Tíminn - 15.12.1990, Qupperneq 1
15.-16. desember 1990
Merkisdagur fyrir lækni
og sjúkling
Hclgarblaðið birtir hér kafla úr bók Hannesar Pétursson-
ar, Frá Kctubjörgum til Klaustra, scm Sögufélag Skag-
firðinga gefur út. í bókinni eru þættir, grcinar og frásög-
ur og cr sögusviðið að meginhluta skagfirskt. Drcpið cr
niður í frásögn Hannesar af Jóni Þorvaldssyni í Stapa í
Tungusveit (1857-1941).
IV
Jón Þorvaldsson kvæntist í annað
sinn 1890. Seinni kona hans hét Guð-
rún Jóhannesdóttir. Hún var frá Skúfi
í Norðurárdal vestur, „myndarleg
kona og vel að sér“. Guðrún varð ekki
langlíf, dó fertug að aldri 1899 frá
fimm bömum. Jón lifði ekkjumaður
síðan til æviloka.
Þess var áður getið að Jón Þorvalds-
son hefði gengið vanheill til skógar.
Þannig stóð á því, að hann fékk fótar-
mein sem kámaði mjög með tíman-
um; hann „varð fyrir því áfalli rúm-
lega þrítugur að fá berkla í annan fót-
inn“, segir í Skagfirzkum æviskrám.
Jafrivel er sögn um að Jón væri búinn
að taka meinsemd sína ítæpt þrítug-
ur, þegar hann lenti í harðræðinu í
Steinsstaðahólmi. Sjúkleika þessum
lýsti Þorvaldur, sonur Jóns, í blaða-
viðtali með svofelldum orðum, er
hann leit um öxl til æskudaga sinna:
„Berklar vom á þessum 'ámm og
lengi síðan skæður sjúkdómur, sem
lagði marga að velli og flesta hv.erja
fyrir aldur fram. Fjölskylda mín fór
ekki varhluta af þeim vágesti. Pabbi
fékk berkla í annan fótinn. Kom svo,
að fóturinn varð allur holgrafinn upp
á mitt læri.“ Ekki kemur fram í heim-
ildum, hvert var banamein Ingibjarg-
ar í Stapa. Ef til vill berklar? Á næsta
bæ, í Héraðsdal, herjuðu þeir hlífðar-
laust, því Einar bóndi Jónsson missti
fimm börn sín úr veikinni.
Snemma sumars 1891, þegar Jón
Þorvaldsson var á þrítugasta og fjórða
ári, hafói meinsemd hans grafið svo
um sig að honum var tæpast hugað
líf. Eygðu menn ekki nema eitt úr-
ræði honum til bjargar: að sýkti fót-
urinn yrði af honum tekinn.
Þá var héraðslæknir í Skagaflrði Ámi
Jónsson, maður fertugur að aldri, og
sat í Glæsibæ í Staðarhreppi, en
sóknarprestur Jóns í Stapa var séra
Jón Ó. Magnússon á Mælifelli. Hann
var hálfu öðru ári eldri en sjúklingur-
inn og hafði þjónað prestakalli sínu
nokkur missiri. Séra Jón var at-
kvæðamaður um marga hluti og bar
fyrir brjósti hag sóknarbama sinna.
Þetta sumar hittist svo á, að lækna-
nemi í Kaupmannahöfn, Guðmund-
ur Hannesson (f. 1866), síðar prófess-
or, var staddur í sumarleyfi hjá for-
eldrum sínum á Eiðsstöðum í
Blöndudal. Guðmundur hafði nýlok-
ið fyrrihlutaprófi í háskólagrein sinni.
Dvöl hans spurðist í Skagafjörð, og
dag einn gerði séra Jón á Mælifelli sér
ferð þangað vestur til að leita aðstoð-
ar hans við það verk, er Ámi læknir
tæki fót af Jóni í Stapa.
Löngum tíma síðar (1938) rifjaði
Guðmundur Hannesson upp í endur-
minningaþætti þessa komu séra Jóns
að Eiðsstöðum og það sem af henni
spannst. Málaleitun prests kom „bæði
mér og öðmm óvænt“, segir Guð-
mundur, en „þó gat þetta allt saman
borið sig“, bætir hann við, úr því
hann, ófullnuma í læknisfræði, átti
aðeins að vera öðmm manni til að-
stoðar. Ei að síður þótti foreldmm
Guðmundar þetta „alvarlegt mál, eins
og það í raun og vem var, en ég hugði
gott til fararinnar. Það gat verið fróð-
legt að sjá hvað þetta væri, gaman að
hitta lækninn og sjá Skagafjörðinn,
Hannes Pétursson.
en hinsvegar ekki ómögulegt, að ég
gæti orðið að nokkm liði, því að tals-
vert hafði ég séð af sjúklingum og
handlæknisaðgerðum á Friðriksspít-
ala í Höfn“. Og Guðmundur kom
heldur betur að liði, því sá varð endir
á, að hann skar sjálfur fótinn af Jóni í
Stapa, en Ámi læknir var til aðstoðar.
Nú er í sem skemmstu máli frá því
að greina, að Guðmundur reið með
séra Jóni austur að Mælifelli og gisti
þar. Morguninn eftir vaknaði hann
snemma af svefhi og var með hugann
við sjúklinginn og læknisaðgerðina.
Hann segir:
„Ég var ekki í neinum vafa um, að
sjálfur skurðurinn gengi vel, ef það
yrði úr að taka fótinn af manninum,
en hvemig átti svo að tryggja það, að
sárið smitaði ekki og greri brotalaust?
Til þess þurfti meðal annars dauð-
hreinsaðar, sýklalausar umbúðir,
dauðhreinsuð áhöld og annað, sem
kæmi nálægt sárinu. Þá var slík varúð
lítið kunn og notuð hér á landi, enda
lítið um handlæknisaðgerðir, og þótti
mér óvíst, að Ámi læknir hefði mikið
til þessara hluta. Hvað átti svo að
nota, ef hann hefði engar nýtilegar
umbúðir? Ef hann hefði engan hent-
ugan hníf o.s.frv. Það var ekki margt
að gera þarna upp í sveit, en mér kom
til hugar, að hreinn dýjamosi væri vel
til umbúða fallinn, ef unnt væri að
sótthreinsa hann. Bindi hlaut læknir-
inn að hafa og nokkrar æðatengur til
að stöðva blóðrás. Á hverju gat svo
sjúklingurinn legið meðan á aðgerð-
inni stóð? Tæpast gat hann legið í
rúmi sínu og óvíst, að birtan þar væri
viðunandi, og óvíst líka, að svo stórt
og sterkt borð væri til, að sjúklingur-
inn, sem var fullorðinn maður, gæti
legið á því. Ef allt um þryti mætti lík-
lega nota beztu hurðina, sem þar væri
að finna.“
Guðmundur lét ekki sitja við tómar
hugleiðingar, heldur dreif sig nú fram
úr og klæddist. Veðrið var fagurt og
bjart og hann „gekk upp á fjall"; tíndi
nógan dýjamosa sem hann hafði
heim með sér, þvoði og lagði í sterkt
sóttvarnarlyf. Og hann lét prest sýna
sér þá skurðarhnífa sem til vom í bú-
inu. „Leizt mér vel á einn þeirra, og
var hann dreginn á og dubbaður upp
sem bezt.“
Á tilsettum tíma héldu þeir Guð-
mundur og prestur á stað yfir að
Stapa „með mosann og hnífinn". Þar
var fyrir Ámi héraðslæknir. Hann
hafði talsvert með sér af tækjum og
umbúðum, „en svo fór sem mig
varði“, segir Guðmundur, „að hann
var lítt viðbúinn því að gera skurðinn
og búa um hann með fullri sótt-
kveikjuvarúð". Ekki duldist Guð-
mundi „að hyggilegast myndi að taka
fótinn af, því að sjúkdómurinn var
bæði í fótlið og hnélið, ef ég man rétt,
og skemmdin mjög mikil“.
Var nú þessu næst gengið til verka
og sóttkveikjuvarúð höfð við, eftir því
sem Guðmundur fremst gat. Árni
læknir seldi honum sjálfdæmi um
það, hvort heldur hann vildi „gera
skurðinn eða aðstoða" og kaus
læknastúdentinn að munda hnífinn.
Árni læknir hafði nieðferðis „nýtilega
hnífa", en Guömundi þótti þeir „litlir
Jón Þorvaldsson. Sonarsonur hans og nafríi, Jón Þorvaldsson, tók
myndina á Brúnastöðum 1936.
og ekki allskostar hentugir" til að-
gerðarinnar og því notaði hann ný-
brýnda sláturhnífmn frá Mælifelli.
Það fór sem Guðmund Hannesson
varði, að leggja þyrfti sjúklinginn á
sterklega hurð, og er sagt að bæjar-
dyrahurðin í Stapa yrði fyrir valinu.
Jón prestur annaðist svæfinguna,
sem tókst hið bezta; „gekk aðgerðin
greiðlega, án þess ég sæi, að neitt
verulegt bæri út af‘, segir Guðmund-
ur og heldur áfram:
„Dagurinn varð víst merkisdagur
fyrir okkur báða. Ég hafði unnið mitt
fyrsta læknisverk, þó að mikiö vant-
aði á. að ég ætti að heita fulllærður.
og hann hafði í fyrsta sinn verið við
handlæknisaögerö, en hann mun
hafa langað til þess að læra læknis-
fræði, þó að það yrði úr að ganga á
prestaskólann.
En eftir var að vita hversu aðgerðin
tækist, hvort mosaumbúðimar og
sóttkveikjuvarúðin nægðu til þess að
skurðurinn gæti gróið brotalaust, —
hvort sjúklingnum batnaði eða ekki.
Ég hafði nokkrar áhyggjur af þessu,
og góð tíðindi þóttu mér það, er ég
heyrði síðar, að Jón á Stapa hefði
komizt til heilsu."
Jón bóndi hresstist furðu fljótt eftir
hina djarflegu og varasömu skurðað-
gerð. sem brátt var rómuð. Séra Jón á
Mælifelli kom oft að Stapa um sumar-
ið til þess að skipta um saraumbuðir.
og segir sagan að fyrir haustið væri