Tíminn - 15.12.1990, Blaðsíða 7
Eina myndin sem til er af ríkisstjóminni 1938. Upp viö vænginn standa Hermann Jónasson forsætisráðherra, Skúli Guðmundsson og Eysteinn
Jónsson.
firðinga, og pilturinn frá Syðri-
Brekkum, og gerðu upp mál sín
frammi fyrir kjósendum. Magnús
átti marga fylgjendur og aðdáend-
ur í Skagafirði. Einn þeirra var
hinn mæti klerkur, séra Hallgrím-
ur Thorlacius í Glaumbæ. Á þeim
tíma, sem Magnús var dómsmála-
ráðherra í stjórn Ásgeirs og mest
gekk á út af embættisfærslu hans,
dreymdi séra Hallgrím draum,
sem ótvírætt þýddi fyrir dreym-
andann að Magnús myndi varpa
miklum ljóma á Skagafjörð.
Dreymdi hann að andlit Magnúsar
birtist á himni í sérkennilegum
sólarljóma. Jón Jónsson, sem síðar
kallaði sig Skagfirðing, var skáld
gott og bjó á móti séra Hallgrími.
Hann var mikill framsóknarmaður
og deildu þeir oft um pólitík en
notuðu til þess nágrannabæi.
Nema Jón orti kersknivísu um
draum prests og birtuspá hans.
Seinni hlutinn var svona:
ígýlnum birtist bogið lítið nef
svo birtu skæra lagði um allan
fjörðinn.
Framboð á Ströndum
Ákveðið var að Hermann færi
fram í Strandasýslu 1934 á móti
Tryggva Þórhallssyni, sem kominn
var í framboð fyrir Bændaflokk-
inn. Sýndi það ekki lítið áræði hjá
Hermanni að hann skyldi takast á
hendur kosningaglímu við vinsæl-
an mann og fyrrum flokksforingja.
En Hermann var með öllu ódeigur
enda mikill hugur í „bæjarradiköl-
um“ Jónasar frá Hriflu að sýna
fram á að þröng og einstrengings-
leg bændapólitík flytti ekki langt
þá framþróun þjóðar og lands sem
þeir höfðu fyrir augum. Forysta
Framsóknarflokksins taldi vanda-
samt verk að velja frambjóðanda á
móti Tryggva á Ströndum. Jónas
Jónsson vildi að Þórir Steinþórs-
son, bóndi í Reykholti, færi, en
Jón Árnason mun hafa talið Her-
mann best hæfan til framboðsins
og varð það að ráði eftir að
Strandamenn höfðu veitt sam-
þykki sitt. Annaðhvort hefur það
verið héraðarígur eða tilviljun
sem réð því að þessir tveir menn
voru nefndir til framboðsins. Þór-
ir var frá Litlu- Strönd í Mývatns-
sveit og því Suður- Þingeyingur,
en Hermann samsýslungur Jóns
Árnasonar sem var frá Stóra-
Vatnsskarði.
Strandamenn komu einnig við
sögu framboðs framsóknarmanna
á Ströndum, sem eðlilegt var. Þótt
ekki væri liðið nema ár síðan
flokksþing var haldið síðast var
efnt til þings um miðjan mars
1934. Sóknarhugur var mikill í
mönnum. Hnigu allar ályktanir að
því að slíta böndin við Sjálfstæðis-
flokkinn; en leita samvinnu við Al-
þýðuflokkinn. Á þessu þingi var
Jónas Jónsson kosinn formaður
flokksins. Menn dreif allsstaðar að
á þingið. Forystulið flokksins tók á
móti hópunum, sem komu að
norðan og frá Ströndum fneð Suð-
urlandinu frá Borgarnesi. í þeim
hópi var Jón Sigurðsson frá Stóra-
Fjarðarhorni. Hann heilsaði Jón-
asi frá Hriflu á bryggjunni og gekk
með honum áleiðis inn í bæinn.
Varð Jóni starsýnt á myndarlegan
mann, sem þarna var líka staddur
til að taka á móti fulltrúum. Hann
spurði Jónas frá Hriflu hver þessi
maður væri. Jónas sagði að hann
héti Hermann Jónasson og væri
lögreglustjórinn í Reykjavík,
ágætur maður, bætti hann við.
Jón fór þá að tala um framboðið,
en Jónas frá Hriflu sagði að rætt
væri um Þóri Steinþórsson. Jón
spurði þá hvort Hermann hefði
ráðstafað sér í framboð. Ekki var
það, og lagði þá Jón til að talað
yrði við hann. Á þinginu urðu full-
trúar Strandamanna sammála um
kosti Hermanns. Þegar þinginu
var lokið og Jón var kominn heim
í Stóra-Fjarðarhorn, barst honum
skeyti frá Jónasi frá Hriflu. Það var
á hálfgerðu dulmáli: „Húsið verð-
ur byggt á þeim grunni, sem þið
lögðuð.“ Þá vissi Jón að flokksfor-
ystan hafði fengið Hermann í
framboðið.
Hólmganga í Skagafirði
Hermann var á leið norður á
Strandir með Goðafossi, í einni
framboðsferð sinni, ásamt Tryggva
Þórhallssyni, og var staddur á Isa-
firði þegar hann frétti um undir-
réttardóminn í kollumálinu. Hann
áfrýjaði dómnum að sjálfsögðu og
var ári síðar sýknaður af Hæsta-
rétti. En hann gerði meira. Nú
skyldu menn fá að svara fyrir sig
utan dómstóla. Hann sendi aug-
lýsingadeild útvarpsins fundar-
boð, sem var birt sama kvöld.
Fundarboðið var svohljóðandi: „Af
hálfu miðstjórnar Framsóknar-
flokksins boða ég hér með til
stjórnmálafunda í Skagafirði svo
sem hér segir: Á Hofsósi 10. júní,
Sauðárkróki 11. júní og við
Steinsstaðalaug 12. júní. Aðalum-
ræðuefni: Dómsmálastjórn Magn-
úsar Guðmundssonar, ráðherra.
Skora ég hér með á Magnús Guð-
mundsson að mæta til andsvara á
fundum þessum. Jafn ræðutími
fyrir báða. Hermann Jónasson."
Þessi áskorun kom forystuliði
Sjálfstæðisflokksins á óvart og var
það ekki sammála um hvernig
bregðast skyldi við henni. Ólafur
Thors taldi tilkynningu Hermanns
hámark ósvífninnar og lýsti sig
andvígan því að Magnús færi. En
Magnús mun strax hafa gert upp
við sig að hann yrði að fara, annars
yrði litið svo á að hann þyrði ekki í
kappræður við Hermann og hefði
gefist upp fyrir honum. Hins vegar
töldu ýmsir framsóknarmenn,
einkum í Skagafirði, sem þekktu
vel til Magnúsar, að Hermann
tefldi óþarflega djarft að boða til
fundanna. Magnús væri reyndur
stjórnmálamaður og vanur kapp-
ræðum, en Hermann minna van-
ur. Hann var þó ekki eins óvanur
kappræðu og menn töldu, enda
kom það á daginn.
Fundir þessir voru mjög fjöl-
mennir, enda bjuggust menn við
strangri brýnu milli þessara
tveggja manna. Til marks um
harðfylgnina má geta þess, að
fundurinn á Hofsósi stóð í sjö tíma
en Hermann og Magnús voru þeir
einu sem töluðu. Gekk Magnúsi
illa að halda uppi vörnum í kollu-
málinu, enda stóð það varla undir
miklum ræðuhöldum. Hins vegar
sýndi Hermann fram á, að rann-
sókn málsins hefði öll verið hin
undarlegasta, vitni ruglast í rím-
inu og eiðsvarnir framburðir ork-
að tvímælis. Allt hafði málið borið
keim af pólitískri „bombu", einni
af mörgum sem reynt var að
sprengja á framsóknarmenn á
þessum árum. Hermann gerði sér
að sjálfsögðu grein fyrir því hvað
kollumálið var fánýtt. Ekki síst
mun það hafa verið ónýti málsins
sem fór fyrir brjóstið á Ólafi Thors
þegar hann setti sig á móti því að
Magnús tæki áskoruninni.
Fundinn í Bifröst á Sauðárkróki
sóttu um 400 manns. í upphafi
fundar höfðu nokkrir ungir sjálf-
stæðismenn komið sér fyrir í einu
horni samkomuhússins. Þar voru
þessir ungu menn með háreysti
undir ræðu Hermanns og sumir
þeirra púuðu án afláts. Þegar hæst
lét gerði Hermann hlé á máli sínu
og steig fremst fram á sviðið og
ávarpaði ungu mennina sérstak-
lega með þeim myndugleik sem
honum var eiginlegur. Spurði
hann hvort sjálfstæðismenn í
Skagafirði þyldu ekki að hlusta á
rökræður pólitískra andstæðinga.
Við þetta þögnuðu piltarnir og
heyrðist ekki meira í þeim það
sem eftir lifði fundarins. Á fundin-
um viðhafði Magnús þau orð, að
þessi „tilefnislausu fundarboð
Hermanns Jónassonar eru bara
sönnun þess, að hann gengur með
þá grillu í höfðinu að verða eftir-
maður minn í dómsmálaráðherra-
stólnum". Hermann gekk um gólf
fyrir aftan Magnús á meðan hann
talaði. Hann sneri sér snöggt að
salnum og sagði: „Það verð ég.“
Þannig ríkti glaðværð á fundinum
á köflum. Fleiri tóku til máls en
frummælendurnir tveir á fundun-
um utan Hofsóss, þar sem þeir töl-
uðu einir.
Séra Hallgrímur Thorlacius í
Glaumbæ fylgdist vel með um-
ræðunum og sat alla fundi þeirra
Hermanns og Magnúsar. Við
Steinsstaðalaug talaði séra Hall-
grímur og sagðist telja að á þeim
fundi hefði Magnúsi gengið betur
að verja sig en áður. Var hlegið að
þessu. Sannast mála er að séra
Hallgrímur mun hafa dignað eitt-
hvað í fylgispekt við flokk sinn á
þessum fundum. Hefur jafnvel
verið fullyrt að hann hafi snúist til
fylgis við Framsóknarflokkinn.
Eins og yfir öllum deilumálum við
ríkisstjórnina og einstaka ráð-
herra vakti andi Jónasar frá Hriflu
yfir fundunum. Magnús mun hafa
gert sér grein fyrir því, að hann
hafði verið hrakinn út í vafasaman
málarekstur af hæpnum pólitísk-
um ástæðum vegna átaka við
framsóknarmenn, Jónas frá Hriflu
og Hermann sérstaklega. Magnús
vék því að Jónasi oftar en einu
sinni í ræðum sínum og lét eitt
sinn þau orð falla að Hermann
væri ekki nema brot af Jónasi.
Greip þá einhver fram í og kallaði:
Þá er Jónas stór.
Kollumálið var ekki útkljáð fyrr
en með sýknu Hermanns í Hæsta-
rétti árið eftir. Engin úrslit voru
því ráðin á þessum fundum. Hins
vegar unnu framsóknarmenn
annað sætið í Skagafirði í þing-
kosningunum. Var það ekki síst
þakkað framgöngu Hermanns,
þótt hlutkesti réði að lokum. Svo
nærri gengu fundirnir sjálfstæðis-
mönnum í héraðinu, að gamla
kempan Arnór í Hvammi heyrðist
segja í sinn hóp, að betra hefði
verið fyrir Magnús að mæta ekki
og bera við að hann væri veikur.
Pálínu á Syðri-Brekkum, móður
Hermanns, var ekki rótt út af
fundunum og spurði mikið hvern-
ig Hermanni gengi. Eftir fyrsta
fundinn á Hofsósi kveið hún engu
um framhaldið.
Söguleg kosning
Kosningarnar í Skagafirði sættu
tíðindum, enda má segja að úrslit-
in þar hafi ráðið því, að Framsókn-
arflokkurinn og Alþýðuflokkurinn
gátu myndað stjórn að kosningum
loknum. Allir vissu sem kusu að
slík stjórn lá í loftinu. Séra Sigfús
Jónsson, kaupfélagsstjóri, áður
prestur á Mælifelli, var annar
frambjóðenda Framsóknar í hér-
aðinu. Síðan var sagt að séra Sig-
fús hefði farið inn á atkvæði Guðs.
Það var his vegar Sveinn Guð-
mundsson, þá krakki, en nú for-
ystumaður um ræktun hesta, sem
dró miðann með nafni séra Sigfús-
ar. Þá varð séra Arnóri í Hvammi
að orði: „Það eru happahendur á
þér, drengur minn.“
Hlutkesti þurfti að varpa vegna
þess að meirihluti yfirkjörstjórnar
taldi fjögur vafaatkvæði með nafni
séra Sigfúsar ógild. Þau voru síð-
an dæmd gild af Alþingi svo séra
Sigfús vann kosninguna með 915
atkvæðum. Þá bar svo við í þess-
um kosningum, að Pétur Jónas-
son, bróðir Hermanns, kaus ekki,
einn sinna systkina. Hann fylgdi
alltaf Sjálfstæðisflokknum að
málum og hefði atkvæði hans get-
að breytt niðurstöðu svo að ekki
hefði komið til hlutkestis. Þá var
vitað um annað atkvæði í Skaga-
firði sem stóð tæpt með. En því
var borgið á réttan stað með því
að sundríða með það yfir Héraðs-
vötn. Það er almælt að kosninga-
barátta hafi sjaldan eða aldrei ver-
ið harðari í Skagafirði en í þennan
tíma. Má víst telja að mörgum
framsóknarmanni hafi vaxið ás-
megin við komu Hermanns og
fundarhöldin með Magnúsi og
ekki haft í hyggju að láta skutinn
eftir liggja.