Tíminn - 23.10.1990, Blaðsíða 7

Þriðjudagur 23. október 1990
Tíminn 7

VETTVANGUR
Bolli Héðinsson:
Hvers vegna EFTA-EB viðræður?
Ákvörðunin um sameiginlegan markað allra þjóða Evrópubanda-
lagsins (EB), svokallaðan „innri markað“ þeirra, sem fyrirhugað
er að koma á fyrir 1992, varð til þess að breyta umræðu og af-
stöðu manna annars staðar í Evrópu tii EB. Ljóst var að niður-
staða þessara vangaveltna yrði hjá mörgum þessara þjóða sú að
sækja um fulla aðild að EB. Hins vegar er hugur EB til að taka
við miklum fjölda nýrra aðildarþjóða mjög blendinn, m.a. vegna
þeirra stórræða sem bandalagið stendur sjálft í gagnvart eigin
málefnum.
Þjóðir fnverslunarbandalagsins
EFTA, á borð við Svíþjóð, Sviss og ís-
Iand, sem telja sér af pólitískum
ástæðum ekki eftirsóknarvert að
sækja um aðild, sáu einnig fyrir sér
að verða einangraðar í nýrri Evrópu,
gangi hinar aðildarþjóðir EFTA í EB.
Þegar hér var komið sögu gerði EB
hins vegar lýðum ljóst að þeir yrðu
ekki til viðræðu við einstakar þjóðir
um aðild, þar sem þeir yrðu svo upp-
teknir af eigin málum næstu árin,
en vildu samt sem áður veita öðrum
þjóðum Vestur-Evrópu einhverja úr-
lausn. Því varð það úr að Jacques
Delors, framkvæmdastjóri EB, kom
með þá hugmynd að reynd yrði svo-
kölluð „tveggja stoða lausn".
Tveggja stoða lausnin er fólgin í því
að EFTA verður önnur stoðin en EB
hin stoðin sem eiga að rísa undir
Evrópu framtíðarinnar. Samkvæmt
hugmyndum framkvæmdastjómar
EB yrði sameiginlega unnið að sam-
ræmingu ákvæða, setningu reglu-
gerða og eftirliti með viðskiptahátt-
um á vegum beggja aðilanna, EB og
EFTA, sem þá mynda sameiginlega
„Evrópska efnahagssvæðið" (EES).
EFTA — alþjóða-
stofnun
með lágmarksumsvif
Á vegum EB er að sjálfsögðu að
finna ótal stofnanir og samtök sem
geta sinnt slíku hlutverki, s.s. dóm-
stóla, fastanefndir og fleiri úrskurð-
ar- og umfjöllunaraðila, en því er
öðruvísi farið hjá EFTA. EFTA hefúr
ekki áðurverið ætlað svo veigamikið
hlutverk sem sjálfstæður aðili í
samningaviðræðum við aðrar stofn-
anir eða þjóðir. Því útheimtir tveggja
stoða lausnin umtalsverða styrkingu
EFTA sem fjölþjóðlegrar stofriunar
og því í reynd pólitísk ákvörðun um
að láta EFTA, sem eingöngu hafði
verið stofnað sem fríverslunar-
bandalag með lágmarksumsvifúm,
fara að gegna mun veigameira hlut-
verki. Ríkisstjómir EFTA-ríkjanna
telja hins vegar að hér sé komin leið
sem geti í framtíðinni reynst happa-
drjúgur millivegur fyrir þær Evr-
ópuþjóðir sem standa utan EB. Var
því ákveðið að reyna til þrautar í
samningaviðræðum við EB að sjá
hverju fram vindur og hvaða skyldur
EES leggur EFTA á herðar. í fyrstu
settu menn sér þau mörk að fá botn
í viðræðumar fyrir árslok 1990 en
þær hafa heldur dregist á langinn
svo niðurstöðu er ekki að vænta fyrr
envorið 1991.
Á meðan þessar viðræður fara fram
hafnar EB því að eiga viðræður við
einstök EFTA-ríki, hvort sem um
væri að ræða hugsanlega aðild eða
tvíhliða samkomulag. Það er því á
misskilningi byggt að álíta að íslend-
ingar hafi val um í hvaða formi þeir
hagi viðræðum sínum við EB, vilji
íslendingar eiga viðræður við þá yf-
irleitt
Að þessum samningaviðræðum
loknum veður fyrst Ijóst hvemig við
íslendingar teljum að hagsmunum
okkar verði best fyrir komið í Evr-
ópu framtíðarinnar. Þá hljótum við
að meta stöðuna og velja hvaða leið
við kjósum að fara í utanríkisvið-
skiptum okkar. Gangi þessar samn-
ingaviðræður eftir eins og bjartsýn-
ustu menn vona, þá er með EES
komið heppilegt fyrirkomulag á
samskiptum íslands og Evrópu. ís-
lendingar væm fullgildir þátttak-
endur og nytu kjara á borð við aðrar
Evrópuþjóðir án þess að týnast í
mannmergðinni.
Verði niðurstaða samningavið-
ræðna EB og EFTA hins vegar nei-
kvæð er vandséð um framhaldið. Þá
kynni svo að fara að mörg EFTA-
ríkjanna fari í biðröð aðildar að EB
sem gæti tekið þau fleiri ár. Enn er
heldur ekki séð hverju fram vindur
með viðskiptalega stöðu hinna ný-
frjálsu þjóða Austur-Evrópu, hvar
EFTA- þjóðirnar og ekki hvað síst,
hvar EB ætlar þeim stað í framtíð-
inni.
Fyrirvarar íslands
í hugsanlegum tvíhliða samninga-
viðræðum EB og íslands yrðu það
sömu fyrirvarar sem við íslendingar
settum fram þar og nú em settir
fram í samningaviðræðum um EES.
Þeir snerta þau svið sem nefnd hafa
verið „frelsin fjögur", sem þýða
óhefta flutninga á vömm, fjármagni
og þjónustustarfsemi auk búferla-
flutninga. Vömflutningar til og frá
landinu uppfylla nú þegar öll skil-
yrði um frjálsa flutninga og nýlegar
breytingar á gjaldeyrisreglum gera
ráð fyrir aðlögunartíma að óheftum
fjármagnsflutningum til ársins
1993. Tæpast er að vænta stórfelldra
örðugleika í samningum um heim-
ildir fyrir ýmiss konar erlenda þjón-
ustustarfsemi hér á landi eða heim-
ild fyrir íslendinga til að veita þjón-
ustu erlendis. Þó verður vegna
smæðar íslensks þjónustumarkaðar
(t.d. tryggingafélög og bankar) að
leita rúms aðlögunartíma áður en
erlendir aðilar fengju óheftan að-
gang.
Óheftir búferlaflutningar fólks frá
EB og EFTA löndunum kunna að
reynast erfiðari viðfangs. Þrátt fyrir
að viðsemjendum okkar sé bent á fá-
menni íslendinga og þá augljósu
hættu sem þjóðin yrði í, verði fólks-
flutningar hingað vemlegir, þá
benda þeir á móti Ld. á Lúxemborg
sem em lítið eitt fjölmennari en við
og hafa búið við óhefta búferlaflutn-
inga án þess að þangað hafi flykkst
fólk í stómm stíl. Fyrir íslendinga
sem vilja sækja sér menntun og
reynslu til Evrópulanda, til að flytja
með sér aftur heim, kann þetta að
reynast ómetanlegt, líkt og reynslan
hefur verið af búseturétti okkar á
Norðurlöndum. Viðsemjendum
okkar ætti hins vegar að vera alveg
ljóst að hér er um gmndvallaratriði í
samningaviðræðum að ræða og ís-
lendingum alls ekki fært að semja
um óhefta búferlaflutninga án ör-
yggisákvæðis þannig að stöðva megi
frekari flutninga fólks frá Evrópu-
löndum til íslands, verði þeir orðnir
umtalsverðir.
Víðast hvar í veröldinni, bæði með-
al einstakra þjóðlanda og hjá alþjóð-
legum stofnunum, er sjávarútvegur
flokkaður með landbúnaði. Þetta
setur höfúðatvinnuveg okkar á bás
með vandamálaatvinnugreinum
sem lúta öðmm lögmálum en önn-
ur atvinnustarfsemi. Því var það
vemlegur áfangi sem náðist innan
EFTA þegar íslendingar náðu því
fram að fjallað yrði um sjávarfang
eins og hverja aðra vöm er Iyti sömu
lögmálum og t.d. iðnvamingur. EB
heldur hins vegar fram þeirri skoð-
un að sjávarútveg eigi ekki að með-
höndla eins og hvem annan at-
vinnuveg og hafa því ekki viljað fall-
ast á fríverslun með sjávarafurðir.
Þess í stað vilja þeir versla við okkur
íslendinga um aðgang fiskiskipa að
íslenskri fiskveiðilögsögu gegn af-
námi tolla af sjávarafurðum. Með því
er verið að blanda saman tveimur
óskyldum málum; annars vegar að-
gangi að auðlindum og hins vegar
frfverslun með vömr. Aðrar þjóðir
áskilja sér rétt til að hindra eignar-
aðild útlendinga að auðlindum og
nægir þar að nefna Breta sem tak-
marka aðgang útlendinga að olíu-
lindunum í Norðursjó, svo fordæmi
em næg til að styðja kröfu okkar um
íslenskt forræði fyrir auðlindum
lands og sjávar.
Hvers konar bandalag
verður EB?
Ljóst er að bmgðið getur til beggja
vona hvort EES verður að vemleika
eða ekki. Hvort sem verður, þá hafa
íslensk stjórnvöld haldið á málinu
með þeim eina hætti sem mögulegt
var. Þ.e. láta fyrst reyna á hvort hægt
væri að mynda EES. Tákist það ekki
liggur fyrir að fara í tvíhliða viðræð-
ur án þess að nokkmm dymm hafi
verið lokað. Miklu heldur verður að
telja að fleiri og betri kostir hafi ver-
ið kannaðir og í raun er ekki hægt að
taka málefni EB eða hugsanlega að-
ild að EB til umræðu fyrr en að
þessu loknu. Enda liggur fyrir að EB
er hvorki reiðubúið í tvíhliða við-
ræður né viðræður um aðild fyrr en
viðræðumar um EES hafa verið
leiddar til lykta. Aðeins neikvæð út-
koma úr tvíhliða samningaviðræð-
um íslands og EB gæti leitt til þess
að íslendingar þyrftu að hugleiða að-
ild að EB auk þess sem það réðist að
nokkm leyti af því hver viðbrögð
annarra aðildarþjóða EFTA verða.
Verði EES ekki að vemleika og þá
ekki hvað síst hvað EB afræður að
bjóða öðmm Evrópuríkjum upp £
Fari svo að öll ríki Evrópu (e.t.v. að
Sviss og íslandi undanskildu) þ. á m.
Austur- Evrópuríkin öll (nema e.Lv.
Rússland) gangi í EB sem er einfald-
lega ekki tímabær spuming, auk
þess sem við vitum ekki hvers konar
EB það verður sem um yrði að ræða.
BÓKMENNTIR
NÝJA SAGAN
Tímarit Sögufélags, 4. árgangur 1990
Ný saga á að vera málgagn hinna
yngri sagnfræðinga okkar, enda eins-
konar framhald ársrits sagnfræði-
nema sem Sagnir hét. Tímaritið Saga
heldur áfram og kemur út árlega í
sama formi og áður.
Ný saga flytur jöfnum höndum sagn-
fræðilegt efni og hugleiðingar um
sögu og sögukennslu. Hér em meðal
annars hugleiðingar um sagnfræði
sem list eða vísindi. Slíkar hugleið-
ingar finnst okkur sumum að séu
nokkuð til hliðar við kjama málsins.
Sagnfræðin er til þess að geyma rétta
sögu og segja frá því sem gerðist eins
og það var. Samt er löngum deilt um
hvað sé rétt, — hvað gerðist og hvers
vegna?
Síst er því að neita að sumar frásagn-
ir sem notaðar em sem sagnfræðileg-
ar heimildir em listaverk sem ekki
em að öllu nákvæm og rétt skýrsla
um það sem gerðisL Svo er t.d. um
Heimskringlu Snorra Sturlusonar, að
við tölum ekki um íslendingasögur.
Hitt vitum við að jafnan er hálfsögð
sagan þegar einn segir frá og margir
þættir almennrar sögu hafa verið
sagðir af talsverðri hlutdrægni. Því er
það skyldugt hlutverk sagnfræðinnar
að endurskoða allar sögur.
í þessum árgangi Nýrrar sögu ritar
Egill Ólafsson um Óhlýðni og aga-
leysi á íslandi á 17. og 18. öld. Þar er
frá ýmsu að segja, enda hafa íslend-
ingar alla tíð reynt að brjóta þau lög
sem þeir sáu sér hagkvæmt að brjóta.
Egill dvelur einkum við slæmt umtal
og virðingarleysi gagnvart konungi
og öðmm tignum valdamönnum.
Egill segir að frægasta hýðing ís-
lenskrar sögu sé eflaust hýðing Jóns
Hreggviðssonar á Alþingi árið 1693.
Sú hýðing var gleymd, en geymd í Al-
þingisbókum. Frægð sína fékk hún
þegar Laxness notaði hana í sagna-
bálk sinn íslandsklukkuna. í mínu
ungdæmi var frægast hýðinga þegar
Hólmfastur var hýddur við staur
vegna þess að hann seldi fáa fiska öðr-
um kaupmanni en þeim sem keypt
hafði réttinn til að versla við hann.
Einokunin snerti miklu fleira fólk en
þau ákvæði að ekki mætti tala óvirðu-
lega um konunginn. Öll heimili
þurftu að versla en menn gátu látið
vera að tala um konung svo að vitn-
um yrði við komið. Hins vegar var
friðhelgi konungs gagnvart umtali
þegnanna merkilegt dæmi um tign
hans þar sem illmæli um hann gekk
guðlasti næst.
Sagnfræðin má gæta sín gagnvart
skáldskapnum. Hólmfastur hverfur í
skugga Jóns Hreggviðssonar. Mig
grunar að þegar leiðsögumenn sumir
eru að fræða erlenda og innlenda
ferðamenn um land og sögu þá þoki
söguleg fræði og íslenskar þjóðsögur
fyrir skáldskap meistara eins og Lax-
ness og Jóhanns Sigurjónssonar.
Saga Fjalla-Eyvindar verður í munni
þeirra að nokkru sótt í leikrit Jó-
hanns. Og íslandsklukkan er áleitin.
Lengsta greinin í þessum árgangi er
ritgerð Eggerts Þórs Bemharðssonar
um átthagafélög í Reykjavík. Virðist
mér að hann telji tíma þeirra nú að
mestu liðinn og mun það rétt. Átt-
hagafélögin urðu til á fyrstu árum
aldarinnar og voru þá miðuð við stór
svæði. Á ámnum 1911-1914 orti Jón
TVausti veislukvæði fyrir Vestfirðinga,
Snæfellinga, Norðlendinga og Aust-
firðinga til notkunar á mótum þeirra.
Síðan urðu átthagafélögin fleiri og
bundin minna svæði, einni sýslu eða
einum firði. Innflytjendur eltust og
tengdust ýmiskonar fjölskyldubönd-
um og höfðu því ekki sömu þörf fyrir
átthagafélagið. Þó em þau sum starf-
andi enn, enda hafa ýmis þeirra helg-
að sig ákveðnum verkefnum til hliðar
við það að vemda og viðhalda inn-
byrðis kynnum.
Guðmundur J. Guðmundsson færir
sterkar líkur fyrir því að bagall einn í
safni Viktoríu drottningar og Alberts
muni vera íslenskur en hann hefur
verið talinn norskur. Hann er lista-
verk, skorinn úr rostungstönn.
Gfsli Gunnarsson ritar um fátækt á
íslandi á fyrri tímum. Víst er þar frá
ýmsu að segja en ofmælt þykir mér
vera að „saga íslenskrar fátækralög-
gjafar 1281-1905 gengur fyrst og
fremst út á það að búa fátæklingum
strangari kost.“ Löggjöfin miðaði
öðm fremur við það að halda lífi í fá-
tækum og t.d. þau ákvæði að vama
allslausum mönnum að ganga í
hjónaband og eignast böm vom gerð
til verndar þeim. Þrátt fyrir þær
hömlur varð öðm hvom meiri og
minni mannfellir vegna fátæktar. Yf-
irleitt svarf neyðin fastast að þeim
sem snauðastir vom. Lífsbaráttan var
svo hörð að menn lögðu hart að sér
og kröfðust þess af öðmm. Auðvitað
má hugsa sér fræðilega þann mögu-
leika að réttur allra væri virtur og
hver maður hefði sinn bameignar-
kvóta líkt og nú á að vera í Kína. Rík-
ar ástæður vom til að takmarka
ómegðina.
Hér er ekki unnt að ræða hverja
grein þessa heftis fyrir sig. Þó skal að-
eins víkja að grein Ólafs Ásgéirssonar
um efnahagsstefnu íslenskra sósíal-
ista á ámm síðari heimsstyrjaldar. Þar
segir um sósíalista; „Þeir vom eina
pólitíska hreyfingin sem gekk að því
óskipt að íslendingar nýttu sér þann
byr sem veltiár stríðsins sköpuðu til
að fleyta þjóðinni inn á nýtt tækni- og
lífskjarastig."
Síðan á að færa rök fyrir þessari sér-
stöðu með því að lýsa tregðu annarra
og þá koma þessi orð:
„Framsóknarmenn fóm þar fremstir
í flokki og Vilhjálmur Hjálmarsson
segir að það hafi verið kjaminn í
stefnu þeirra að ríkissjóður safnaði til
sín eins miklu af stríðsgróðanum og
unnt yrði svo hefja mætti stórfelldar
nýbýlaframkvæmdir og aukna báta-
útgerð í sjávarþorpunum eftir stríð-
ið.“
Hér var því ekki um djúpstæðan
ágreining að ræða. Allir hugðu gott
til nýtingar stríðsgróðans. Nýsköpun-
artogararnir fleyttu þjóðinni ekki á
„nýtt tæknistig". Síðutogarar með
gufuvélum vom úrelt tæki svo að
segja um leið og þeir komu. Sú skoð-
un sem sjálfstæðismönnum er eign-
uð að „veltan í þjóðfélaginu yrði
skammvinn og á eftir kæmi hmnið"
var ekki alveg út í bláinn.
Svo að lokum fáein orð um nöldur
Margrétar Guðmundsdóttur vegna
fjölmiðla og umsagnar þar. Víst er það
rétt að fjölmiðlar em oft fáorðir um
sagnfræðirit en oft er þeirri umræðu
skorinn þröngur stakkur. Oft er um-
sögnin aðeins smáfrétt um útkomu
bókar. Líka er stundum vikið að skoð-
un höfundar án þess að leggja nokk-
urn dóm á hana.
Hér verður líka að hafa í huga skáld-
rit sem höfundar eða bókmennta-
fræðingar vilja líta á sem þjóðlífs-
mynd eða aldarfarslýsingu. Þegar ég
lít til baka þykist ég muna ýmsar orð-
ræður og skoðanaskipti á þeim vett-
vangi þar sem ég tel hlut fjölmiðl-
anna hafa sitt gildi. Hins vegar skil ég
vel að áhugamönnum þyki of lítill
gaumur gefinn og fátt sagt um það
sem þeim er ríkast í huga.
Ritstjórn Nýrrar sögu þetta árið hef-
ur Gunnar Þór Bjarnason.
H.Kr.