Tíminn - 21.11.1990, Blaðsíða 7
Miðvikudagur21. nóvember 1990
Tíminn 7
Guðbrandur Þ. Guðbrandsson:
Island og öryggismálin
r kalda stríðinu lokið?
Mánudaginn 19. nóvember 1990 var nýr sáttmáii undirritaður í
París, sem felur í sér formleg lok kalda stríðsins, sem svo hefur
verið nefnt. Víst er og rétt, að þessi samningur markar tímamót
í samskiptum ríkja heims og þá einkum þeirra, er skipuðu sér í
andstæðar fylkingar eftir lok styrjaldarinnar miklu. Gagnkvæm
fækkun herafla, eyðilegging vopna og ákvæði um frelsi þjóðfé-
lagsþegna til orða og athafna er slíkt framfaraspor að jaðra má
við byltingu. Þótt við færum aðeins fimm ár aftur í tímann er
ljóst að þá þróun, sem síðan hefur átt sér stað, hefði enginn
treyst sér tii að spá fyrir um þá.
Astandið
í Sovétríkjunum
Það, sem veldur hugsandi fólki á
Vesturlöndum hvað mestum óróa
nú, ef sleppt er ástandinu við Persa-
flóa, er innanlandsástandið í Sovét-
ríkjunum. Ekki er annað að sjá, en að
ríkjasambandið sé að liðast í sundur
með ófyrirsjáanlegum afleiðingum
fyrir alla heimsbyggðina. Menn
mega ekki gleyma því, að innan
þessa ríkjasambands eru Ijölmargar
og ólíkar þjóðir af ýmsum uppruna
og með ólíkan bakgrunn hvað varðar
trúarbrögð og alla menningu. Milli
margra þeirra hefúr jafiivel verið
fúllur fjandskapur svo öldum skiptir.
Þessum erjum hefur annað tveggja
verið haldið niðri með ógnarstjóm
og hervaldi, eða verið leynt með stal-
ínískum aðferðum. Nú rísa þessar
þjóðir upp, hver af annarri, og krefj-
ast sjálfstæðis. Fyrirfram má gefa sér,
að sumar þeirra muni eiga fúllt í
fangi með að sjá þegnum sínum far-
borða, því þeir hafa þegið margt frá
hinum betur settu innan sambands-
ríkisins. Aftur á móti hafa sumar
þeirra sterka aðstöðu í skjóli auð-
Hraði breytinganna í Austur- Evr-
ópu hefúr orðið slíkur, að venjulegt
fólk hefúr mátt hafa sig allt við til að
fylgjast með henni og hvað þá skilja
hana. Bersýnilega líða ár og áratugir
áður en hægt verður að fá heildaryf-
irsýn yfir það, sem gerst hefur, og
skilja atburðina til einhverrar hlítar.
Einstaklingar, félög, stjómmála-
flokkar og heilu þjóðimar hafa fegn-
að þessum atburðum og séð fyrir sér
nýja og betri tíma fyrir Evrópu og
það fólk, sem hana byggir. Til þessa
hefúr fögnuðurinn verið allsráðandi
og menn ekki gefið sér tíma til að
staldra við og íhuga afleiðingamar
fyrir hinn vestræna heim, sem svo
hefur verið kallaður. Eitt af því, sem
skoða þarf vandlega í þessu sam-
starfi, er vamarsamstarf vestrænna
ríkja. Áreiðanlega á samheldni þeirra
og staðfesta í þessu samstarfi sinn
þátt í, hvemig mál hafa að lyktum
þróast. En það er ef til vill ekki jafn
augljóst, að þörfin fyrir þetta sam-
starf geti verið fullt eins brýn við
þessi skilyrði eins og áður, en að því
má leiða gild rök.
linda og hráefna og fúllur vilji til að
nota slík efnahagsleg vopn. Því mið-
ur virðist allt benda til, að Mikhail
Gorbachev, jafn mikilhæfur stjóm-
málamaður og hann er og þrátt fyrir
hans ómetanlega þátt í þróun síð-
ustu missera, muni eiga fijllt í fangi
með að halda ríkjasambandinu sam-
an og nánast fyrirsjáanlegt, að hann
muni missa tökin innan skamms.
Þeir, sem fylgjast með þróun alþjóða-
mála, bíða þess í ofvæni, til hvaða
ráða hann muni grípa til þess að
koma í veg fyrir upplausn, eða öllu
heldur, hvað Rauði herinn neyði
hann til að gera í því samhengi. Það
má segja að þessi vetur geti orðið eld-
fimur í Sovétríkjunum, því margt
bendir til þess að ríkið getí ekki full-
nægt þörfiim þegnanna fyrir nauð-
þurftir og það sem verra er, efnahags-
ástandið leyfir þeim ekki að fá aðstoð
erlendis frá nema hún verði hrein-
lega látin í té endurgjaldslaust og
vandséð, að jafnvel hin auðugu Vest-
urlönd hafi möguleika á að leysa jafn
yfirgengilegan vanda. Slíkur skortur
á frumþörfum fólks bókstaflega kall-
ar á óeirðir og óróleika og þá ekki síst
þegar hann fer saman við vaxandi
þjóðemisátök og sjálfstæðisbaráttu
þjóða og þjóðfélagshópa.
Afleiðingamar
á okkar slóðum
Okkur finnst oft, að við séum bless-
unarlega langt frá öllum átökum á
alþjóðavettvangi og getum verið
stíkkfrí á því sviði. Slíkt er þó fjarri
sanni. Grípi yfirvöld í Moskvu til ör-
þrifaráða, sem hæglega gætí orðið
Það, sem veldur hugsandi
fólki á Vesturlöndum hvað
mestum óróa nú, ef sleppt er
ástandinu við Persaflóa, er
innanlandsástandið í Sovét-
ríkjunum. Ekki er annað að
sjá, en að ríkjasambandið sé
að liðast í sundur með ófyrir-
sjáanlegum afleiðingum fýrir
alla heimsbyggðina. Menn
mega ekki gleyma því, að
innan þessa ríkjasambands
eru fjölmargar og ólíkar þjóð-
iraf ýmsum uppruna og með
ólíkan bakgrunn hvað varðar
trúarbrögð og alla menn-
ingu.
nú í vetur, verði ástandið á þann veg
sem ráða má af þeim teiknum, sem
sjá má á lofti nú þegar, geta afleiðing-
arnar orðið skelfilegar. í fyrsta lagi
má minna á, að enn eru Sovétríkin
annað hvort mesta eða næstmesta
herveldi sögunnar og í vopnabúri
þeirra er að finna skelfilegustu ger-
eyðingarvopn sem mannlegt hugvit
hefúr getað upphugsað. Svo gæti
jafhvel ferið, að Rauði herinn yrði
ekki eitt, sameinað afl í slíkum átök-
um, og í stað þess að yfir vopnunum
réðu stjómmálamenn með yfirsýn
og mannvit, myndu þau komast
undir hendur misgefinna og jafn-
vægislausra byltingar- og/eða herfor-
ingja, sem einskis svifust Borgara-
sfyrjöld í Sovétríkjunum gætí á svip-
stundu orðið að heimsófriðarbáli,
sem engu eirði. Þótt svo að hlutir
gengju ekki svo geigvænlega fyrir
sig, er Ijóst að með samningi þeim
um ferðafrelsi, sem á að undirrita í
dag, ásamt með fyrirsjáanlegri hung-
ursneyð og atvinnuleysi í Sovét, er
sýnt, að flóttamannastraumur, sem
ekki á sér samjöfnuð í mannkynssög-
unni, mun hefjast strax upp úr ára-
mótum að austan til vesturs. Þess ut-
an er ljóst að freistingin til þess að
sækja og taka með valdi það, sem
þörfin er brýnust fyrir heima fyrir,
verður Rauða hemum ef tíl vill
ómótstæðileg. Því gætum við fslend-
ingar staðið frammi fyrir vandamál-
um í hagsmunagæslu á fiskimiðun-
um, sem okkur hefúr aldrei órað fyr-
ir.
Lokaorð
Margt fleira mættí tína til og rita
um þessi mál. Það verður ekki gert
hér að sinni. Hitt ættí að vera aug-
ljóst hverjum manni, að okkur hefur
ef til vill sjaldan frá lokum síðustu
heimssfyrjaldar verið jafn brýnt að
halda við og tryggja tvíhliða vamar-
samning okkar við Bandaríkin og að-
ildina að NATO. Hvort sem mönnum
líkar það betur eða verr, em þessi at-
riði einn traustasti homsteinninn
undir sjálfstæði okkar og lýðræði í
landinu. Við þuríúm því, óbreyttir
þegnar þessa lands, að láta til okkar
heyra til að brýna forráðamenn þjóð-
arinnar til árvekni á þessu sviði í vet-
ur. Það getur skipt sköpum um fram-
tíð okkar.
Gunnar Dal:
Uppruni mannsins
Eins og áður er sagt stækkar fom-
leifafræðin og skyld vísindi sögusvið-
iðvemlega.
Upphaf þessara fræða vom sorp-
haugar á Jótlandi og tveir Danir,
Christían Júrgensen Thomsen
(1788-1865), kaupmaður án há-
skólaprófs, og eftirmaður hans
Worsaae, sem talinn er fyrsti lærði
fomleifafræðingur sögunnar.
Thomsen var ráðinn 27 ára að aldri
til að raða upp fomleifum á fom-
gripasafhi í Kaupmannahöfn. Safnið
þurfti á ódýmm starfsmanni að
halda og laun prófessora vom allt of
há til að hægt væri að ráða slíka
menn f verkið. Thomsen raðaði
þessu upp með verðmætaskyn kaup-
mannsins að leiðarljósi: 1) Hlutir
gerðir úr steini. 2) Hlutir gerðir úr
eir. 3) Hlutir gerðir úr jámi. Þama
vom komnar þrjár deildir á safnið.
Thomsen dró þá ályktun, að þessar
þrjár deildir táknuðu þrjú tímabil í
sögu mannsins. Steinmuni taldi
hann frá elsta tímabilinu, eirmunir
væm yngri og jámmunir yngstir.
Árið 1836 skrifaði Thomsen Iitla
bók um aldimar þrjár, steinöld,
bronsöld og jámöld. Bókin var þýdd
á helstu Evróputungur og þar með
var fyrsti vegurinn lagður inn í for-
sögulega tíð. Fomleifafundir víða
um heim hafa staðfest, að Thomsen
hafði í aðalatriðum rétt fyrir sér.
Steinöld var skipt í þrennt Fom-
steinöld, sem nær yfir ísaldarskeiðin
og lýkur fyrir tíu þúsund ámm, mið-
steinöld og nýsteinöld. Fomsteinöld
var aftur skipt í þrjú tímabil, frum-,
mið- og síð-fomsteinöld. Fyrstu
rannsóknir, sem þóttu staðfesta
þessa skiptingu, vom sorphaugar á
Jótlandi. Sams konar haugar, sem
sögðu sömu sögu, hafa fúndist í
Norður-Evrópu, á Spáni, í Portúgal,
Ítalíu, Afríku, á Kyrrahafseyjum, í
Suður- og Norður-Ámeríku og í Jap-
an. En þeir em frá mismunandi tím-
um. Skiptingin er nauðsynleg til að
menn átti sig á þróuninni, en tíma-
bilin skarast mjög vemlega. Steinöld
2. grein
er ekki alls staðar lokið enn. Síðasta
tímabili steinaldar lauk t.d. í Egypta-
landi um 3000 f.Kr., en á Nýja-Sjá-
landi á 19. öld.
Kenningar, sem skipta mönnum í
menningarleg hólf og sagnfræðileg-
ar skúflúr, em eins og fyrr segir
nauðsynlegar mannlegum skilningi
og jafnvel réttar að vissu marki. En
þeim verður alltaf að taka með fyrir-
vara, vegna þess að vemleikinn er
flóknari :en kenningar manna. Brot
fornleifafræðinga og mannfræðinga
nægja ekki til að gefa okkur skýra
mynd af forsögulegum öldum
mannkynsins, jafnvel ekki þó að þeir
sfyrki stórlega vísindi sín með aðstoð
jarðfræði, líffræði, efríafræði og nú-
tíma erfðafræði. En þessi brot em
það eina, sem við enn höfum. Og
þrátt fyrir allt nægja þessi vísindi til
að sýna útlínur myndarinnar. Þau
sýna okkur í stómm dráttum hvað
gerst hefur. Þessi vísindi em dýrmæt
vegna þéss, að hin sameiginlega rót
allrar menningar er djúp, og hana er
aðeins að finna í forsögulegri tíð. Og
til að nútímamaðurinn skilji sjálfan
sig og samtíð sína verður hann að
þekkja djúpanætúr sínar. Menn
verða allfaf að skoða sína eigin sam-
tíð í ljósi langrar sögu, skráðrar og
óskráðrarl Þetta hafa margir sagn-
fræðingar og vísindamenn gert vel,
skáldsagnáhöfundar og nútíma
myndlistarmenn jafrível enn betur.
En hver er þá uppmni mannsins?
Áður en hægt er að svara því verður
að svara annarri spumingu. Er mað-
urinn ekki énnþá api? Maðurinn er á
svo margan hátt líkur mannöpum,
að sumir vísindamenn segja að þeir
séu í sömu fjölskyldu. Mannsheili er
aðeins stækkaður heili apans. Líffæri
og líkamsstarfsemi manna og apa
em svipuð. Vísindamenn, sem telja
að maðurinn sé enn api, hafa einnig
reynt að sýna fram á að menn og ap-
ar geti eignast afkvæmi saman. Hin-
ir em samt miklu fleiri, sem telja
muninn það mikinn, að rétt sé að
telja menn og apa tvær aðskildar Qöl-
skyldur.
I ýmsi
ýmsum eldri mannfræðiritum er
talað um „prókonsúl", sem forföður
manna og apa. Þessi tegund var uppi
fyrir 22-18 milljónum ára. Nú em
menn ekki lengur sammála um þá
kenningu. Því hefur einnig oft verið
haldið fram að „forfaðirinrí' sé rama-
apinn indverski sem er einn af síva-
öpum.
Þessir apar vom uppi fyrir 12-7
milljón ámm. Það er talið sennilegt
að síva-apar séu forfeður einhverra
mannapa, t.d. ponga eða orang-utan,
en ekki er talið að maðurinn hafi
þróast beint frá sfva-öpum. Loks hafa
margir ffæðimenn hallast að því að
menn séu komnir út af svonefrídum
hominidum. Hominidi er ekki mað-
ur, heldur vera sem líkist manni.
Hominidum er raðað í tegundir, að-
allega eftir stærð heilabúsins, tönn-
um og útlimum. Af þeim em fjórar
ffægastar: A. afarensis, A. africanus,
A. robustus og A. boisei. Heilabú
hinna tveggja fyrstu er um 440 rúm-
sentimetrar, A. robustus 500 rúm-
sentimetrar og A. boisei um 530
rúmsentimetrar.
Mannfræðingamir Don Johanson
og Tim White telja að A. afarensis sé
hinn beini forfaðir bæði hominida og
manna. Þeir telja að A. africanus, A.
robustus og A. boisei þróist ekki tíl
manns. Þessir þrír yngri hominidar
komu fram fyrir um það bil 2.5 millj-
ón ámm og urðu allir útdauða fyrir
1.5 milljón ámm.
Aðeins elsti hominidinn virðist, að
dómi þessara manna og margra ann-
arra, geta verið forfaðir mannsins.
Um þetta er þó ekki til neitt allsherj-
ar samkomulag meðal mannffæð-
inga.
Á tímabilinu frá 9 milljónum til 5
milljóna ára fyrir okkar daga em litl-
ar sem engar staðreyndir í formi
steingervinga eða beinafúnda til að
byggja á í þessum efríum. Þar er fjög-
urra ármilljóna eyða. Sumir telja því
„hinn beina forföður“ ófúndinn enn.