Tíminn - 14.12.1990, Blaðsíða 7

Föstudagur 14. desember 1990
Tíminn 7
VETTVANGUR
Þórarinn Þórarinsson:
I öryggismálum á Island
meiri samleið með Banda-
ríkjunum en Þýskalandi
Við lok kalda stríðsins og minnkandi stríðshættu milli
austurs og vesturs í Evrópu hafa vakið undrun margra þau
ummæli Jóns Baldvins Hannibalssonar utanríkisráðherra,
að þetta breytta ástand auki mikilvægi tvíhliða vamarsamn-
ings milli Islands og Bandaríkjanna. Eftir nánarí íhugun
mun mönnum þó ljóst, að þetta er hárrétt niðurstaða.
Rökin fyrir henni felast í hnatt-
stöðu íslands, sem er eyja á neðan-
sjávarhrygg milli Ameríku og Evr-
ópu. Komi til þess, eins og Þjóð-
verjar og Frakkar virðast nú stefna
að, að Efnahagsbandalagið taki að
sér það hlutverk af Atlantshafs-
bandalaginu að verja Vestur-Evr-
ópu, rís sú spurning, hvort eðlilegt
sé að ísland skipi sér frekar í sveit
með Þýskalandi, sem verður
áhrifamesta ríkið í Efnahags-
bandalaginu, eða Bandaríkjunum,
Þáttur varnareftirlitsins,
sem yrði á íslandi á frið-
artímum, getur orðið
verulegur og gæti m.a.
náð til ýmissa mikil-
vægra umhverfismála,
eins og t.d. að halda
kjarnavopnum frá höf-
unum. ísland getur haft
betri aðstöðu til áhrifa á
því svæði í samvinnu
við Bandaríkin en önnur
lönd, sem minna mega
sín á því sviði.
sem eru áhrifamest Ameríkuríkj-
anna og öflugasta ríkið á Atlants-
hafi. ísland kann að verða eitt þýð-
ingarmesta ríkið á Atlantshafinu,
því að þar yrði ein mikilvægasta
eftirlitsstöðin í þessum heims-
hluta, en eigi friður að haldast
verður eftirlit enn þýðingarmeira
en áður.
ísland getur þá orðið að velja á
milli þess að eiga samvinnu við
Þýskaland eða Bandaríkin.
Eins og málin horfa nú, ætti þetta
ekki að verða erfitt val. Eðlilegast
er að leita samvinnu við það ríkið,
sem er öflugast á Atlantshafinu.
Svo vel vill líka til, að ísland er bú-
ið að hafa varnarsamstarf við það
ríki í fleiri áratugi og verður ekki
annað sagt en að það hafi gefist vel
og ólíklegt er að annað hefði
reynst betur í þeim efnum. Hnatt-
staða íslands og söguleg reynsla
benda þannig til þess, að ísland
eigi að halda áfram að efla varnar-
samvinnu við Bandaríkin frekar en
að snúa sér í aðrar áttir.
Þáttur varnareftirlitsins, sem yrði
á íslandi á friðartímum, getur orð-
ið verulegur og gæti m.a. náð til
ýmissa mikilvægra umhverfis-
mála, eins og t.d. að halda kjarna-
vopnum frá höfunum. ísland getur
haft betri aðstöðu til áhrifa á því
svæði í samvinnu við Bandaríkin
en önnur lönd, sem minna mega
sín á því sviði.
í þessu sambandi er ekki fjarri
lagi að vitna í tillögu, sem breskur
fulltrúi í framkvæmdastjórn E.B.
varpaði fram á síðastliðnum vetri.
Tillagan var á þá leið, að tekin yrði
upp verkaskipting innan Nató.
Fjögur ríki, eða Bandaríkin, Kan-
ada, ísland og Noregur, fengju það
hlutverk að gæta siglingaleiðar-
innar milli Evrópu og Ameríku, en
Öll þessi mál virðast nú
á hverfanda hveli og
ekki gott að spá um nið-
urstöðuna. íslendingar
mega ekki blindast um
of af áróðri í Vestur-
Evrópu og telja þann
heimspart eina hluta
veraldarinnar þar sem
mikilvægar breytingar
eiga sér stað. Við þurf-
um að hafa stærri sjón-
deildarhring og m.a.
forðast það að varpa
því frá okkur í einhverri
vímu, að varnarsamn-
ingurinn við Bandaríkin
hafi ekki lengur neinu
hlutverki að gegna.
Jón Baldvin Hannibalsson utan-
ríkisráöhena.
önnur Natóríki fengju það verkefni
að sjá um varnir Natóríkjanna á
meginlandi Evrópu. Síðan hefur
það gerst að Þjóðverjar og Frakkar
hafa lagt til að E.B. yrði skipulagt
sem sérstakt ríki og virðist með því
stefnt að því að gera Bretum erfitt
fyrir og jafnvel útiloka þá frá þátt-
töku í E.B. Færi svo, virðist ekki
ósennilegt að Bretar snúi sér til
vesturs og leiti samstarfs við hið
stóra fríverslunarbandalag, sem
verður myndað af öllum ríkjum
Norður-, Suður- og Mið-Ameríku,
en Bush Bandaríkjaforseti ferðað-
ist nýlega til Suður-Ameríku
þeirra erinda.
Öll þessi mál virðast nú á hverf-
anda hveli og ekki gott að spá um
niðurstöðuna. íslendingar mega
ekki blindast um of af áróðri í Vest-
ur-Evrópu og telja þann heimspart
eina hluta veraldarinnar þar sem
mikilvægar breytingar eiga sér
stað. Við þurfum að hafa stærri
sjóndeildarhring og m.a. forðast
það að varpa því frá okkur í ein-
hverri vímu, að varnarsamningur-
inn við Bandaríkin hafi ekki lengur
neinu hlutverki að gegna.
Það hefur svo sitt að segja í þess-
um efnum, að stjórnmálalega á ís-
Iand miklu meiri samleið með
Bandaríkjunum en Þýskalandi og
Frakklandi. Tvær síðustu aldirnar
hefur stjórnarfar í Bandaríkjunum
byggst á traustum lýðræðisgrund-
velli, en á sama tíma hefur stjórn-
arfarið hjá Frökkum og Þjóðverj-
um verið á ótraustum grundvelli
og ýmist hneigst að einræði eða
lýðræði. Af þeirri ástæðu eiga ís-
lendingar meiri samleið með
Bandaríkjunum en Þýskalandi og
Frakklandi. Þetta kom ekki síst í
ljós í síðustu heimsstyrjöld.
Öryggismálin hljóta að ráða mjög
miklu í afstöðu íslendinga til Evr-
ópu. En valdamenn í Evrópu hljóta
að telja það skipta miklu fyrir sig
að ná yfirráðum yfir því eftirlits-
hlutverki, sem Island hefur að
gegna í framtíðinni. íslendingar
þurfa að gefa þeirri viðleitni góðar
gætur. Þess vegna er þeim hyggi-
legast að treysta þann grundvöll,
sem þegar hefur verið lagður í
þessum efnum og reynst vel til
þessa.
BOKMENNTIR
FJORIR FORSETAR
Bjarni Guömarsson og Hrafn Jökulsson:
Forsctar lýðveldisins
Skjaldborg 1990
fslendingar hafa ekki haft mikið af
hátignum neins konar að segja á
borð við aðrar þjóðir. Konungar
landsins á fyrri tíð voru líklega of
langt í burtu og þótt menn sýndu
þeim skylduga virðingu, þekktist
ekki hér sú ást á þessum persónum
sem runnin var annarra landa þjóð-
um í merg og blóð. Kannske fórum
vér einhvers á mis: „Frá hásæti kon-
ungsins streymir fágun og hátt-
prýði, sem lætur hinn lægst setta af
þegnunum ekki ósnortinn," sagði
Samuel gamli Johnson. Kannske er
durtshátturinn í þjóðareðlinu ein-
mitt kóngleysinu að kenna! Afstað-
an til forsetaembættisins hefur ekki
verið alls ólík afstöðunni til kóngs-
ins. íslendingar sýna forseta sínum
að vísu skylduga virðingu, enda þær
persónur sem með embættið hafa
farið alls góðs maklegar, en áhuginn
á þeim sem einstaklingum hefur
aldrei farið fram úr góðu hófi —
nema þá þær fáu vikur sem forseta-
kjör er í uppsiglingu.
Nú hafa tveir ungir rithöfundar
samið myndarlega bók um þá fjóra
forseta sem vér höfum eignast. Ekki
þarf lengi að lesa til þess að komast
að því er bókin er prýðis fjörlega
skrifuð og því læsileg í besta lagi.
Þeir Bjarni og Hrafn nálgast efni sitt
án alls þrúgandi hátíðleika og líta
ekki fram hjá ýmsum kátlegum
hliðum í fari forseta vorra eða þá
einu og öðru sem skapaði styr um þá
á einhverju skeiði ævinnar. En hvar-
vetna er svo á haldið að hvergi er
farið yfir mörk hins sæmilega, held-
ur aðeins aukið á litríki frásagnar-
innar.
Ánægjulegastur aflestrar fannst oss
þátturinn af Sveini Björnssyni og
frú Georgíu. Sagt er frá hinum nánu
samskiptum Sveins við föður sinn,
Björn Jónsson ráðherra, á miklum
átakaárum í pólitík í landinu og
sendiherrastörfum hans á miklum
viðsjártímum. Þá ríkisstjóraárunum
og loks því er hann tók að finna hinu
unga forsetaembætti svip og mót.
Þáttur Ásgeirs Ásgeirssonar er einn-
ig merkilegur og fróðlegur og marg-
víslegu stjórnmálavafstri hans gerð
ágæt skil. Margar smellnar sögur og
tilsvör verða á vegi lesanda hér. Um
þætti Kristjáns Eldjárns og Vigdísar
Finnbogadóttur skal færra rætt hér,
enda þau svo nærri í tímanum. En
skemmtun er af stúdentagamni
Kristjáns ýmsu og kveðskap (Unn-
dórsrímum) og veigur í að lesa um
þetta.
Þetta er fallega út gefin bók, prent-
uð á stóru letri, svo eldra fólk ætti
auðvelt með að lesa hana, enda ekki
ótrúlegt að efnið veki áhuga þess
fremur en hinna yngri. Þá prýðir
bókina grúi mynda, sem eru vel
valdar og hæfa efninu prýðilega.
Hvernig svo sem bókinni annars
verður tekið, þá er enginn vafi á að
bók um forsetana þurfti og átti að
skrifa. Það verk hefur nú verið af
hendi leyst svo sómi er að.
AM
Stefán Bj&raaton frá Flögu:
Frá torfb* tll lötvualdar á 50 áram.
Egilsstöðum 1990.
Höfundur er fsddur 1912 og hef-
ur skrifað þessa niinningaþætti á
efri árum en styðst þá við dagbæk-
ur sem hann hefur skrifað.
Hér kennir margra grasa en frá-
sögntn er ekk) skipuleg. Hér eru
smáþættir um fjölmörg atriði.
Þetta er líkast því sem menn
sögðu frá meðan menn höfðu frið
og tíma til að tala saman, svo sem
þegar menn heyrðu til annarra
þegar fólk var háttað og beið
svefnsins eða ef menn lágu fyrir í
verbúð án þess að hafa nokkru sér-
stöku að sinna. En þarna kemur
fram býsna margt sem varðar bú-
skaparsögu úr Skriðdalnum. Og
höfundur vill greinilega gefa les-
endum réttar myndir af sam-
gönguskilyrðum í sveitinni meðan
ár voru óbrúaðar.
Það kemur þama fram glögg
mynd af sveitasímunum gömlu
þegar allir gátu heyrt allt sem sagt
var á línunni. Tvær sÖgur eru sagð-
ar af konum f bamsnauð. í öðm
tilfellinu var ljósmóðir sótt en t
hinu átti að flytja konu til læknis.
Þetta vissu allir samtímis úr sím-
anum og vom því viðbúnir að verða
að 1151 eftir því sem hver gat.
Höfundur birtlr nokkuð af tæki-
færisvísum. Sumar gerðar eftir
pöntun til afnota á þorrablótum.
Þetta er ekki stórbrotinn skáld-
skapur, enda er það oft svo að bak
við slíkt liggur ýmislegt sem að-
eins kunnugir skilja og njóta. En
með þessu sýnir Stefán að hin
foma íþrótt vísnanna er enn sem
fyrr vinsæl og menn njóta hennar
á alþýðlegan hátt svo sem verið
hefur.
Þau 50 ár sem vísað er til í titli
bókarinnar em Ifklega síðasti ald-
arhelmingur, sé miðað við húsa-
kostinn i Flögu 1938.
Það er ljóst að höfundur er ekki
að rckja ævifcril sinn sérstaklega.
Hann er að segja frá ýmsu sem
markar aldaskil í sögunni og hann
hefur orðið vitni að. Þó koma
þama inn á milli sögur af ferðum
þar sem hann hefur kynnst öðmm
byggðum. En það er sama. Þar vill
hann geyma mynd af því sem hann
sá og reyndi fremur en af sjálfum
sér.
Engum skyldi bregða við það að
Stefán í Flögu geti skrifað og sagt
frá þegar þeir vita að amma hans
var systir dr. Bjöms Bjarnasonar
frá Viðfirði og Halldórs foður Hall-
dórs prófessors.
H.Kr.