Tíminn - 10.11.1990, Blaðsíða 2

10
HELGIN
Laugardagur 10. nóvember 1990
up og bætti vígið vægum fégjöld-
um. Enn er þess að geta um Torfa
að hann hafði á sér fornan stór-
mennabrag og skaut skjólshúsi yfir
stórbrotamenn og hélt þeim hjá
sér. Kom þetta oft illa við vald
kirkjunnar. Varð af þessu meðal
annars óvild mikil með þeim Stef-
áni biskupi.
Er svo mælt að tvívegis hafi Torfi
hugað að fara að Stefáni biskupi.
Var Þjórsá að þröskuldi í annað
sinnið, en í hitt skiptið þótti Torfa
sem liðsafli væri meiri til varnar í
Skálholti en hann fengi rönd við
reist. Var þá raunar leikið á hann af
vöskum manni sem var einn skóla-
sveina í Skálholti. Hefur minning
Torfa lengi lifað í þjóðsögum og
skipti hans við Stefán biskup. Um
samkomulagið í milli þeirra má
nefna sem dæmi að ekkja Torfa
varð að gjalda biskupi nokkrar jarð-
ir svo maður hennar fengi leg í
Skálholti er hann lést.
Bjöm í Ögri
Björn Guðnason í Ögri var voldug-
astur manna á Vestfjörðum á þess-
um tíma. Faðir hans var Guðni
sýslumaður Jónsson á Kirkjubóli í
Langadal en afi í móðurættina
Björn hirðstjóri hinn ríki Þorleifs-
son á Skarði á Skarðsströnd. En
föðurbróðir Björns var Páll sýslu-
maður á Skarði, hetja mikil og
vaskleikamaður. Ber allt því vitni
að Birni hafi kippt í kyn sitt um
kapp og harðfylgi við hvern sem var
að etja, enda auðugur og héraðsrík-
ur. Fékk hann sýsluvöld um Breiða-
fjarðardali um 1492, en á Vestfjörð-
um 1503. Hélt hann þessum emb-
ættum lengst af.
Erfðamál
Deiluefnin með þeim Birni og
Stefáni biskupi voru mörg og
margvísleg. Fyrst var það tilkall yf-
ir staðnum í Vatnsfirði, sem Skál-
holtsstóll hafði lengi talið kirkju-
jörð, en Björn taldi bóndaeign,
enda höfðu forfeður hans talið
staðinn eign sína. í annan stað dró
til deilna með biskupi og Birni
vegna arftökutilkalls eftir skyld-
menni Björns, sem var vellauðugt
fólk. Er þar fyrst að telja Solveigu,
móðursystur Björns, sem átti Pál
að Skarði, föðurbróður hans, og áð-
ur er getið. Voru þau Páll fjór-
menningar að frændsemi og hjóna-
band þeirra því ekki löglegt að
kirkjulögum þeirra tíma og börn
þeirra ekki næst arfi. Þau höfðu þó
fengið páfalegt leyfisbréf, ef biskup
vildi leggja blessun sína yfir, en því
höfðu Skálholtsbiskupar neitað.
Páll á Skarði hafði verið veginn
1496 og tók þá Guðni bróðir hans
að sér forræði eigna barna hans, ef
þau yrðu arfbær eftir dómi. Ella
taldi Guðni eignirnar fallnar skil-
getnum börnum sínum. Komu hér
og til eignir Einars, bróður Solveig-
ar, en hún og þau Páll höfðu tekið
þær undir sig.
Nú víkur sögunni að Þorleifi
Björnssyni, hirðstjóra að Reykhól-
um, móðurbróður Björns í Ögri.
Hann hafði búið með frændkonu
sinni í fjórmenning og átt börn
með henni, en síðan fengið leyfis-
bréf páfa til hjúskapar og sæst við
Skálholtsbiskup með fébótum fyrir
barneignabrot sín. Skyldu börn
hans þar með arfgeng. En við lát
Þorleifs hirðstjóra um 1486 gerðist
fyrst Einar bróðir hans og síðan
aðrir frændur til þess að veita við-
nám arftöku barna hans. Báru þau
því við að öll börn Þorleifs og konu
hans væru fædd áður en þau bundu
löglegan hjúskapareið. Tæki bréfið
því ekki til annarra barna en þeirra
er borin væru eftir hjúskap foreldr-
anna. \ \ 1
Varð þannig hið mesta bál með
þessum ættmehnum. Björn í Ögri
stóð í móti börnum Þorleifs hirð-
stjóra, þótt Stefán biskup úrskurð-
aði þau öll arfbær 1495. Aftur á
móti lýsti hann hjónaband þeirra
Solveigar og Páls hafa verið ógilt og
þeirra börn því ekki arfbær. En
Björn Guðnason þóttist jafnan
finna smugur gegn slíkum úr-
skurðum.
Úrskurður Jóns lögmanns Slgmundssonar um réttan eiganda einnar
þeirra jarða er Bjöm Guðnason taldi sér, er deilur þeirra Stefáns bisk-
ups stóðu hæst. Jörðin sem hér er um getið er Nes í Grunnavík.
Urðu nú látlausar stefnufarir,
dómar og jafnvel heimreiðir og
búsupptektir með ýmsum þessara
frænda. Gekk á þessu árum saman.
Sjálfur settist Björn Guðnason að
Vatnsfirði við lát Páls föðurbróður
síns, en í fardögum 1503 skildi
hann við staðinn og stóð reiknings-
skap Vatnsfjarðarkirkju um 120 ár,
enda hafði biskup hótað að leggja
bann á hann og allt hans fólk, ef
hann stæði ekki upp af staðnum.
Settist Björn þá að í Ögri. Komu
góðir menn á sáttum með þeim
biskupi um það leyti. En Björn undi
málalyktum illa.
Leiðarhólmsskrá
Árið 1509 fékk Björn til liðs við sig
Jón lögmann Sigmundsson, frænda
sinn. Virðist svo sem Jón hafi um
það leyti verið búinn að fá hirð-
stjóravald á Vestfjörðum af kon-
ungi. Er ekki annað sýnna en Jón
hafi verið sem í þjónustu Björns í
Ögri næstu árin.
Ekki miklu síðar varð til Leiðar-
hólmsskrá, er svo hefur verið köll-
uð, kennd við Leiðarhólm í Breið-
fjarðardölum. Voru þeir Björn og
Jón lögmaður frumkvöðlar að
henni. Var þeim ríkast í huga að
setja skorður við valdi biskupa.
Höfðu þeir samtök við alla sýslu-
menn, lögréttumenn og helstu
bændur milli Hvítár í Borgarfirði
og Helkunduheiðar á Langanesi og
hittust þessir menn á fyrrgreindum
stað, líklega í maí 1513. I skránni,
sem nú er ekki varðveitt, hefur ver-
ið átalin hverskyns valdníðsla bisk-
upa og misbeiting bannfæringa-
valdsins og ýmis yfirgangur annar.
Ekki kom samþykkt þessi að miklu
gagni, svo öflugt sem kirkjuvaldið
var, en skráin sýnir þó viðleitni til
þess að rísa gegn rangindum er
menn þóttust beittir. En auðvitað
hafa arfsmálin verið mesti hvatinn
hvað Björn áhrærði.
Bjöm hittir
Kristján konung
Þetta sama ár, 1513, andaðist Hans
konungur, en við ríkjum tók sonur
hans Kristján, sá annar með því
nafni. Er fregnin spurðist til ís-
lands brá Björn Guðnason sér til
utanfarar og hugðist fá hinn nýja
konung til fylgis við sig. Veitti kon-
ungur honum þá verndarbréf fyrir
sig og sína og lagði svo fyrir að
erfðamálin skyldu á ný tekin til
dóms undir forsæti Jóns lögmanns
Sigmundssonar. f þriðja bréfinu
lagði konungur svo fyrir að Stefán
biskup og Vigfús lögmaður Einars-
son skyldu rannsaka eignarheim-
ildir að fáeinum jörðum vestra,
sem ágreiningur haföi verið um.
Er skemmst af því að segja að Jón
lögmaður kvaddi saman tylftardóm
sumarið 1514 um Vatnsfjörð og
fleiri jarðir og urðu úrslitin Birni í
Ögri í vil. Staðfesti konungur dóm-
inn þá um haustið. Sama haust
dæmdi og tylftardómur kvaddur af
Jóni lögmanni Birni í vil um erfða-
eignir þeirra systkina Þorleifs hirð-
stjóra og Solveigar ríku, en Hannes
Eggertsson, sem þá var orðinn
hirðstjóri, lagði samþykki sitt á
dóminn í öllum greinum. Stefndi
Björn Guðnason síðan séra Jóni Ei-
rfkssyni Vatnsfjarðarpresti til
næsta Öxarárþings undir dóm Jóns
Sigmundssonar fyrir aðtekt Vatns-
fjarðar að fyrirlagi konungs.
Stórhýðing
Jörundar prests
Stefán biskup svaraði með því að
leggja Birni stefnudag til Skálholts
26. febrúar 1515 og greindi sakar-
giftir á hendur honum í sjö grein-
um. Björn lét ekki á sér standa og
svaraði biskupi með því að skjóta
málum þeirra til konungs og skrif-
aði jafnframt kennimönnum Skál-
holtsbiskupsdæmis bréf um þetta.
Þá tók hann einnig að sér Vatns-
fjörð aftur.
Var nú ekki lengur að sökum að
spyrja. Auk svæsinna bréfagerða
með þeim Stefáni og Birni bar
fundum þeirra saman á Alþingi um
sumarið. Lauk viðtali þeirra með
bannfæringu biskups yfir Birni,
nema hann vildi láta Vatnsfjörð af
hendi. Bauð Björn góð boð, en
Vatnsfirði vildi hann ekki sleppa.
Að þessu hafði einnig dregið það að
þá um vorið hafði Stefán biskup
sent vestur prest einn, Jörund
Steinmóðsson, sem heldur virðist
hafa verið misyndismaður. Skyldi
prestur lesa Birni dóm einn, sumir
segja bannfæringarbréf. Hittust
þeir í Súðavík, prestur og Björn, og
galt Björn honum heldur en ekki
þung lestrarlaun. Flýði presturinn í
kirkju, en Björn lét draga hann
þaðan og leika heldur óþyrmilega.
Hýddu tveir menn hann fjötraðan,
þegar klæðin höfðu verið tætt af
honum. Síðan barði á honum
rammefldur maður, en prestur lét
ekki æðruorð til sín heyra, heldur
hrukku honum storkunarorð af
vörum. Bauð Björn þá að hætta
enda var prestur þá að dauða kom-
inn. Var hann þá lagður í rekkju og
græddur. Björn var sjálfur yfir hon-
um í átta daga meðan hættan var
mest, en leysti hann að síðustu út
með gjöfum. Mun Björn mjög hafa
iðrað þessa verks er honum rann
reiðin, enda hafði hann með þessu
gerst margsekur við kirkjulög og
kristnirétt. Fyrir þesar sakir gekk
tylftardómur presta þá um haustið
og varð sú niðurstaða hans að með
samþykki Stefáns biskups að allar
eignir Björns Guðnasonar, fastar og
lausar, skyldu fallnar undir kirkju
og konung með þeim skilmála, sem
lög mæla fyrir um óbótamál.
Björn reyndi nú að leita sátta við
biskup, en skilmálar hans voru svo
harðir að hann treysti sér ekki til að
ganga að þeim.
„Og svo eruð þér
harðstakkaður,
Björn“
Sumarið 1517 fór Stefán biskup í
yfirreið um Vestfirði. Var þá svo
þrengt að Birni Guðnasyni að hann
treystist ekki til annars en að leita
sátta við biskup, enda var hann
með miklu fjölmenni, þrem hundr-
uðum manna.
Krístján konungur II. Hann dró taum Bjöms gegn biskupi.
Björn var þó ekki óviðbúinn komu
biskups og hafði safnað að sér
mönnum vel búnum vopnum, er
hann frétti til hans. Segja sumir að
hann hafi jafnvel verið fjölmennari
en biskup, er hann kom að Ögri.
Greina góðar heimildir skipan hans
á herafla sfnum, svo ekki er auðið
að vefengja frásögnina. Tjaldaði
biskup fyrir innan Ögursá, en reið
heim við tólfta mann og gekk til
kirkju. Fór þá Björn til fundar við
hann, einnig við tólfta mann. Allir
voru þeir í herneskjum undir
stökkum sínum. Stefán biskup varð
þessa var og er þeir höfðu skipst á
kveðjum tók biskup á öxlum Björns
og mælti: „Og svo eruð þér harð-
stakkaður Björn". En Björn var
skjótur til andsvara og mælti:
„Hvern varðar það hvernig ég klæð-
ist. En þér, herra, eruð mér vel-
kominn með svo marga sveina sem
yður heyrir með að hafa að kirkju-
lögum réttum“. Áttu þá skynsamir
menn og góðgjarnir af flokki beggja
hlut að því að saman gengi með
þeim. Leysti biskup Björn þá úr
banni. En það varð Björn til að
vinna að heita því í fyrsta lagi að öll
bréf, skjöl og dómar, sem hann
hafði fyrir Vatnsfirði skyldu rann-
sakaðir á næsta ári fyrir ríkisráðinu
í Noregi og konungi og skyldi hann
láta sér lynda úrskurð þeirra. Þetta
mun Birni samt ekki hafa verið
óljúft, síður en svo, því að af kon-
ungi hafði hann haft stuðning í
deilum sínum hingað til. Þessu
fylgdi og að Vatnsfjörður skyldi
vera í umsjá Stefáns biskups uns
úrskurður fengist frá Noregi. í ann-
an stað hét Björn að bæta Jörundi
presti miska þann og vansa er hann
hafði hlotið í Súðavík. í þriðja lagi
hét Björn svo hlýðni við kirkjuna
og að bæta kirkju og biskupi mis-
ferli sín.
Fór svo að næsta vetur (11. feb>
ar 1518) staðfesti Kristján konung^-
ur II dóm Jóns Sigmundssonar,
sem dæmt hafði Birni Guðnasyni
og samörfum hans erfðaeignir Þor-
leifs hirðstjóra og Solveigar ríku.
Sýnir þetta að enn hafði Björn
mjög sterkan bakhjarl, þótt að litlu
gagni kæmi. Er þó óvíst hverjar
lyktir hefðu á orðið ef dauða Björns
hefði ekki borið að höndum, en
hann andaðist fyrra hluta árs 1518.
Bimi stefnt dauðum
En Stefán biskup hélt sínu striki
og lét stefna Birni fyrir dóm klerka
á prestastefnu á Alþingi í júní 1518
til bóta fyrir misferli sín við kirkju
og biskup. Gekk þar dómur og
mundu aðfarirnar nú þykja ærið
harkalegar, því enginn kom fram
fyrir hönd Björns, ekkju hans né
erfingja. Sakarefnin voru fjölmörg
og bætur þær er Björn skyldi gjalda
geysiháar.
Stefán biskup dó síðar sama ár og
Björn Guðnason og mundu menn
ætla að er þeir voru báðir fallnir frá
hefðu hin miklu arfdeilumál jafn-
ast, enda hafði ekkja Björns sæst
við Stefán biskup um afgreiðslu fjár
þess er biskup hafði látið dæma
hann til að lúka. En engan veginn
var málum þessum þar með lokið.
Deilurnar héldu áfram, þótt ekki
risu öldurnar jafn hátt sem fyrr.
Ögmundur biskup gekk hart eftir
skuldalúkningunni og hótaði meira
að segja að láta grafa Iík Björns
Guðnasonar upp, ef ekki væri allt
ríflega fram talið. Neyddist ekkjan
til þess að fá Ögmundi í hendur
Hvamm í Hvammssveit, sem verið
hafði eign forfeðra Björns og fleiri
jarðir, til þess að friður héldist.
En hér íýkur að segja frá þessum
deilumálum tveggja stórbrotinna
manna. Sem í upphafi getur urðu
þær einu skálda vorra að yrkisefni
og Ijúkum við frásögninni með er-
indi úr því kvæði um Stefán biskup
og' áður er vitnað í, enda um frá-
bæra mannlýsingu að ræða:
Stefán Jónsson, stoltarmann
stýrði klerkatýði.
Kveð ég allir kalli hann
kennimanna prýði,
sóma lýðs og lands.
Harður bæði og Ijúfur í lund,
Iærður suður í Frans.