Tíminn - 08.12.1990, Síða 1

AIR var kennt við Konráð,
konan, húsið og útgerðin
Menningarsjóður hefur nú sent frá sér þriðja
hluta af Mjófirðingasögum Vilhjálms Hjálmars-
sonar. Með því lýkur að segja frá býlum og bú-
endum og fieira fólki í sveitinni. Bændaskrár ná
frá 1700 til þessa dags, en æviágrip byrja nálægt
miðri 19. öld. Ritið í heild er orðið rösklega
1400 blaðsíður, æviágripin vel á fjórða hundrað
og myndir af býlum og bátum, landslagi og þó
einkum fólki eru 870 talsins.
Mjóiljörður liggur milli Seyðisfjarð-
ar og Norðfjarðar. Á meðan fullbyggt
var dreifðist bvggðin á um 40 km
strandlengju. Á fyrri hluta 19. aldar
voru íbúar löngum nærri 150, fjölgar
síðan smátt og smátt í rösklega 400
manns 1902. Eftir það fór fólkinu
fækkandi, fyrst hægt og hægt. En upp
úr 1950 datt íbúatalan niður í hálft
hundrað eða svo og hefur nú um ára-
bil verið sem næst hálfur fjórði tugur
og skiptist í tíu heimili.
Fyrsta bindið af Mjófirðingasögum
er sérstætt að því leyti að þar segir
Vilhjálmur aðeins frá forverum sín-
um á Brekku, þremur kynslóðum. ít-
arlegust er frásögn hans af ömmu og
afa, Vilhjálmi Hjálmarssyni og Svan-
björgu Pálsdóttur. En einnig segir þar
frá langafanum, Hjálmari Hermanns-
syni, og foreldrum Vilhjálms og föð-
urbræðrum, sem bjuggu félagsbúi á
Brekku. Lýst er nokkuð ítarlega
heimilisháttum þar á bæ í hundrað ár
og svo bjargræðisvegum, sem höf-
undur segir að hafi, í stórum drátt-
um, verið hinir sömu allt í kringum
íjörðinn.
Ef til vill má skoða fyrsta bindið sem
nokkurskonar inngang að hinum
tveimur. En í þeim er farin boðleið
um sveitina frá Nípu að Dalatanga og
komið við á hverju byggðu bóli.
Æviágrip í seinni bindunum eru
mjög mislöng, allt frá örfáum stað-
reyndum upp í nokkurra blaðsíðna
frásagnir af fólki sem höfundur hefúr
þekkt eða hefur verulegar heimildir
um.
Þótt bæjaröð sé fylgt í báðum bind-
unum eru þau talsvert ólík að inni-
haldi. í 2. bindi er til dæmis, auk ævi-
ágripa, alllangur þáttur um athafnir
Norðmanna á Mjóafirði, fyrst við síld-
veiðar upp úr 1880, og svo á hvalveið-
um eftir aldamótin. En þá byggði
Hans Ellefsen og rak á Asknesi
stærstu hvalveiðistöð í heimi. í þessu
bindi er einnig langur kafli um Svein
Ólafsson alþingismann í Firði. Hann
var á sinni tíð landskunnur gáfu- og
málafylgjumaður og sérstæður per-
Útdráttur ór Mjófirð-
ingasögu eftir
Vilhjálm Hjálmarsson,
fyrrverandi mennta-
málaráðherra
sónuleiki. - Frásagnir hliðstæðar
þessum eru ekki í 3. bindi.
Ef til vill er nokkur blæmunur á
mannlífinu í Mjóafirði eftir sveitar-
hlutum. En fyrst og fremst eru það
ólíkar manngerðir og misjöfn aðstaða
frá einum tíma til annars og á býlun-
um, sem gefúr þessum frásögnum
fjölbreytni. í 2. bindi eru til dæmis
þeir Jónas skáldi, Víglundur á Krossi,
Benedikt Pálsson og Bjöm á Reykj-
um, býsna ólíkir menn og svo þeirra
ævislóðir. Og Fjarðarbýlin og fólkið
þar, allt frá Hermanni Jónssyni, sem
bjó í Firði beggja megin aldamóta
1800, til loka byggðarinnar um miðja
þessa öld, er kapítuli út af fyrir sig, en
með ýmsum blæbrigðum.
í þriðja og síðasta bindinu er þrædd
byggðin norðan Fjarðar frá Skógum
að Dalatanga (að frádregnu því sem
sagt er um Brekkubændur í því
fýrsta). Bókinni er skipt í þætti eins
og hinum fyrri og er sá langlengstur
sem segir frá íbúum Brekkuþorps. En
þeir voru um skeið rösklega hundrað,
og stóðu sumir stutt við en aðrir
bjuggu þar allan sinn búskap.
í þessari bók er ekki síður sagt frá
misjöfnum kjömm og ólíkum mann-
gerðum en í 2. bindi, og hér nær frá-
sögnin nánast til útgáfudags. Sagt er
frá ísaki Jónssyni sem innleiddi frost-
húsin og tónskáldinu Þórami Jóns-
syni sem samdi lagið um heiðbláu
fjóluna fríðu í fiskiróðri og risti á ár-
arblað sem enn er til. Og það er sagt
frá húsfreyjunni á Hofi, sem lét son
sinn ungan sitja á þúfnakollunum og
spila valsa á harmoniku meðan hún
sló túnþýfið, og frá frænku hennar á
Jón Konráðsson
Hesteyri, sem 17 ára gömul seldi jarð-
arhundruð fyrir móður sína 50% yfir
gangverði og rak seinna verslun í höf-
uðstað Austurlands.
í stuttu máli em þama á ferðinni - á
síðum þriðja bindis - allt í senn, út-
vegsbændur í Brekkuþorpi og víðar,
vitaverðir á Dalatanga, prestar, bænd-
ur og húsmenn og þeirra heimilis-
fólk. Skal héraðeins nefnt eitt nafn til
viðbótar, Benedikt Sveinsson á Borg-
areyri, „einn af öldungum þorpsins“,
segir í myndartexta. En hann virðist
hafa verið greindur maður, vel lesinn
og ritfær - og átti þrettán börn með
konu sinni, Margréti Hjálmarsdóttur,
og komust öll til manns.
Hér verður birtur hluti kaflans um
Konráð Hjálmarsson, kaupmann og
útgerðarmann í Brekkuþorpi og
seinna á Norðfirði. En hann var í senn
gætinn og umsvifamikill athafna-
maður og svipmikill persónuleiki.
Konráð var tvíkvæntur og eignaðist
fjögur böm. Tveir synir hans dmkkn-
uðu ungir að ámm. Hin bömin tvö
náðu háum aldri og sjálfur Iést Kon-
ráð Hjálmarsson liðlega áttræður.
Hafði hann þá látið gera sér grafhýsi -
ofan jarðar - í kirkjugarðinum á
Brekku og hvílir þar.
Árabátaútgerð
Konráð Hjálmarsson getur þess í
æviferilsskýrslu að hann hafi byrjað
„sjálfstæða atvinnu" þegar er hann
hætti störfum hjá Liverpool, „sem í
nokkur ár var aðallega fólgin í sjávar-
útvegi og gerði ég út árabáta frá Mjóa-
firði."
Tíundarskýrslur greina aðeins tölu
báta í eigu framteljenda. En þar er
hvorki getið um aflabrögð né skips-
hafnir, né heldur skýrt frá tilkostnaði,
Konráð Hjálmarsson, Sigríður
Jónsdóttir og Sigfríður
tekjum og hlut sjómanna. Fyrstu árin
tíundar Konráð aðeins einn árabát.
En brátt verða bátamir tveir, þrír og
síðan fjórir, en sex til átta þegar þeir
vom flestir. Sumir sjómannanna
vom vitanlega heimilisfastir í Mjóa-
firði. Þeir munu þó hafa verið miklu
fleiri sem aðeins vom sumarlangt og
flestir komnir að sunnan.
Yfir höfuð var fiskisælt fyrir Austur-
landi á þessum ámm og hefur áður
verið að því vikið. Mest var róið með
línu, en góð beita var stundum tor-
fengin og örðugt að geyma hana þar
til menn komu sér upp frosthúsum.
Það var slíkt framfaraspor að mati
Konráðs, að helmingur æviferils-
skýrslu hans fjallar um frosthúsmál-
ið. Var hann og ekki einn um þá skoð-
un eins og fjölmörg skrif merkra
Sævaldur Konráðsson
manna, bæði fyrr og síðar, bera með
sér.
Frosthúsið
ísak Jónsson stóð fyrir smíði frost-
hússins hjá Konráði, en það varð hið
fyrsta á Ísíandi. Það stóð spölkom fyr-
ir innan Konráðshús, inn við svokall-
aðan Bmnnhúslæk. Tjörn til ístöku
var gerð í mýrinni ofan við Konráðs-
húsið, bakkar hennar hlaðnir upp og
snyrtir svo að til prýði var. Torfið ofan
af tjarnarstæðinu var notað í veggi
fyrstu ísgeymslunnar, sem gerð var
haustið 1894, og fyllt með ísi um vet-
urinn.
Frystiklefinn var síðan byggður um
vorið, úr timbri og jámi, og sömu-
leiðis ískjallarinn sem svo var nefnd-
ur, ég hygg mjög fljótlega.
í fyrstu stóðu þeir að byggingu frost-
hússins tveir saman, Konráð og Vil-
hjálmur bróðir hans á Brekku. En
síðan gerðust flestir útvegsbændur í
Mjóafirði meðeigendur. Frosthúsið
var fýrst og fremst ætlað til beitu-
geymslu þótt fljótlega væri farið að
geyma þar matvæli meðfram.
Þorskur - og fleiri
sjókindur
Árabátaútgerð Konráðs var býsna
umfangsmikil sem fyrr segir. Báta-
fjöldinn mun hafa verið mjög breyti-
legur og byggðist það meðal annars á
því hversu auðvelt virðist hafa verið
að ráða „sunnlenska" sjómenn með
skömmum fyrirvara. Aflinn var fyrst
og fremst þorskur. Var hann allur
saltaður eins og margir vita, síðan
blóðskorinn og þveginn og mestur
hluti hans þurrkaður fyrir Suður-
Evrópumarkaði. Síld var einkum
veidd til beitu og þá í lagnet.