen, að
sjá um með honum. Eru til vitnis-
burðir frá honum og öðrum há-
skólakennurum mjög lofsamlegir
um Arngrím og þekkingu hans.
Arngrímur kom aftur til landsins
1589 og varð þá rektor í Hólaskóla
og 1590 vígðist hann kirkjuprestur á
staðnum, en hélt þó rektorsstarfinu.
Þann 28. apríl 1596 jókst vegur
hans mjög er hann var kvaddur af
konungi að vera til aðstoðar Guð-
brandi biskupi í biskupsstörfunum.
Gegndi hann starfi sem slíkur við
hlið biskupi í eitt ár, en 1597 gerðist
hann prófastur í Húnavatnsþingi og
sat á Mel í Miðfirði. Skömmu eftir að
hann kom frá háskólanámi hafði
hann fengið veitingu fyrir Mel, en
kom þangað loks eftir að hann varð
prófastur. Hafði hann haldið aðstoð-
arpresta þessi níu ár. Eftir fjórtán ár
á Mel (1611) gaf hann staðinn upp
við annan prest, þar sem biskup
óskaði að hafa aðstoðarmann sinn
hjá sér. Og í veikindum Guðbrands
biskups, er upphófust 1624, varð
hann officialis og gegndi öllum bisk-
upsstörfunum, þar til Þorlákur
Skúlason kom til stólsins 1628.
Það var dálítið hrapallegt að Arn-
grímur varð ekki biskup á eftir Guð-
brandi. Honum var boðin tignin á
prestastefnu eftir Iát Guðbrands, en
dró við sig svarið af kurteisisástæð-
um. Klerkarnir gripu seming hans á
lofti, tóku þetta sem afsvar og gengu
ekki á hann. Fór því sem fór og varð
kurteisin til þess að Arngrímur (sem
einmitt var misjafnlega liðinn vegna
ráðríkis!) missti af biskupstign.
Eftir lát Guðbrands, eða 1628, tók
hann aftur við Mel og hélt staðnum
til æviloka, Hann lést þann 27. júní
1648.
En við ljúkum hér að rekja ýmsa
geistlega sýslan hans og búskapar-
umsvif og snúum okkur að fræði-
mennsku og ritstörfum hans, sem
hann enda hefur orðið kunnastur
fyrir.
Fyrsta fræðslan um
land og þjóð
Veturinn 1592-93 var Arngrímur
utanlands í erindum Guðbrands
biskups í deilum hans við Jón lög-
mann Jónsson. Er auðsætt af þessu
hve handgenginn hann var biskupi
eftir að hann lauk háskólanámi og
Arngrímur lærði er kunnastur fyrír að hnekkja
rógskrifum erlendra manna um ættjörð sína. En hann
varð líka lærimeistari þeirra, sem fyrstir tóku að
gefa fomöld Norðurlanda gaum afraunsæi.
þegar þá talinn einn lærðasti maður
landsins.
Ekki rekjum við deilur biskups við
Jón lögmann hér, en getum þess að í
förinni lét Arngrímur birta á prenti
rit sitt „Brevis Commentarius de Is-
landia", í því skyni að hrinda óhróðri
sem útlendingar höfðu borið á ís-
lendinga. Er hér einkum átt við rit
eftir Gories eða Gregorius Peerson.
Hafði það birst í kvæðismynd í
Hamborg 1561. Ræðir í fyrra hluta
bókar Arngríms um landið, en í síð-
ari hlutanum einkum um þjóðina
sjálfa og sögu hennar að nokkru
leyti. Hér ræðst Arngrímur að fjölda
höfunda sem margt höfðu hermt
rangt frá um ísland. Auk Peersons
voru þetta þeir Munster, Krantz,
Frisius, Ziegler, Cardanus, og Peuc-
er — höfundar sem fáir kunna nein
skil á nú. En meiri bógar, eins og
Saxi hinn danski, fengu einnig sinn
skammt.
Hér er að vísu ekki um eiginlega
lýsingu að ræða á landi og þjóð, því
þetta er deilurit eða svarrit. En skýr
drög eru þar til mats á þjóð og þjóð-
háttum. En framar öllu er ritið án-
ingarstaður í ritum íslenskra höf-
unda, því það er fyrsta ritið eftir ís-
lending, sem veitir útlendum
fræðslu um land og þjóð. Var það
nýstárlegt útlendum rithöfundum
með því að það hafði aðrar kenning-
ar að geyma en þeir áttu að venjast.
Er auðsætt að það hefur strax vakið
athygli. Árið 1599 var það prentað í
London ásamt enskri þýðingu í rit-
safni, sem kennt var við Richard
Hakluyt. Eftir það birtist það oft, eða
kaflar úr því, á prenti í útlöndum.
,Anatome
Blefkeniana“
Næsta svarrit séra Arngríms var
„Anatome Blefkeniana". Var það svo
til komið að árið 1607 kom út í Ley-
den óhróðursrit um ísland eftir
mann, sem nefndi sig Dithmar
Blefken og hefur gerst allfrægur í ís-
landssögunni fyrir vikið. Kom rit
hans fyrst út á latínu, en síðar á öðr-
um tungum.
Svarrit Arngríms kom út á Hólum
1612, en ári síðar í Hamborg. Hrek-
ur hann þar Iið fyrir lið það siðleysi,
sem Blefken hafði borið á fsltnd-
inga, og aðrar villur. Er þetta langt
mál og hefur að geyma kafla um
sögu landsins og þjóð ásamt landlýs-
ingu. Oft kom Anatome Blefkeniana
út síðar, bæði á latínu (en á þeirri
tungu var það samið og prentað
fyrst) og eins í þýðingum á ensku,
hollensku og þýsku og það oftsinnis.
Stuðlaði það mjög að því að leiðrétta
hugmyndir manna um ísland og ís-
lendinga.
Samt sem áður eimdi lengi eftir af