Tíminn - 03.11.1990, Blaðsíða 2

10
HELGIN
Laugardagur 3. nóvember 1990
Norðurlöndum, hófst þar ekki fyrr en
á 18. öld. Sýnir þetta best hve langt
Gísli var á undan sínum tíma. En hætt
er við að hann hafi ekki fengið jarð-
eplaútsæðið, því það var þá hvergi að
fá nema í Englandi.
Þessar tilraunir vöktu talsverða at-
hygli meðal samtíðarmanna hans,
þótt lítt vektu þær menn til eftir-
breytni. Þórður Þorláksson getur um
nokkurn árangur af uppskeru hans og
Jón Eggertsson frá Ökrum nefnir að
hann hafi reynt að rækta rúg, kál, ert-
ur, rófúr, salat og fleira. En eftir lát
Gísla lagðist þessi viðleitni brátt niður
og komust akrar hans og garðar í
órækt. Um 1730 var ekki annað eftir á
Hlíðarenda af ræktunartilraunum
hans en kúmen, sem síðan dreifðist
um alla byggðina. Eins fór í Skálholti,
en þar hafði Gísli látið gera lítinn
garð. Eftir góðum heimildum hefur
uppskera hans aldrei orðið meiri en
ein tunna af korni árlega. Árangurinn
hefur því orðið lítill og áhrifin á sam-
tímamenn að þessu leyti. Kúmenið
eitt varð algengt. Eigi að síður má
ætla að starf Gísla hafi ýtt undir þá
menn sem á 18. öld urðu frumkvöðlar
garðyrkju og ræktunar.
Brennisteinn til
útflutnings
Þá er að líta á hugmyndir Gísla um
málmvinnslu og nýtingu jarðefna. í
riti sínu „Consignatio institutis" telur
hann vel til fallið að reynt sé að koma
upp á hentugum stöðum saltsuðu,
blásteinsvinnslu og saltpétursvinnslu.
í bréfúm sínum minnist hann einnig
á ieir, vikur o.s.frv., sem hann vill gera
að verslunarvöru. Það er víst að hann
hefur athugað skilyrði fyrir saltsuðu
og telur hann saltmagnið við strendur
íslands 1/30-1/40. En aðal viðleitni
Gísla í þessum efnum beinist að
brennisteinsnámi. Hafði þetta verið
allálitlegur atvinnuvegur á síðari
hluta 16. aldar og var þá í höndum
konungs, en getur ekki eftir 1606 í
skjölum, enda fengu þeir feðgar nú
einkaleyfi gegn eftirgjaldi, sem áður
segir. Erfitt er nú að átta sig á því hver
not þeir hafi haft af þessu, enda munu
kaupmenn hafa haldið verðinu niðri,
og var þeim innan handar að hefta
með öllu alla brennisteinsverslun
Gísla. Hann segist í bréfi 1647 hafa
von um að geta fermt skip með
brennisteini á næsta ári, en það er öld-
ungis óvíst að nokkuð hafi af því orð-
ið.
Nærri 1660 var einkaleyfið tekið af
þeim feðgum og fengið í hendur
kaupmanni að nafni Gabriel Marselis.
Vann Gísli þá brennisteininn fyrir
hann og seldi 1667-1669. En um
haustið 1670 fór hann norður að
sækja brennistein með 33 hesta, lenti
í hríð og drápust flestir hestamir, en
menn komust af naumlega. Marselis
hafði í fyrstu leyfi 1665-74 gegn eftir-
gjaldi, en fékk það síðan endurnýjað
til 1683, svo að ólíklegt er að hann hafi
beðið tjón af þessu, enda stórauðugur
maður.
Ekki missti Gísli móðinn, þótt hann
missti brennisteinseinkaleyfið. Eftir
þetta reyndi hann að fá einkaleyfi til
verslunar með vikur, leir, pottösku og
fleira. Honum þótti erfitt að eiga við
hina dönsku kaupmenn, en vildi þó
ekki brjóta verslunarlögin. Einokun-
arkaupmenn fengu stundum á leigu
hollensk skip og víst er að hollenskt
skip sótti brennistein fyrir Gísla til
Húsavíkur 1668.
Vildi efla fomar höfðingjaættir
Það kemur fram í ritgerð Gísla „Con-
signatio institutis", að honum þykir
það miklu varða að reisa við hinar
fornu höfðingjaættir. Hefur sú hug-
mynd án vafa vaknað á ámm hans er-
lendis og við kunningsskap við tigna
menn þar. Það er sýnilegt að hann vill
að nokkm sameina vald og virðing
þessa aðals framtaki og gróða borgara
í verslun og iðnaði. Má því telja að við-
reisnartillögur hans séu tvenns konar.
Annars vegar að efla höfðingjaveldið
með auknum lénum, sem tekin séu af
jörðum konungs og kirkju. Hins veg-
ar vill hann koma upp innlendum iðn-
aði og afrakstri til útflutnings, raunar
undir stjórn sjálfs sín og niðja sinna.
Vill hann með öðmm orðum útvega
ætt sinni nokkurs konar einokun.
Aðrar umbótatillögur fela í sér að
hann vill stofna íslenskan ríkissjóð,
ætla íslendingum einum rétt til emb-
ætta í landinu, auka lénsréttindin og
ekki ber að láta ónefnda þá tillögu
hans að settur sé einn umsjónarmað-
ur yfir öllum þessum ffamkvæmdum.
Þá stöðu ætlaði Gísli sjálfúm sér og
myndi slíkur maður þá hafa orðið eins
konar jarl yfir landinu.
Þá ber Gísli ffam tillögu um íslenska
peningasláttu og var markmiðið að
sjálfsögðu að afla landinu rekstrarfjár
með þessum hætti.
Allsheijarskóli á Þing-
völlum
Tillögur Gísla verða ekki tölum tald-
ar. Hann vildi auka ræktun nýrra
nytjajurta og kenna mönnum nýjar
veiðiaðferðir og ræktun alifúgla.
Merkar tillögur setti hann fram um
flakkara og þurfamenn. Vill hann
koma þeim á hæli, er rísa skyldu í
hverri sýslu og skyldu þeim þar
kenndar einhverjar handiðnir, sem
orðið gætu þeim til viðurværis.
Það var því ekki fátt sem þessi athygl-
isverði maður vildi koma um kring í
landinu. Vert er að geta hugmynda
hans um samband landsins við kon-
unginn. Hann vildi halda fast við rétt-
indi íslands, eins og þau eru greind í
Gamla sáttmála, andmælir fastlega
útlendum embættismönnum og
ásælni konungsvaldsins á réttindi ís-
lenskra höfðingja. Tillögumar um
sérstakan ríkissjóð og sérstaka pen-
ingasláttu sýna ljósast skoðun hans á
sérréttindum íslendinga. Heldur má
það og teljast bera vitni um andstöðu
gegn kirkjuvaldinu að hann vill svipta
kirkjuna þrem fjórðu hlutum tekna af
nýbýlum á kirkjujörðum.
Vel fer á að geta hér að endingu til-
lögu sem meira minnir á Fjölnismenn
á nítjándu öld en sautjándu aldar
mann: Gísli vildi láta reisa stórhýsi á
Þingvöllum og stofna þar allsherjar-
skóla. Þannig var hann í flestu fyrstur
til að stinga upp á málefnum, sem loks
kom í hlut forgöngumanna sjálfstæð-
isbaráttunnar að bera ffam til sigurs.
BÓKMENNTIR * : |
Staðir „með drengskap í bláum augum“
Anna Snorradóttin
Þegar vorið var ungt
Ljóð
Utg.: Fjörður 1990
Ljóðabók Önnu Snorradóttur,
„Þegar vorið var ungt“, er fyrsta
ljóðabók höfundarins, en hún er
þjóðkunn af löngu starfi við Ríkisút-
varpið sem þáttagerðamaður á ár-
um áður. Eftirtektarvert má teljast
að Anna hefur ekki fyrr en nú gefið
út Ijóð sín, því þessi bók sannar að
hún á fullt erindi til ljóðalesenda og
Anna Snorradóttir
hlýtur að hafa ort lengi og lagt rækt
við gáfu sína.
Bókinni er skipt í þrjá þætti:
„Gimburskeljar", „Staðir" og „Þegar
vorið var ungt“.
í fyrsta þættinum eru það myndir
úr bernsku sem sækja á hug skálds-
ins, myndir úr sjávarplássi. Hér er
fjaran, æði hafsins, sendiferð í
myrkri og hljóðar stemmningar
heiman frá bernskuheimilinu.
Stundum er þar ekki annað að
heyra en „hljóðfall suðandi rokks",
en öðrum stundum er þar
„vindlareykur á kontór
karlar sem vita allt
krakkar að leik
á stofugólfí.
Tveir gluggar, dyr
og þröskuldur.
Hvað á að gera
við þessa mynd?“
Fjaran og hafið eru alls staðar ná-
læg, líka í svefninum:
„Ég svaf með hafíð
á hægri hönd
og hlustaði á það
skamma fjörugrjót
stundum langt fram á kvöld".
í sendiferð í myrkri liggur leið litlu
telpunnar um
„Húsasund þar sem aðeins mótar
fyrirstíg
á eyrinni mjóstri, skuggalegt
kvöld
hvolfíst yfír lítið þorp, enginn á
ferli
og húsin híma við engar götur
eins ogþeim sýnist
sunnan undir vegg lítið hlið, kop-
arlás".
Fjöruna og þorpið hafa mörg skáld
fengist við að færa í Ijóðstafi og
mörgum hefur tekist vel. En tök
Önnu á þessu áleitna efni eru ákaf-
iega sönn, tregablandin og eilítið
kímin og hún sýnir okkur að ekki
var allt enn um það sagt. Stemmn-
ingar hennar ná valdi á lesandanum
og hann spyr með henni, eins og
segir í lokalínu ljóðsins „Mynd úr
bernsku":
„Var þetta ekki í gær?“
„Þegar vorið var ungt“ er bók um
einkonar ferðalag og í þættinum
„Staðir" liggur leiðin frá bernsku-
slóðum og inn í nýja veröld. En hún
er ekki varanleg og eilíf eins og
heimur bernskunnar, sbr. ljóðið
„Staðir“:
Ýmsir staðir komu til mín
á langri leið
teinréttir
með drengskap í bláum augum
léttfættir á grænum grundum
stórborgarlegir í Ijósadýrð
smáblómaland blómstrandi
fjörur og foldarskart
gatan sem ég gekk
og raulaði fyrir unni mér.
Eitt vissi ég alltaf:
Þeir voru famir
áður en ég hafði sest að“.
Leiðin liggur um „Cannery Row“
Steinbecks, þótt þar sé þá „enginn
Steinbeck", heilsað er upp á granít-
borgina E1 Capitan „í Yosemite dal“
og gömlu Heidelberg og það er
speglað sig „í Tahoe-vatni spilavítin
á ferð alla nóttina".
í lokaþættinum, „Þegar vorið var
ungt“, er eins og skáldið sé á heim-
leið úr langri ferð, heim á vit þess
sem var. Þetta er kannske einskonar
eftirleit og það verður margt á veg-
inum, staðir og einstaklingar. Þar á
meðal er Jóna Jóns:
„Reykur hringar sig
yfír rauðleitu hári
sinaberar hendur
bitnar neglur
og tóbaksgulir fíngur
vandræðalegir
látast.
— Ég er ekkert verri enþú —
og hnakkinn keyrist niður á bak
barkakýlið bifast
og grænn silkikjóll
gamaldags
veit ekki sitt rjúkandi ráð.
Eymdin snýst upp í hlátur
það glymur í síldartunnunum
á gömlu plani.
— þú þekktir ekki lífíð —
hún hlærstórum tárum.
Með eftirminnilegri kvæðunum er
„Strokið“, sem vekur upp spurning-
ar í torræði sínu um erindi stroku-
konunnar og hver hún sé — barn,
einhver umkomuleysingi...?
í þessari bók er margt um afar vel
formaðar setningar og hugsun. Og
þótt undrun veki að Anna hefur ekki
fyrr gefið út, eins og áður segir, þá
mun hún vitanlega hafa sínar gildu
ástæður til þess. „Það er dýrast er
lengi hefur geymt verið og er í rétt-
an tíma fram borið,“ segir þar. Ekki
svo að skilja að kvæðin séu gömul,
því þau eru til orðin á árabilinu
1984-1990. En hér er skáld á ferð,
sem búið er að hlaupa af sér hornin
og kann til verka.
AM
VISNAÞATTUR:
Gilhagi (Skagafiröi
Af sumarferð 1980
Ferðalög á hestum njóta vaxandi
vinsælda hérlendis. Félög hesta-
manna efna sum hver til árlegra
ferða, en önnur fara sjaldnar. Hér
verður greint frá nokkrum vísum,
sem urðu til vegna ferðar hesta-
mannafélagsins Stíganda síðsum-
ars 1980. Förinni var heitið vestur
Kiðaskarð og fram að Galtará, þar
sem gist var. Daginn eftir skyldi far-
ið vestur í Buga og síðan ofan Gil-
hagadal. Jóhann í Stapa ætlaði í
þessa ferð. Morgun nokkurn leit
hann upp frá smíðum sínum svo-
segjandi:
Himinn fagur hár og tær,
hljóma bragaryrði.
Signir haga sunnanblær.
Sól er í Skagafriði.
Sveitungi hans, Friðrik í Laugar-
hvammi, sem heima sat og sinnti
rósum sínum og gúrkum, lét ferða-
löngunum í té eftirfarandi heil-
ræði:
Geisla beri á götu senn
— gætni jafnan sýnið, -
Njótið hestsins, nýtir menn,
notið lítið vínið.
Á leiðinni vestur Kiðaskarð ræddi
Sveinn á Varmalæk um hve orðvar-
ir ferðafélagarnir væru. Jóhann
batt það óðara í vísu:
Flokkurinn þó ferðist greitt,
fljóð og sveinar djarfír,
hér var ekki orðum eytt
yfír brýnar þarfír.
Gekk nú ferðin eins og til var ætl-
að, en á heimleiðinni komu þeir að
Gilhaga og fengu góðar móttökur,
eins og vísur þeirra Jóa og Sveins
bera með sér:
Heimilið vott um hlýju ber,
hér má gleyma trega.
Ferðaþreyttu fólki er
fagnað innilega.
J.G.
Höfðingsskapur hér er nægur.
Hér skín góðverkanna sól.
Gilhagi er garður frægur.
Gilhagi er höfuðból.
S.J.
Ljúka skal þessum þætti með vísu
úr arinarri sveit og frá öðrum tíma.
Hjörleifur Kristinsson á Gilsbakka
segir:
Þegar byljir bresta á
best að allir megi
leika sér að Ijósmynd frá
liðnum sumardegi.
Heiðmar Jónsson