Tíminn - 10.11.1990, Side 1

„Stefán Jónsson
stoltarmann, stýrði
klerkalýði“, kvað
Fomólfur er hann orti
um deilur Stefáns
biskups Jónssonar og
Bjöms Guðnasonar í
Ögri. Liðið er hátt á
fimmtu öld frá því er
Stefán bar mítur og
bagal í Skálholti og
ekki er hans og sam-
tíma hans oft getið í
seinni tíð og fremur
tekin dæmi úr ýmist
nálægari eða enn eldri
tímum, er við grípum
niður í þjóðarsögunni.
Hér skal nú að litlu
leyti um bætt, og er
reyndar alveg ástæða
til, því hvorki skortir
á ríkiláta menn né
tilþrífamikla atburði
í frásögninni hér á
eftir.
Ögur við ísafjarðardjúp.
„Harður bæði og Ijúfur í
ar'getur fyrst Stefáns biskups
Jónssonar að Sveinn biskup
P hinn spaki telur hann djákn
í Skálholti 1472. Getur hann
þá í bréfinu um vígslur hans allar
og veitir honum samtímis prests-
vígslu. Er það bréf jafnframt með-
maelabréf eða vegabréf hvert á land
er hann kunni að fara. f lok bréf
þessa er skeytt viðbót frá árinu
1476 eða 1479. Mætti af henni ráða
að þá fyrst hafi Stefán brugðið til
utanfarar.
En svo herma elstu söguheimildir
að hann hafí stundað nám í Frakka-
ríki og víðar um lönd og verið lengi
utanlands. Ef nokkuð er að ráða af
háttsemi hans og líferni síðar meir,
er hann var biskup orðinn, mætti
helst ætla að hann hafi einkum sótt
þá skóla annarra þjóða, þar sem agi
var í strangara lagi og lítt hafði enn
orðið vart hinnar suðrænu forn-
menntastefnu. Af langdvölum hans
við nám er það og að ráða að for-
eldrar hans hafi verið vel efnum
búnir, enda var faðir hans Jón bryti
Egilsson í Skálholti. Kom Stefán
aftur til landsins með þá nafnbót að
hann væri orðinn „baccalaurus
artium", en hún var ekki ýkjahá,
miklu óveglegri en t.d. magisters-
nafnbót.
Stefán er aftur til landsins kominn
1482 og getur hans síðan í nokkr-
um bréfum með Magnúsi biskupi
Eyjólfssyni í Skálholti. Er hann þar
talinn næstur biskupi, svo auðsætt
er að biskup hefur haft á honum
miklar mætur. Ætla allir þeir sem á
þetta minnast að hann hafi þá tekið
við eða gegnt prestsþjónustu ein-
hversstaðar í Skálholtsbiskups-
dæmi. En líklegra mætti þykja að
skólahald hafi þá verið í Skálholti
og að hann hafi þá verið rektor þar.
Kemur það vel heim við það hve
annt hann lét sér um skólahald síð-
ar, en hann var talinn lærðasti
maður landsins um sína daga. Vel
mætti og vera að hann hafi samtím-
is verið kirkjuprestur í Skálholti
eða haft eitthvert annað gott
prestsembætti. Báru prestar svo
ríkt traust til Stefáns að hann var
kjörinn biskup við lát Magnúsar
Eyjólfssonar. Fór hann utan og tók
vígslu 1491 og kom til landsins
sama ár. Hélt hann biskupsdæmi til
dauðadags, 16. október 1518.
Dagleg háttsemi
Svo er lýst daglegri háttsemi Stef-
áns biskups að hann hafi jafnan er
auðið var setið við lestur og að rit-
störfum. Lét hann sér og annt um
menntun prestsefna, hélt skóla í
Skálholti og hefur vandað val kenn-
enda. Ekki hefur hann verið flas-
fenginn, því aldrei reið hann hesti á
skeið. Aldrei bragðaði hann mjöð
og því síður annan drykk áfengan
svo mikið í senn að á sæi. Aldrei
lagði hann sér til munns kjötmeti,
nema á þrem stórhátíðum ársins.
Var hann öldurmannlegur í fasi og
ráðsettur. Hlaut slíkur maður að
afla sér virðingar manna.
Ekki er það efamál að Stefán bisk-
up hefur rækt vel öll boð kirkju-
deildar sinnar. Þess má þó geta að
svo hermir heimild ein að á hans
dögum hafi komið í Skálholt sendi-
maður páfa og farið með sölu
syndalausnabréfa um landið, en
slíkt var þá alltítt orðið um kaþólsk
lönd. Sagt er að biskup hafi tekið
honum fálega og nálega ekki viljað
við hann tala þann hálfa mánuð er
hann var í Skálholti og ráðið
mönnum frá að kaupa syndaaflausn
af honum. Ekki skiptir það máli
þótt ártalið sé rangt í þessari heim-
ild, sem er biskupaannálar séra
Jóns Egilssonar. En það er víst af
gildustu gögnum að um 1503 var
hér á landi syndaaflausnasali. Ekki
hefur Stefán þó verið jafn einarður
gegn syndaaflausn og Lúther
nokkrum árum síðar, því á árunum
1492 -1515 hét hann sjálfur synda-
aflausn þeim mönnum, „er buguðu
gjöfum eða góðu að nýjum kirkjum
eða nývígðum". Slík fyrirheit munu
hafa fylgt kirkjuvígslum frá fornu
fari, enda drógu þau ekki fé út úr
landinu.
Þorlákssúðin
Eftir þessari lýsingu hefði mátt
ætla að Stefán hafi í flestu hagað
sér sem munkur. En dæmin sýna
annað. Hann var í senn fram-
kvæmdamaður hinn mesti, hag-
sýnn og stjórnsamur um allar emb-
ættisskyldur. Konungsleyfi fékk
hann 1498 til þess að láta skip
ganga í milli allra landa er lutu
Danakonungi. Lét hann flytja á því
vörur til þarfa stólsins og aftur það-
an afgjöld þau innlend sem gjald-
geng voru utanlands og voru um-
fram nauðsynjar. Lét hann inn-
lenda menn stýra skipinu og var
það nefnt Þorlákssúðin í höfuðið á
Þorláki biskupi helga. Mun það
jafnan um hans daga og lengur hafa
gengið til Noregs. í Björgvin eign-
aðist Skálholtsstóll og átti lengi
garð eða skógarteig. Skip héldust
síðan í eigu Skálholtsstóls fram á
daga Marteins biskups Einarssonar.
Enn er þess að geta í þessu efni að
Stefán lét sér annt um að hýsa stór-
mannlega stað og kirkju í Skál-
holti. Lét hann á vetrum verkmenn
sína rífa upp grjót nærlendis í
byggðarlaginu. Var það flutt til
Skálholts og hlaðnir af garðar
miklir. Er einkum getið um garð
einn geysiháan, sem hann lét hlaða
um kirkjuna til skjóls. Tvo menn
fasta hafði hann til þess að flytja
grjót heim á staðinn vetur og sum-
ar. Tóku þeir upp grjót og hellur
miklar hjá Vatnsleysu í Biskups-
tungum. Var þetta flutt á skipum
lund“
niður Tungufljót og Hvítá, en á
vetrum í akfæri var því ekið heim á
staðinn og var akneytum beitt fyrir
sleðana.
Deilur við
Torfa í Klofa
Á öndverðum biskupsárum Stef-
áns bjó Torfi Jónsson að Klofa á
Landi. Mátti kalla hann nágranna
biskups, þótt Þjórsá skildi í milli
þeirra. Torfi var ríkastur höfðingja
sunnanlands um sína daga, enda er
hann í ritum kallaður Torfi ríki.
Hann mun hafa fengið sýslumanns-
vald um svipað leyti og Stefán tók
við biskupsdómi. Hann var risnu-
maður mikill og hafði oft samsæti
með söng og hljóðfæraleik. Til hans
er því heimfærður vísustúfur þessi:
„Hefurðu komið að Klofa
þar harpan bannar bömunum
að sofa“.
Þau eru sögð ævilok Torfa að hann
hafi látist við drykkju í þingaferð
niðri í Landeyjum og hefur hann þá
verið um fimmtugt eða varla það.
Torfi var mikill fyrirferðar, harðger
og sást ekki fyrir, hver sem í móti
stóð. Um það er til marks að einn
umboðsmaður hirðstjóra eða fógeti
á Bessastöðum skömmu eftir alda-
mótin 1500 þótti óeirðamaður mik-
ill. Hét hann Lénharður. Torfi fór
að honum 1502 er hann var staddur
að Hrauni í Ölvusi og réð niðurlög-
um hans. Svo er mælt að ekki hafi
Stefáni biskupi mislíkað þetta,
heldur á hann að hafa sagt að verk
þetta hafi Torfi unnið manna heil-
astur. Gekk Torfi til skrifta við bisk-
Stefán biskup Jónsson hafði lært í ströngum múnk-
lífum suður í Frakklandi. Hann þótti harður í horn
að taka og frægar urðu deilur hans við Björn í Ögri