Tíminn - 17.11.1990, Blaðsíða 12

?■£ nnirriT
20 ffi HELGIN
0R8t isdmevön .Tl ‘iugebuköT
Laugardagur 17. nóvember 1990
James Joyce.
F. Scott Fitzgerald.
George Orwell.
Marcel Proust.
Aldous Huxley.
„Nóbelshöfundar"
sem hlaupið var yfir
3
Það er alkunna að þegar Nóbelsverðlaunin í bókmenntum eru
veitt skáldsagnahöfundi, þá er það fyrir einhveija eina af sögum
hans. Þannig fékk Pearl S. Buck verðlaunin fyrir „Gott land“ og
John Galsworthy fékk þau fyrir „Sögu Forsyte ættarinnar“.
Hemingway fékk þau fyrir „Gamli maðurinn og hafið“. Að vísu
ber um leið að skilja mál svo að verið sé að verðlauna allt verk
höfundar, en það er alltaf ein saga, sem dómendur þykjast allir
geta sameinast um. Fyrir kemur að ekki er um nema eina sögu að
ræða hvort sem er, eins og í dæmi Eliasar Canetti.
Margir eru auðvitað þeirrar skoðun-
ar að verðlaunin hafi oft verið veitt
fyrir ranga bók, svo hér skal getið
um nokkrar bækur og höfunda, er
ffemur hefði átt að verðlauna. Menn
munu taka eftir að margar eru bæk-
ur þessar með gamansömu ívafi, en
Nóbelsnefndin tekur sig hátíðlegar
en svo að hún vilji með neitt spé
hafa. ,
Af þeim höfundum sem ég nefni
hér er bara einn sem skrifaði fleiri
en eina stórbók er skilið hefði átt
stórverðlaun. Hann er James Joyce.
Það var ranglátt að nemandi hans
og sporgöngumaður, Samuel Bec-
kett — sem skrifaði aðeins eina
skáldsögu og eitt Ieikrit, þótt titl-
arnir væru margir — skyldi krýnd-
ur lárviði Nóbelsnefndarinnar fyrir
hönd írlands en ekki Joyce. Beckett
ritaði skáldsögur með titli en engu
innihaldi og leikrit þar sem ekkert
gerist og ekkert er sagt. Hann fékk
verðlaunin fyrir nokkurs konar
þögn. Meistari hans Joyce var víst
aftur á móti of hávær og það er
hann ritaði of tilþrifamikið. Það féll
ekki í kramið í Stokkhólmi.
„Odysseifúr hinn nýi“ fék menn til
að hrökkva í kút er hann kom út
1922, ekki síst af því að hann sagði
írska brandara um sjálfsfróun og
þvaglát, að ekki sé minnst á
drykkjuskap og trúarleg efhi. Bókin
er ein firnamikil hindrun byggð úr
aðhlátursefni, sem söguhetjan, Leo-
pold Bloom, verður að klöngrast yf-
ir. Meginhindranimar felast í
tungutakinu sem notað er og em
trúar veruleikanum til hins ítrasta,
en eru þó engan veginn góður og
gildur „prósi“. Bloom er kokkálaður
klukkan fjögur síðdegis þann 16.
júní 1904, en hann kemst yfir þetta
og heldur það hátíðlegt með að
biðja um tvö egg í morgunmatinn.
Eggin merkja endurheimt mann-
dóms hans. Bókinni Iýkur með því
að kona hans segir ,já“ við hverju
sem vera skal, sem þýðir að heimur-
inn er ekki annað en einn geysimik-
ill grínleikur. En grínleikur þeirrar
tegundar sem ekki hæfir þeim er
kjósa sér Barböru Cartland.
Annað stórvirki Joyce er „Finneg-
ans Wake“, sem út kom 1939. Hún
er enn talin óskiljanleg af þeim er
lesa sér til skemmtunar á flugferð-
um — nema þeir séu að koma af
ráðstefnu um James Joyce.
Þá skulum við víkja að „Gatsby
mikla" eftir Scott Fitzgerald. Hún er
ekki fyndin, en hún er hæðin. Þetta
er sú bókin sem gerð er af mestum
hagleik. Það má vel hugleiða hvort
þetta sé ekki eina fullkomna skáld-
sagan á öldinni. Hún er um amer-
íska drauminn — að eignast fullt af
peningum án þess að skeyta of mik-
ið um lög og reglur — og harmræn-
ar afleiðingar þess er draumurinn
rætist. Þetta er enginn doðrantur.
Sagan er stutt og engu orði er of-
aukið. Guð birtist í mynd af gler-
augum á auglýsingaskilti gler-
augnasala.
Fitzgerald var í stöðugu peninga-
hallæri. Nóbelsverðlaun hefðu get-
að gert honum kleift að kaupa sér
áfengismeðferð, sem hann þurfti
sannarlega á að halda. Nóbelsnefhd-
in hefur annars aldrei haft neitt á
móti stórdrykkjumönnum, sbr.
Hemingway. En hún kann að hafa
fundið að því að hann telst hafa
fundið upp djassöldina og verið á
einhvern óútskýranlegan hátt
„ábyrgur" fyrir heimskreppunni
miklu 1929. Hann vissi án vafa að
hún var yfirvofandi, því innsæi hans
var mikið. En menn fengu ekki
verðlaun út á það.
Þá er komið að einhverri skáld-
sagna P.G. Woodhouse. Allar bæk-
urnar um Bertie Wooster og þjón-
inn Jeeves eru eigínlega sama bók-
in, svo það verður að velja blind-
andi. Wooster er ungt flón sem
mjög þarf á föðurlegri umhyggju
þjóns síns að halda, en hann er ekk-
ert flón þegar að „prósanum" kem-
ur. Þegar hann segir: ,Mér leið eins
og Prómeþeifi hlýtur að hafa liðið,
þegar gammarnir settust kring um
hann og hugðust gera sér veislu," þá
veit lesandinn að þetta er klassískt
menntaður maður. Þegar hann seg-
ir að ís sé að myndast í efri hlíðum
Jeeves, þá veit lesandinn að skáld er
á ferð.
Saga George Orwell, „Nítján
hundruð áttatíu og fjögur", er eins
konar gamansaga, hvort sem menn
vilja nú á það fallast. Þegar klukk-
umar slá þrettán í fyrstu setning-
unni má sjá að hrikalegt skop er á
ferð. Alræðisríkið er í óðaönn að
tortíma tungumálinu, eins og það
hafði verið talað um aldir, en þetta
ríki á sér þjóðsögng „Heill þér Oce-
ania“. Einna kátlegast er að renglu-
legir heimspekiprófessorar hafa tek-
ið að sér stjóm heimsins. Þeir em
hugsjónamenn að því leyti að þeir
álíta að aðeins hugmyndir séu raun-
vemlegar og að raunvemleikann sé
því aðeins að finna í kollinum á hin-
um ríkjandi flokki. Það ber að pynda
hvem þann, sem ekki kannast við að
tveir plús tveir séu fimm.
Þetta var satt að segja trúarsetning
Sovétríkjanna í mörgum fimm ára
áætlananna. Fimm ára áætlanimar
skyldu framkvæmdar á fjómm ár-
um með smáhvíldum í milli. Sýn
Orwell í 1984 rættist ekki og rætist
sjálfsagt aldrei. Við höfum við ann-
an vanda að fást en Stóri bróðir. Það
má sem betur fer hlæja hjartanlega
að Hugsanalögreglunni og kynlífs-
banninu.
„Fagra, nýja veröld" eftir Aldous
Huxley kom út 1932 eða sextán ár-
um áður en hin nöturlega framtíð-
arsýn Orwells kom á prent. Orwell
dregur upp mynd af endalausum
hrellingum, einsýni og flokksást, en
Huxley lætur alla vera hamingju-
sama í sinni veröld — með einni eða
tveimur undantekningum, sögu-
þráðarins vegna. Árið EF 632 mun
Guð vera dauður, en andi Henry
Fords er bráðlifandi. (EF þýðir „eftir
Ford“ í tímatalinu). í þessari fjar-
lægu framtíð er sagt að Ford hafi
stundum stafað nafn sitt Freud.
Manneskjumar eru framleiddar á
færiböndum og eftir að þær eru full-
smíðaðar (að „fæðast" er klúryrði
líkt og „móðir") hljóta þær efna-
fræðilega meðhöndlun. Þannig
verða þær hamingjusamar með
hlutskipti sitt. Alfa-fólkið er gáfað,
Beta-fólkið ekki sem verst, Gamma-
fólkið er svona la-Ia og Delta-fólkið
tóm fi'fl. Fólk er ungt og fagurt uns
það deyr. Tilfinningum er útdeilt í
kvikmyndum. Þeir borgarar sem
ekki eru glaðir og ánægðir og vilja
hafa synd, sjúkdóma og ófullkom-
leika eru fluttir út á mannlausar ís-
auðnir.
Skáldsagan „Breytingin" (The Alt-
ernation) eftir Kingsley Amis getur
virst tvírætt val. Þó ekki svo mjög ef
þú lest „Gamli maðurinn og hafið"
upp á nýtt. En menn ættu að meta
að verðleikum skáldsögur er sýna
fram á takmarkanir mannsins, eins
og þessar tvær gera. Þeir Orwell og
Huxley sýna okkur ólíkindalega
framtíð, en Amis sýnir okkur ólík-
indalega nútíð. Hann lætur atburði
gerast í fortíðinni sem aldrei gerð-
ust, þótt þeir hefðu getað gersL Árið
1588 leggur Flotinn ósigrandi,
mannaður hinum kaþólsku Spán-
verjum, England undir sig og þegna
þess er voru mótmælendatrúar. Því
er það England sem við blasir árið
1970 mjög öðruvísi en það í raun-
inni var. Voldugt páfavald ríkir yfir
heiminum og rannsóknarétturinn
starfar af fullum krafti. Öll vísindi
eru í viðjum og verktæknin er ófúll-
komin. Það geisar stríð milli mú-
hameðstrúarmanna og kristinna
(þar var höfundur meiri spámaður
en hann sjálfur vissi) en aftur á móti
er enginn kommúnismi við lýði.
Karl Marx lést fyrir löngu sem rabb-
íni. Rússland er enn Hið heilaga
Rússland. Þessi saga er kannske
leikur, en er leikurinn ekki ríkur
þáttur mannlegrar tilveru? Við
verðum að gefa ímyndunaraflinu
lausan tauminn. En sjálfsagt vill
sænska akademían ekki hafa það
svo.
Það er kannske goðgá að nefna hér
amerískan doðrant, nærri þúsund
síður, sem hrekja mundi Nóbels-
nefndina frá sér með þyngd sinni
einni. En mér finnst að „Haukurinn
ungi“ eftir Herman Wouk komi til
greina. Þetta er eina sagan sem fjall-
ar um þær þjáningar er því fylgja að
öðlast bókmenntafrægð í Ameríku.
Velgengninni fýlgja einkum skatta-
viðjar, gjaldþrot, taugaáföll og loks
dauði fyrir aldur fram. Hræðileg
kvikmynd var gerð eftir bókinni, þar
sem kvenhetjan kallar karlhetjuna
stöðugt „Bloody" (Kiss me Bloody).
En það hve myndin ,ér slæm hlýtur
að sanna hve góð sagan sé. Það hef-
ur aldrei verið gerð góð kvikmynd
eftir góðri sögu. Bæði „Gott land“
og „Gamli maðurinn og hafið"
hljóta að vera mjög góðar bækur
samkvæmt þessari kenningu. Leik-
skáldið Harold Pinter hefur gert
kvikmyndahandrit af „í leit að liðn-
um tírna" eftir Marcel Proust — að-
allega til þess að sýna fram á hve
vonlaust er að kvikmynda slíkt verk.
Ef til vill hefði átt að minnast á
þessa risastóru sögu fyrst allra hér.
Sumir segja að þetta sé eina bókin
frá þessari öld sem öld okkar hefði
ekki getað verið án. Eins og Fitzger-
ald var kennt um heimskreppuna,
hefur Proust verið legið á hálsi fyrir
að hafa stuðlað að hruni frönsku yf-
irstéttarinnar, af því að hann lýsti
henni svo vel. Saga liðins tíma er á
einhvem hátt steingerð og óhöndl-
anleg seinni mönnum, rétt eins og
vísindaskáldsögur Orwells og Hux-
leys. Samt lætur Proust okkur finn-
ast að það megi endurheimta fortíð-
ina, bara ef réttum skilyrðum er
fullnægt og það gerist einmitt í
lokabindinu. Persónumar, franska
andrúmsloftið, hinar mannlegu
ástríður eru ekki bara eitthvað skrif-
að á pappír. Þetta er allt raunveru-
legra en raunveruleikinn. Hvað var
Nóbelsnefndin að hugsa er hún
missti af Proust?
Að lokumn ætla ég að minnast á
tvær bækur, sem þú munt aldrei fá
tækifæri til að lesa. Sú fyrri er ,Aug-
ustus Carp Esq. by Himself', en hún
var gefin út án höfundamafns 1924.
Nú er vitað að hún var eftir einka-
lækni Georgs konungs V. Þetta er
snjallasta greining á yfirdrepsskap
og hræsni frá því er „Tártuffe" eftir
Moliére kom út og er miklu
skemmtilegri. Bókin kemur ein-
göngu út aftur, vegna þess að einn
unnenda hennar krafðist þess svo
ákaft. Eftir það mun hún týnast að
nýju. Hún er of skemmtileg fyrir svo
ófullkominn heim.
Að lokum kýs ég mér „Vindobona"
eftir Jakob Strehler. Þetta er skáld-
saga í bundnu máli um rottuskara
sem tekur völdin í Vínarborg og
kemur þar á hinu fábrotna tungu-
máli sínu og lögmálum einfaldrar
græðgi sinnar. Rottukóngurinn
heitir Adolphus. Fáni rottanna er
mynd gerð úr fjórum rottulöppum
sem mynda hakakross. Mesta dyggð-
in er dráp en sú næstmesta ofát. Hið
merkilega er að þessi bók var rituð
löngu áður en nasistar komu til sög-
unnar. En þú munt ekki hafa uppi á
sögunni, því ég hef bæði skáldað upp
söguna og höfund hennar. En ég
vildi að hún væri til. Þú getur verið
handviss um að Nóbelsnefndin hefði
ekki gefið henni minnsta gaum
(Snarað úr Scanorama)
Breski rithöfundurinn Anthony
Burgess gerir hér grein fyrir
nokkrum bókum
- í gamni og alvöru - sem gjarna
hefðu mátt afla höfundum sínum
Nóbelsverðlauna