Tíminn - 20.10.1990, Qupperneq 1

20.-21. október 1990
yrir fimmtán árum
! kom út bókin
j „Horfnir starfs-
hættir“ eftir Guðmund
Þorsteinsson frá Lundi.
Þau voru tildrög að tilurð
bókarinnar að höfundur-
inn, sem var þjóðhaga-
smiður, hafði lengi unnið
að viðgerðum amboða á
Þjóðminjasafni. Þáver-
andi þjóðminjavörður, dr.
Kristján Eldjárn, vissi að
hann var manna fróðast-
ur um atvinnuhætti og
verklag fyrri tíðar manna
og var það fyrir hvatn-
ingu hans að Guðmund-
ur sneri sér að því að rita
niður minningar sínar
hér að lútandi. Er bókin
fyrst kom út var hún án
mynda, en nú hefur út-
gefandinn, Örn og Örlyg-
ur, fengið ívar Gissurar-
son til þess að búa hana
fjölbreyttu og ríkulegu
myndefni og birtist mest-
ur hluti þess fyrsta sinni í
bókinni. Hún er á þriðja
hundrað síður og er
áhugamönnum um þjóð-
lega menningu mikill
fengur. Hér er fyrst borið
niður í kaflanum „Gesta-
beini“.
Lengi hefur það verið haft á orði
að íslendingar vaeru gestrisin
þjóð, og hygg ég það ekkert of-
mælt. Nokkuð hefur verið um það
skrifað, en svo mun um það sem
fleiri margþætt efni að það verður
seint útrætt. Svo margt snertir
það, beint og óbeint, að lengi má
bæta einhverju smávegis við, sem
ella er hætt við að gleymist með
öl!u í hinum mikla hávaða og asa
þessarar aldar, ásamt mörgu fleira,
sem betur hefði verið varðveitt.
Harðýðgin
undantekning
- fórnfýsin reglan
En einmitt af því að gestrisnin er
þjóðinni í blóð borin, hafa líka
geymst frásögur um andstæðuna,
þar sem eigingirni og miskunnar-
leysi réðu skiptum.
Þegar maður athugar fátækt
þjóðarinnar á fyrri tíð, sem ég hefi
hér aðallega í huga, einni til
tveimur kynslóðum fyrir mitt
minni, sér maður það að harðýðg-
in hefur fremur verið undantekn-
ing, en fórnfysin regla. Ekki var
það alltaf létt að gefa síðasta bit-
ann frá sér og sínum, þótt oft væri
það gert, þegar annar var enn verr
staddur.
Þá var svo að allur matur var eld-
aður á hlóðum í eldhúsi frammi í
bæ, en búrið var venjulega rétt inn
af því. Þar var aliur matur tekinn
til, skammtaður, og ennfremur var
þar aðalmatvælageymsla heimilis-
ins, en þau voru að miklum hluta
súrmatur, hákarl og harðfiskur, ef
til var, fremur geymdur í skemmu
í bæjarþorpi.
Þegar búið var að skammta var
Gripið niður í bók
Guðmundar Þorsteins-
sonar frá Lundi „Horfnir
starfshættir", sem
væntanleg er í nýrri
útgáfu innan tíðar. Hér er
hugað að gestabeina og
eldiviðaröflun á fyrri tíð
Áreiðanlegt er að fólk, einkum
karlmenn, át miklu meira í eldri
tíð en nú gerist og liggja til þess
eðlilegar orsakir.
Nærfellt allir börðust í bökkum
með að hafa ofan í sig og sína;
mikið af fæðunni var kostalítið.
Mjólkina varð oft að blanda að ein-
hverju með vatni til drýginda, og
oft voru flautir hafðar út á skyr eða
hræring, en það var mjólkurlögg,
sem þeytt var, þar til hún var orðin
að fyrirferðarmikilli froðu, og mik-
ið var drukkið af sýru, bæði til
svölunar og saðningar. Þetta þandi
út magann, en það krafðist fylli.
Eftir góða saðningu þoldu menn
líka ótrúlega langa föstu, langar
göngur og ævintýralega örðug-
leika með furðulegu þolgæði, enda
urðu margir hrakningar bæði á
landi og sjó, svo sem víða má sjá
sannanir fyrir, sem varla verða
rengdar.
Ég tek fram að það sem lýst er hér
á undan er að mestu horfið í minni
tíð, en í fullu gildi einni kynslóð
áður.
í rauninni var það þó allt annað
en þetta, sem fyrir mér vakti, þeg-
ar ég tók pennann í þetta skipti, en
það var sá þáttur gestbeina, sem
sjaldan heyrist nefndur á nafn, þ.e.
þjónustubrögðin, sem heyrðu þó
til gestamóttöku. Þau komu öll í
hluta kvenna og eru eitt þeirra
tröllauknu starfa kvenna frá þeim
tíma, sem varla hefur verið að
nokkru getið, en eru þó engir smá-
munir.
Plögg þerrud
á kýrhornum
Fyrst þurfti að draga af gestinum
tvenna vota sokka og í mörgum til-
fellum fleira fata, og alloft kom
fyrir að hann var svo holdvotur að
þurrka þurfti af honum allan ham-
inn, og því þurfti að vera lokið, áð-
ur en hann færi af stað að morgni.
Það var oftast snemma, svo ekki
var til setu boðið. Sú var líkn með
þeirri þraut að víðast var þá all-
margt fólk á bæjum, svo kvenfólk-
ið gat nokkuð skipt með sér verk-
um, þó allir hefðu nóg að gera.
Varð þá oft eitthvað annað að sitja
á hakanum í þess stað. Kom oftast
niður á eldabuskunni að þurrka
fötin, hvort sem það var húsfreyj-
an sjálf eða einhver önnur. Hvers-
dagslega voru hlóðarsteinarnir
notaðir kostgæfilega til að þurrka
sokka, vettlinga o.fl. slíkt, en þegar
hrakviðri voru og þurrka þurfti
bæði af heimamönnum og gestum,
hrukku þeir lítið til og þurfti þá að
grípa til fleiri ráða.
Þegar nóg var til að láta f eldinn
voru engin stórvandræði, en ekki
var alls staðar og alltaf mikið ríki-
dæmi. Þegar eldiviður var til var
tekin stór hella, látin yfir hlóðirn-
ar og kynt undir. Hún var töluvert
stórvirk og notadrjúg, en standa
þurfti stöðugt við að hagræða föt-
unum, svo að þau þornuðu án þess
að brenna. Var oft vakað yfir þessu
heilu næturnar eftir mikla hrakn-
inga. Stundum var í stað hellunn-
Hátíðarkaffi í Máskoti í Reykjadal 1906.
Gestrisnin
á guöstóli
situr“
maturinn oftast borinn til bað-
stofu, hverjum einum réttur sinn
askur og stundum einhver biti
með, og svo sat hver á sínu rúmi, á
meðan hann snæddi með horn-
spæni og vasahnífi, eða öðrum
smábusa. Stundum stóðu spónn
og busi í litlum slíðrum yfir hverju
rúmi, og sá ég það á góðu sveita-
heimili, sem ég kynntist þegar ég
var á tíunda ári og næstu ár þar á
eftir, en það var talið einum tutt-
ugu árum eftir sinni samtíð. Einn
mann þekkti ég stöðugt nota spón
fram um 1950, og mögulegt er að
hann geri það enn. Þá var venju-
lega hilla yfir hverju rúmi og væri
viðkomandi ekki kominn var
matnum skákað upp í hilluna, og
beið hann þess svo að eigandinn
leiddi sig að honum.
Með sama hætti var gestum einn-
ig færður þeirra skammtur, nema
að stundum var matur þeirra sett-
ur á naglfasta borðskák undir
glugga, ef þeir kusu þá ekki heldur
að sitja á einhverju rúminu og
borðfærin voru hin sömu.
Sex marka skálar
Ekki man ég eftir öskum til dag-
legra nota, en spæni sá ég eftir að
ég kom í sveitina, þó skeiðar væru
óðum að útrýma þeim. Næst eftir
askana komu skálar, en þær voru
komnar á undanhald, þegar ég
man. Heyrði ég þær nefndar allt að
sex marka stærð (3ja lítra), en sá
þær ekki stærri en 3 marka og of-
an í eina mörk. Á unglingsárum
mínum eru þær óðum að hverfa,
en diskar að koma í þeirra stað.