Tíminn - 01.12.1990, Page 1

Fyrir um 200 árum sagði Magnús Stephensen dómstjóri löndum
sínum frá þeim sex flokkum manna sem til eru í heiminum:
„Fáir negrar eldast vel og má
það kenna því að þeir strax á
unga aldri fást við kvenfólk“
agnús Stephensen, dómstjóri í
Viðey (1762-1833), skrífaði
margt merkilegra rita. Hann
reyndi allt sitt líf að upplýsa íslensku
þjóðina um það sem var að gerast úti í
hinum stóra heimi. Hann var mikill
baráttumaður fyrír hönd upplýsingar-
stefnunnar og stofnaði Landsuppfræð-
ingarfélagið árið 1796. Magnús barðist
fyrir framförum og réðst af heift gegn
hvers kyns fordómum og hjátrú. Flest-
ir íslendingar voru á 18. öld og fyrri
hluta þeirrar 19. frekar þröngsýnir og
lítt hrifnir af framförum. Þeir héldu
fast um það gamla, sem að þeirra áliti
hafði reynst vel, en óttuðust nýjungar
sem þeir töldu oftast nær ekki hafa
neitt gott í för með sér. Hugmyndir
Magnúsar mættu því harðri mót-
spymu.
Hér birtist grein eftir Magnús sem gef-
ur reyndar ekki alls kostar rétta mynd
af hinum upplýsta Magnúsi sem barð-
ist gegn hjátrú. Greinin, sem heitir
„Mannbreytingar“, er uppfull af for-
dómum sem í dag eru sem betur fer á
undanhaldi. Hún er hins vegar
skemmtileg og sýnir vel tíðarandann.
Ritgerðin er talsvert stytt og orðalagi
er hagrætt svo að hún verði þægilegri
aflestrar. Greinin birtist í bókinni
„Skemmtileg Vinagleði“ sem út kom
árið 1797. Hún er í samræðustíl, en
bað er fvrst og fremst hinn alvitrí Fíló-
kuldastrá. Hafþök eru þar af ísum
sem reka til og frá, ýmist sem fjal-
felldur ís, ellegar drangar og höfðar.
Þessi ís skagar stundum 60 til 70
faðma í loft upp og naer jafnvel 300
faðma djúpt niður. Stundum er
hann til að sjá sem turnar, kirkjur,
hafskip og þvíumlíkt, enda er kuldi
og vetrarharka þar grimmileg.
Kuldinn er geysilegur og lítt þolandi
víðast hvar í kuldabeltunum. Nótt er
myrk á fimmta mánuð hvern vetur
og sólargangur stuttur. Sólargeislar
skína þar mjög skáhallt og ná því illa
að uppljóma og verma þessi ördeyðu
og hrellingar heimkynni.
Líttbærilegur er þar á móti of-
stækjuhitinn í jarðarinnar bruna-
belti, hvar sólin oftast er beint upp
yfir og steikir menn og skepnur og
ávexti. Hún skrælir upp grasvörð og
ummyndar óttalega eyðisanda. Þar
eru sandauðnir líkastar vötnum,
sem velta í stórum öldum fram og
aftur undan vindi, og eyða löndum
og lifandi skepnum. En þar sem vot-
ari og fátækari jarðlög eru undir,
hleypir þessi sífelldi brunahiti ótrú-
legum ofvexti í allan jarðargróða,
Þetta munu vera
ólukku sóðar
Randídus hefur umræðuna og seg-
ir að sér hafi komið undarlega fyrir
sjónir að lesa um það að sumar þjóð-
ir séu svartar. „Lengi hefi ég haft í
huga að spyrja yður, herra Fílódem-
us, að orsökinni til svo dökkleits yf-
irbragðs manna, en aldrei munað
það fyrr en nú.“
„Hún hygg ég sé auðráðin," sagði
félagi hans, Hilaris. „Þetta munu
vera ólukku sóðar sem sjaldan eður
aldrei þvo sér og elda máské á stein-
kolum. Er þá ekki lengi að blakna yf-
irbragðið."
„Fjær fer því að sú sé orsökin,"
svaraði hinn vitri Fílódemus.
„Fleiri mannbreytingar sjást í
heiminum en að litarhætti einum,
þó hann sé hvað breytilegastur.
Náttúran er að jarðar- og landslagi,
málmum, gróða, ávöxtum og lif-
andi skepnum breytileg frá landi til
lands, já oft frá nágranna héraði til
hins næsta. í nokkrum löndum
þykir til dæmis hyrnt sauðfé og
kollóttur nautpeningur, sem hjá
Magnús segir aö lífemi negra sé
óvarkárt og óþverrahátturinn
dæmalaus. „Skrifað er að vart
finnist yngisstúlka sem muni hve-
nær hún seinast var píka.“
fæða og ýmsir siðir þjóða og fólks í
ólíkum löndum og héruðum orsaka
allar mannbreytingar.
Líkjast ekki menn og skepnur ætt
sinni oftast nær? Er ekki ættarsvip-
urinn til? Hvað er og náttúrulegra
en að ýmislegt, loft og landslag,
fæða og siðir framleiði eins miklar
manna og dýra breytingar? Rennum
aðgætnum augum til þeirra ólíku
jarðarbelta og þeirra eðlis og dæm-
um svo hvort mannbreytingar séu ei
náttúrulegar!
Kennslustund
í landafræði
Heimskautin eru bæði sjálf og þeim
nálæg lönd og héruð hulin að mestu
jöklum og snjó. Það lítið af fjöllum