Tíminn - 03.11.1990, Qupperneq 1

Vildi gerast jarl yfir
nýrri höfðingjastétt
Fyrír skömmu sögðum við frá Amgrími
lærða í þessum þáttum og viðleitni hans til
þess að hrelqa villandi sögur og óhróður um
landið erlendis. En við ramman reip var að
draga og m.a. var vitnað í rít Dithmars Blefk-
en sem sannfróðar heimildir fram á 19. öld.
Einum þrjátíu árum eftir að Amgrímur
samdi rít sín, varð ungur maður til þess að
semja merka rítgerð um framfarír landsins,
hagi þess og stjómsögu og varð auk þess
fyrstur manna til þess að ferðast um landið í
vísindalegu skyni og skoða náttúm þess.
Hélt hann þannig áfram starfi Amgríms á
sinn hátt, með því að honum tókst að gera
Danakonungi og valdsmönnum hans grein
fyrir ýmsu um landið, er þeir ekki áður
vissu, og varð til þess að unnið var að fram-
faramálefnum með markvissari hætti. Þessi
maður var Gísli Magnússon frá Munkaþverá,
sem réttilega er nefndur fyrsti íslenski nátt-
úmfræðingurinn.
Múnkaþverá. Fæðingarstaður Vísa-Gísla Magnússonar.
FFaðir Gísla var Magnús lög-
maður Björnsson að Munka-
þverá, en móðir Guðrún Gísladóttir
lögmanns Þórðarsonar. Gísli fæddist
að Munkaþverá 1621 og mun hafa
verið elstur systkina sinna, en hann
átti einn bróður og tvær systur. Hann
var búinn undir skólanám hjá föður
sínum og séra Gísla Jónssyni að
Hrafnagili. í Skálholtsskóla var hann
tekinn 11 vetra gamall og var þar þrjá
vetur, og naut kennslu heyrarans þar,
er Ketill Jörundsson héL Að námi í
Skálholtsskóla loknu var hann þrjá
vetur í Hólaskóla. Það má sjá af bréf-
um Þorláks biskups til Óla Worm, að
hann hefur snemma fengið trú á hæfi-
leikum Gísla, enda segir Gísli sjálfur
að Þorlákur biskup hafi mjög hvatt sig
til að ferðast til Hollands.
Nám í Höfn
Hann útskrifaðist úr Hólaskóla 1638,
en haustið 1639 fór hann utan til
Kaupmannahafnar og er skráður þar í
stúdentatölu 23. nóvember. Valdi
hann Óla Worm sér $ einkakennwa,
sem margir fslendingar fleiri, en þá
var lögskylt að taka sér sltkan einka-
kennara meðal próíessora skátens.
Var GísJi færisvejftn Wopms þaw tvö ár
sem hana dval«k"|jKHfh. TSf er feréf
frá Magnúsi lögtpwál þar sem hann
þakkar Óla WoajtiBf flóðviii þá er
hann hafi auðsyrit ÖBla, biður hann
að leiðbeina homin framvegis og
sendir honum gjafe
Eftir þessi tvö ár þv^rfGísli enn til ís-
lands og dvaldist þar f eitt ár (1641-
42), en þá lagði hann af stað til Hol-
lands síðla sumars. Til eru fjögur bréf
til Worms frá Gísla úr þessari ferð, að
mestu leyti birt á prenti í bréfum
Worms. Er hið fyrsta dagsett í
Glúckstadt 8. október 1642, en þang-
að var Gísli þá kominn eftir mánaðar-
ferð frá íslandi. Kveðst hann munu
dveljast í Hollandi í eitt eða tvö ár og
fara síðan til Englands og Frakklands.
Segist hann hafa í hyggju að leggja
stund á lækningar og heimspeki.
Námsferðir á
róstutímum
Skömmu síðar, eða þann 6. nóvem-
ber, er Gísli kominn til Amsterdam.
Þar var hann um hríð, en fór þá til
Leyden og var skráður í stúdentatölu
13. apríl 1643 með læknisfræði að
höfuðgrein. Þama lagði hann samt
einkum stund á heimspeki, en í maí
1644 hélt hann til Englands og var þar
í tvo mánuði. Fór hann þá til Rotter-
dam. í þennan tíma voru miklar við-
sjár með Hollendingum og Englend-
ingum. Mun bæði það og viðsjámar
með Karli I. og þinginu hafa stytt
Englandsdvöl Gísla.
Dvaidist hann nú í Rotterdam fram
eftir sumri og lagöi fyrst stund á
stærðfræði, en þá á tungumál og
heimspeki. Eftir það var hann bæði í
Amstewtem eg Leyden og hefur auk
þeæ, *m fyrr er takð, lagt stund á
grasafræði, eðlisfræðí, landafræði og
stjómfræði.
Vorið 1646 kom Gísli til Kaup-
mannahafnar og hélt þaðan til íslands
með Akureyrarskipi. Heim kom hann
6. júlí 1646. Sumar þetta ferðaðist
hann um landið meðal frænda sinna
og hafði spumir af brennisteini,
málmum og öðru. Reyndi hann að
hvetja menn til áhuga á þessum mál-
um.
Árið eftir fengu þeir feðgar Magnús
lögmaður og Gísli einkaleyfi til
brennisteinsnáms og brennisteins-
verslunar á fslandi. Var bréf um þetta
birt á alþingi 1647 og reið Gísli af
þinginu í rannsóknaferðir og var í
þeim allt sumarið. Um haustið samdi
hann hina merku ritgerð sína „Con-
signatio institutis" og sendi Worm og
jafnframt ýmsa málma og efni til sýn-
is, sem hann hafði safnað.
Sýslumaðurinn
Honum var veitt Múlaþing þann 15.
júlí 1648 og gerði kaupmála degi síðar
við Þrúði Þorleifsdóttur, sýslumanns
að Hlíðarenda. Stóð brúðkaup þeirra
5. júlí árið á eftir. Sama ár fékk hann
Skriðuklaustur. Samt er svo að sjá að
þau GísK hafi átt heima að Hkðarenda
og ekki flutt að Skriðuklaustri fyrr en
vorið 1650. Nú andaðist Þorleifur
sýslumaður, faðir Þrúðar, 13. október
1652, og munu þau þá hafa fiust aftur
að HKðarenda vorié 1-653. Hrit Gfdi
þó umboðsmenn eystra til 1659, er
hann fékk veitingu fyrir Rangárþingi.
Ári áður, eða 1658, missti Gísli konu
sína og fékk þá stjúpmóður hennar til
að taka við húsmóðurstörfum að
Hlíðarenda. Árið 1686 lét hann af bú-
skap og fluttist í Skálholt til dóttur
sinnar Guðríðar, en hún var þá gift
Þórði biskupi Þorlákssyni. Rangár-
þingi hélt hann samt til æviloka.
Ekki virðist Gísli hafa haft sig mjög í
frammi og ekki átti hann deilur við
menn, enda var hann vinsæll og vel-
metinn af samtíðarmönnum. Gísli
kappkostaði að manna böm sín vel.
Björn son sinn lét hann stunda nám í
Kaupmannahöfn, Oxford og Leyden.
Björn varð sýslumaður í Barðastrand-
arsýslu, en andaðist 1675, aðéins 29
ára gamall. Þorleif son sinn lét hann
stunda nám í Oxford, en þar andaðist
hann 18 ára.
Þegar Gísli fluttist í Skálholt fékk
hann lögsagnara til þess að sinna
sýslustörfúnum í Rangárþingi. Sat
hann oft að viðræðum við embættis-
menn stólsins, þá er honum þótti vel
gefnir og einkum þá Pál síðar lög-
mann og Jón Vídalín, síðar biskup.
Virtu þeir hann báðir mikils og hefur
Páll ort um hann vísur en Jón erfiljóð
á latfnu. Gtsfi virðist hafa verið maður
heilsuhraustur. Banamein hans var
steinsótt og andaðist hann í Skálholti
5. júní 1696. Mann var maSnr mjög
örlátur og stundum nefndur Gjáfe-
Gtefi' wk htena tvegda keMawifaa
annarra — Vísi-GísH eða Lærði-Gísli.
Dæmi má draga fram um það, að sem
yfirvald þótti hann vægur í refsingum.
í ritstörfum liggur eftir hann þýðing á
guðsorðakveri. Hann gat líka brugðið
fyrir sig að yrkja á latínu. Vera má og
að hann hafi samið lækningabók, þótt
hún sé nú ekki til svo kunnugt sé.
Kúmenið í Fljótshlíð-
inni
Sem sýnt hefur verið, hagaði Gísli
námi sínu á annan veg en títt var um
samlanda hans. Af framkvæmdum
hans síðar meir er auðsætt að aðal-
áhugmál hans hafa verið grasafræði
og efnafræði og viðleitni hans varð þá
einkum tvennskonar: ræktunartil-
raunir og rannsóknir málma og
steina, sérstaklega samfara brenni-
steinsnámi. Holland var og er eitt
helsta garðyrkjuland Norðurálfu og
þar hefúr Gísli fengið áhugann á því
efni. Árið 1647 hóf hann vísi að garð-
yrkju að Munkaþverá og sáði þar í lít-
inn garð 30 útlendum jurtategund-
um. Ennfremur melgresi og fleiri inn-
lendum tegundum, birki og víði. Ekki
er kunnugt um árangurinn, enda má
búast viö að tilraunimar hafi fallið
niðar er hann flufctist frá Muakaþverá.
Eftir að hann settist að á Hlíðarenda
hétt hann áfram tilraunum í sömu átt
með nokkrum árangri. Nefnir hann
sjátojr feygg, feipseiV hw hamp og
„teMtent 5fW“. Er Gfóíí þá fyrstur
manna hérlendís á 17. fcM $em sinnti
komyrkju og ýmsar wfrurtjr og
nytjæurtir aðrár tofym ftíhn að
rækta. Af bréfcun er auðsætt að hann
hefur reynt að afla sér frá útlöndum
Vísi-GtsM v»r fyrsti ísknski náttúrufræóingurinn og tillögur
hans landinu til eflingar voru athyglisverðar. Hann ætlaði sér JfJÍÍSjlSSÆSí'ÆSE
jarlstign á íslandi og hefði eflaust orðið hið merkasta yfirvald eplarækt þá ókunn í Danmörku og á