Tíminn - 23.10.1990, Blaðsíða 4

4 Tíminn
Þriðjudagur 23. október 1990
ÚTLÖND

Páll Pétursson forseti Norðurlandaráðs er nýkominn heim frá
Sovétríkjunum, en þar fór hann fyrir sendinefnd ráðsins:
Vilja aukið samstarf
við Eystrasaltsríkin
Fyrir tveimur árum vaknaði áhugi innan Norðurlandaráðs fyrir
því að koma á einhverjum tengslum eða samstarfi við Austur-
Evrópu í kjölfar þeirra breytinga sem hafa átt sér þar stað. f fram-
haldi af því bauð Gorbatsjof sendinefnd frá Norðurlandaráði
heim. Þessi sendinefnd átti að fara í fyrravor, en þegar hún fékk
ekki áritun til Lithaugalands, var ferðinni aflýst. Páli Péturssyni
var síðan boðið sem gesti Æðstaráðs Sovétríkjanna til Moskvu í
sumar og þar fékk hann tækifæri til að hitta ráðamenn, sem lof-
uðu að veita sendinefndinni fararleyfi til Lithaugalands eins og til
annarra svæða.
„í Sovétríkjum er afarflókið
stjórnmálaástand og mikil óvissa
ríkir á mörgum sviðum. Við hitt-
um þarna bæði fulltrúa Æðsta
ráðsins, þ.e.a.s. menn Gorbatsjofs,
sem vilja halda ríkjasambandinu
saman, en einnig hittum við menn
sem vilja að hin einstöku ríki kljúfi
sig út úr ríkjasambandinu.“ Páll
sagði sendinefndina hafa rætt við
forsetaÆðsta ráðsins og fleiri hátt-
setta stjórnmálamenn í Moskvu,
en þangað fór sendinefndin fyrst.
„Þessir menn draga enga dul á það
að ástandið er mjög alvarlegt.
Efnahagskerfið er hrunið. Þeir
hafa ákveðið að koma á markaðs-
búskap, þó þeir deili um á hve
löngum tíma það skuli gerast. Á
því eru miklir annmarkar, t.d. hafa
þeir ekki mynt, sem er á sama
verði alls staðar." Páll sagði að þeg-
ar matur fengist á réttu verði, væri
hann afar ódýr og um myndi
hækka um allt að sjö sinnum mið-
að við markaðsverð. Svo væri um
flest annað, ekki síst kaup, og
breyting yfir í markaðshagkerfi
væri því hrein bylting.
„Það er vöruskortur víða í Sovét-
ríkjum, næg matvæli eru fram-
leidd þar, en 40-60% komast aldrei
leiðar sinnar til neytenda." Hann
sagði markmið þeirra vera að leysa
upp samyrkjubúin og koma á fót
einkaframtaki, en þeir væru í
vandræðum vegna þess að engin
bændastétt væri lengur til staðar,
engir sem kunna að búa með fjöl-
skyldubúskapar sniði. „Starfs-
mennirnir á samyrkjubúunum
kunna bara einhæf störf, þ.e.a.s.
þeir sem kunna að fara með kýr
kunna ekkert annað en fara með
kýr o.s.fr. Vegna þess að vöruskort-
ur er í landinu stuðlar það að
hamstri þegar eitthvað er til og
svartamarkaðsbraski."
í máli Páls kom fram að umhverf-
ismál væru í miklum ólestri þar
eystra og þeim málum var slælega
sinnt í mörg ár. „Nú er ástand um-
hverfismála þar orðið ákaflega
slæmt og er Tsjernobylslysið til
vitnis um það. Við fengum upplýs-
ingar í ferðinni að Tsjernobylslysið
hefði áhrif á landssvæði þar sem
byggju um 40 milljónir manna,
sem kynnu að hafa orðið fyrir
áhrifum af slysinu með einum eða
örðum hætti. Það er ægileg nikkel-
mengun nálægt landamærum
Noregs, eitthvert umhverfisslys
hefur orðið í Hvítahafi en þar er
fiskurinn dauður á stóru svæði, og
iðnaðarmengun er ægileg víða um
Sovétríkin. Einnig mengun frá
landbúnaði, vegna þess að með því
að hafa einingarnar svona stórar þá
safnast saman mikill úrgangur á
fáa staði, að umhverfismengun
hlýst af og jarðvatn skemmist."
Páll sagði þetta verða til þess að
ríkjasambandið er að gliðna. Gor-
batsjof og hans menn reyna að
bæta ástandið, halda ríkjasam-
bandinu saman og reyna að fleyta
því áfram með hraðfara breyting-
um. Breytingar innanlands láta
hins vegar á sér standa og þrátt fyr-
ir vinsældir hans utanlands kemur
það ekki að miklu gagni innan
Sovétríkjanna. „Hann hafði mik-
inn stuðning meðal mennta-
manna, og hefur kannski enn og
þeirra sem skildu hvað hann er að
fara. En vöruskorturinn og vand-
ræðin heima fyrir verða til þess að
alþýða manna telur hann ekki
koma neinu í verk, eða umbóta-
áætlanir hans innanlands séu mis-
ráðnar og muni ekki takast. Þeir
kenna honum og stjórn hans um
hið alvarlega efnahagsástand.“
Páll sagði að einn viðmælandi
sendinefndarinnar taldi tvo þrösk-
uldi vera í vegi fyrir umbótum. í
fyrsta lagi væru það íhaldsmenn,
þ.e.a.s. kommúnistar af gamla
skólanum. í öðru lagi væri það al-
menningur sem ekki skildi gildi
umbótanna og tryði ekki að verið
væri að vinna að umbótum. „Ég
held að þetta verkefni Gorbatsjofs
sé orðið það erfitt að það verði
honum ákaflega torsótt. Ríkjasam-
bandið er sem sagt að gliðna, ríkin
vilja öðlast sjálfstæði m.a. til þess
að þau sem betur eru sett geti
bjargað sér. Þau hafa mörg hver
trú á því að þau séu betur sett sjálf-
stæð heldur en innan ríkjaheildar-
innar.“
Sendinefndin hitti varaforseta
rússneska lýðveldisins, sem er
frægur hagfræðingur og nýtur
mikils álits. „Hann dró enga dul á
það, að Rússlandi yrði ekki bjargað
nema að losa það úr ríkjasamband-
inu, eða losa um tengslin. Hann
sagði beinlínis við okkur að þetta
væri að eyðileggja efnahagskerfið
og umhverfið."
Ráð Gorbatsjofs er að búa til nýja
sambandssamning milli ríkjanna.
„Þetta vilja sum ríkin fallast á, en
Páll Pétursson fórsetí Norður-
landaráðs.
ekki öll. Eystrasaltsríkin vilja með
engu móti undirskrifa slíkan
samning, en þau telja að þar með
séu þau að festast í Sovétríkjunum,
heldur vilja fá fullt frelsi." Páll
sagði að mikill spenna væri í loft-
inu um þetta mál.
Sendinefndin hitti leiðtoga
Eystrasaltsríkjanna og átti með
þeim langa fimdi. „Okkar erindi
var fyrst og fremst að ræða um-
hverfismál, efnahags- og menning-
armál og koma á sambandi. Við
gátum ekki bannað þeim að tala
um pólitík eða um viðhorf sitt til
hennar, sem þeir gerðu óspart.“
Sendinefndin gaf út fréttatilkynn-
ingu áður en hún yfirgaf Eystra-
saltsríkin og þar er lýst yfir að
nefndin muni Ieggja til við Norð-
urlandaráð, að það beiti sér fyrir
auknum samskiptum. „Við nefnd-
um í þessari fréttatilkynningu
nokkur af þeim viðfangsefnum,
sem væru til þess fallin að um þau
yrðu samstarf. í fyrsta lagi er það
umhverfisvernd. Þeir þurfa nauð-
synlega á því að halda að fá sér-
fræðiþekkingu frá okkur og einnig
tækni. Þeir báðu um hjálp í heil-
brigðismálum, þeir eiga t.d. ekki
hjólastóla eða hjálpartæki eins og á
Vesturlöndum. Ef þeir hugsa sér að
byggja upp þjóðfélög að vestrænni
fyrirmynd, þurfa þeir á öðruvísi
tungumálakunnáttu að halda en
þeir hafa núna. Ein hugmynd sem
fram kom var sú, að fólk á Norður-
löndum sem væri hætt störfum á
vinnumarkaði, myndi vera mjög
vel þegið sem tímabundinn starfs-
kraftur í Eistlandi. Það gæti t.d.
hentað kennurum prýðilega, sem
komnir eru á eftirlaun í sínum
löndum, að eyða nokkrum mánuð-
um í Eystrasaltslöndunum við
kennslu. Eins væri það með lækna
og reyndar fleiri stéttir." Þá væri
einnig áhugi í þessum Iöndum að
kynnast fjölmiðlum á Vesturlönd-
um og fleiru.
Páll sagði að ástandið í stjórnmál-
um væri ótryggt og erfitt væri aö
sjá fyrir um framhaldið. „Sjálf-
stæðisbarátta Eystrasaltsríkjanna,
sem ég hef persónulega afar mikla
samúð með, gerist ekki á auga-
bragði, það hlýtur að þurfa að vera
þróun og samningsatriði, en hér er
um flókið mál að ræða. Á hinn
bóginn hlýtur maður líka að hafa
samúð með Gorbatsjof og hans
mönnum, sem telja það sitt hlut-
verk að halda ríkinu saman, því ef
ríkið leysist um þá getur þetta
einnig logað allt saman í illdeild-
um. Það er hægt að hugsa sér það,
að ef Gorbatsjof sleppti öllu lausu,
þá myndi herinn taka málið í sínar
hendur. Ég hef ekki trú á að það
yrði undir stjórn kommúnista, það
gæti alveg eins orðið einhverjir
fasistadólgar eftir suður-amerískri
fyrirmynd. Til þess má maður ekki
hugsa. Þannig að þetta er vandröt-
uð slóð.“ -hs.
KENYA SLITUR STJORNMALA-
SAMBANDIVIÐ NORDMENN
Kenýa sleit í gær stjómmálsam-
bandi við Norðmenn og ásakaöi þá
um að hafa stutt við bakið á tilraun-
um útlægra andófshópa til að
steypa stjóra landsins, sem er eins
flokks stjóra, sem lýtur Daniel arap
Moi forseta.
Ákvörðun þessi kom í kjölfar
harðra deilna milli þjóðanna vegna
stjórnarandstöðumanns, Koigi wa
Wamwere, sem var sakaður um
landrán eftir að hann sneri heim á
dularfullan hátt eftir útlegð í Nor-
egi.
í yfirlýsingu, undirritaðri af utan-
ríkisráðherra Kenýa, Wilson Ndolo
Ayah, eru Norðmenn sakaðir um að
hafa haft fjandsamlega afstöðu í
garð Kenýa um nokkurn tíma og
sendiherra Noregs skipað að loka
sendiráði sínu og koma sér úr landi
innan sjö daga.
Með beinni skírskotun til máls
Wamweres eru Norðmenn sakaðir
um að hafa verið aðilar að ólöglegu
athæfi útlaga sem hafi reynt að grafa
undan stöðu ríkisins og löglega
kjörinni stjórn þess.
Norðmenn hafa neitað þessum
ásökunum og kveðast harma þá
ákvörðun sem Kenýmenn hafa tekið
og hvetja þá til að endurskoða af-
stöðu sína. Kenýa hefur ekki sendi-
ráð í Noregi.
„Þess er ekki óskað af okkar hálfu
að slíta stjórnmálasambandi við Ke-
nýa“, sagði Tom Vraalsen ráðherra
þróunarmála erlendis.
Wamwere, sem er fyrrverandi þing-
maður, flúði til Noregs árið 1986 og
setti þar á stofn leynilegan and-
spyrnuhóþ sem kallaðist Fram-
varðalið kenýskra ættjarðarvina
(KPF).
Hann var handtekinn í Naíróbí 8.
október sl. og var á föstudaginn
ákærður, ásamt þremur öðrum, fyr-
ir að hafa skipulagt vopnaða and-
spyrnu gegn stjórn landsins. Ef þeir
verða sekir fundnir, geta þeir átt
dauðadóm yfir höfði sér.
Norsk stjórnvöld, sem veitt höfðu
Wanwere hæli sem pólitískum
flóttamanni, mótmæltu handtök-
unni og fóru fram á það við mann-
réttindadómstól Sameinuðu þjóð-
anna að hann rannsakaði málið.
Stjórn Moi hefur verið harðlega
ásökuð af mannréttindahreyfingu
Kenýumanna í Svíþjóð um að Wam-
were hafi verið rænt og hann fluttur
til Kenýa af útsendurum stjórnar-
innar.
Tilkynningin á mánudaginn fylgdi
harðorðri ræðu Mois á laugardaginn
þar sem hann deildi harðlega á er-
lendar ríkisstjórnir fyrir að reyna að
þvinga í gegn stjórnarfarsbreytingar
með því að hóta að draga úr þróun-
arhjálp.
Áður en Wamwere var handtekinn
hafði norska stjórnin tilkynnt um
20% prósent samdrátt í þróunar-
hjálp á næsta ári. Stjórnin kvaðst
hafa áhyggjur af lýðræði og mann-
réttindum í Kenýa.
Moi hefur verið við völd í 12 ár og
hefur orðið fyrir stöðugt meiri
þrýstingi heima og erlendis frá um
að afnema einsflokkskerfið. í júlí sl.
fórust að minnsta kosti 20 manns
þegar til óeirða kom um allt land,
þegar bannað var að halda fjölda-
fundi til stuðnings lýðræði.
Eftir handtöku Wamweres hafa að
minnsta kosti 15 stjórnarandstæð-
ingar til viðbótar verið handteknir.
Á mánudaginn hitnaði enn meir í
kolunum þegar Ajuma Oginga Od-
inga, fyrsti varaforseti Iandsins eftir
að það hlaut sjálfstæði árið 1963,
skammaði Moi fyrir að kenna út-
Iendingum um vandamál þjóðarinn-
ar.
„Baráttan fyrir lýræði hefur ekki
verið háð af útlendingum, hún hef-
ur verið háð af Kenýamönnum, fyrir
Kenýamenn og gegn pólitískum
kúgunaröflum landsins," sagði hann
í fréttayfirlýsingu.
Raila, sonur Odingas, hefur verið
hafður í haldi án réttarhalda frá því
til óeirðanna kom í júlí.