Tíminn - 22.12.1990, Blaðsíða 19

Laugardagur 22. desember 1990
Tíminn 19
BOKMENNTIR

Byggðamál á Norðurlöndum
Byggðamál á Norðurlöndum.
Útgefandi: Byggðahreyfingin Útvörður 1990.
Samantekt: Sigurður Helgason, fyrrv. sýslu-
maður.
Þegar minnst er á skipulag sveitar-
stjómarmála, fyrirkomulag heima-
stjómar í landinu, er ýmist vitnað til
sjálfsforræðis hinna mörgu sveitarfé-
laga í landinu eða farið á vit heið-
ríkjuvaðals og málskrúðs um hlut-
verk héraðsnefhda og Iandshluta-
samtaka, sem nánast leika lausum
hala í tómarúminu.
Svo virðist sem að ísland dragi enn
dám af því að hafa verið stifti í Dan-
mörku. Reykjavík er eina stjórnsýslu-
miðstöðin í landinu, eins og áður var,
þegar landið var danskt stifti.
Á svonefndu landshöfðingjatímabili
þróuðust ömtin í það að verða lands-
hlutastjórnir. Þetta átti sér fyrirmynd
í danskri stjórnsýslu og á hinum
Norðurlöndunum. Með heimastjóm-
inni 1904 steig þjóðin út úr þessari
götu og gerði þar með eina afdrifarík-
ustu skyssu, sem sett hefúr mark sitt
á byggðaþróun á íslandi.
Skýringar á þessu em vafalaust
margar, en líklegast er þó, að hér hafi
ráðið miklu að kjördæmaskipan
O K ! N
Uppfinninga-
bókin
Ríkulega myndskreytt og
barmafull af skemmtilegum frá-
sögnum og fróðleik um tækni og
vísindi frá steinöld til geimaldar.
Áhugasvið manna tengd upp-
götvunum eru misjöfn. Sumir
hafa mestan áhuga fyrir upp-
götvunum fyrri alda, aðrir fyrir
því baksviði sem skóp þá hluti
sem móta daglegt líf okkar og
við erum hætt að veita eftirtekt,
og enn aðrir láta sig mestu varða
um framtíðina og velta því fyrir
sér hversu afdrifaríkar afleiðing-
ar tækni og vísindi muni hafa á
líf jarðarbúa á ókomnum árum.
Það skiptir ekki máli hvort þú til-
heyrir einum þessara hópa eða
öllum; þú færð skemmtilegan
fróðleik við þitt hæfi í hinni ný-
útkomnu Uppfinningabók frá
Emi og Örlygi.
Hin nýja Uppfinningabók er er-
lend að stofni til og skiptist efni
hennar eftir eðli uppfinninganna.
íslenskar uppfinningar eru í sér-
stökum bókarauka. Hér er á ferð-
inni bók með safaríkum texta og
miklum fjölda ljósmynda, og
mörgum þeirra í lit, sem segir
sögu uppfinninga og uppfinn-
ingamanna sem með einum eða
öðrum hætti hafa breytt verald-
arsögunni með uppfinningum
sínum. Bjöm Jónsson skólastjóri
þýddi erlenda hluta bókarinnar,
en Atli Magnússon blaðamaður
safnaði íslenska efninu.
Skip vonarinnar
Öm og Örlygur hafa gefið út
ljóðabók eftir Guðrúnu Guð-
laugsdóttur, blaðamann og rit-
höfund. Þetta er önnur ljóðabók
Guðrúnar, hin fyrri nefndist á
leið til þín og kom út árið 1988.
Guðrún hefur ritað tvær ævi-
minningabækur, í veiðihug eftir
Tryggva Einarsson í Miðdal 1978
og Það hálfa væri nóg, lífssögu
Þórarins Tyrfingssonar 1990.
í hinni nýju Ijóðabók koma fram
hugleiðingar Guðrúnar um eigið
líf og veröld okkar allra, settar
fram með lifandi, kliðmjúku
tungutaki og heillandi myndlík-
ingum.
Bernskan
Líf, leikir og störf íslenskra
bama fyrr og nú
eftir Símon Jón Jóhannsson og
Bryndísi Sverrisdóttur.
í þessari nýútkomnu bók frá
Emi og Örlygi er varpað ljósi á
heim íslenskra bama. Þau bjuggu
fyrrum við misjafnt atlæti og
urðu furðu fljótt virkir þátttak-
endur í harðri lífsbaráttu kyn-
slóðanna. Samt hafa leikir alltaf
verið bömum jafn eðlilegir og
það að borða og sofa og stutt í
glens og gaman, þótt leikföng
væm oft fábreytt og stundir stop-
ular.
Við lestur og skoðun glæsilegs
myndefnis munu þeir sem
komnir eru á miðjan aldur eða
eldri rifja upp hálfgleymd atvik
og atburði frá því skeiði ævinnar
þegar lífið var einfalt og framtíð-
in full af fyrirheitum, en þeir sem
yngri em fá innsýn í furðulega
og forvitnilega veröld sem virðist
nú langt að baki.
Aðalkaflar bókarinnar bera þessi
heiti: Á misjöfnu þrífast börnin
best, Stórar stundir, Bamagaman,
Hver sem vill fá brauð verður að
vinna og Uppfræðingin.
í bókinni er gífurlegur fjöldi Ijós-
mynda sem safnað hefur verið
saman hvaðanæva af landinu af
ívari Gissurarsyni þjóðfræðingi,
fyrmrn forstöðumanni Ljós-
myndasafnsins.
Bkíai
Óskum landsmönnum öllum
gleðilegra jóla
og farsœldar á nýju ári
É
FÉLAG (SLENSKRA
IÐNREKENDA

. I
lli
fylgdi lögsagnammdæmum og síðar
svæðum sýslunefnda og kaupstaða.
Hinir nýju valdahöfðingjar, sýslu-
menn og sveitarhöfðingjar voru and-
snúnir skiptingu landsins í stór
heimastjórnarsvæði. Þetta er skýr-
ingin á því að margir forystumenn
sjálfstæðishreyfingarinnar vildu
ömtin feig, vegna þess að þau vom
talin dönsk uppfinning.
Tillögur Hannesar Hafsteins um
svæðakjördæmi hlutu heldur ekki
náð fyrir augum Alþingis, þar sem
þær stefndu að myndun landshluta í
líkingu við ömtin.
Óþarft er að lýsa valdatilfærslu frá
minnkandi sveitarfélögum og héruð-
um, sem eru nú svipur hjá sjón, eftir
áratuga byggðaröskun. Dæmin eru
deginum Ijósari, m.a. með aukinni
tilhneigingu landsbyggðarinnar um
aukna fjárhagslega ríkisforsjá sem
vilja þó hafa forræði sömu mála
áfram. Niðurstöður þessarar blekk-
ingar eru á einn veg. Forræði fylgir
ætíð yfirráðum fjármagns, og þannig
er um verkefni sem færast til ríkisins
frá sveitarfélögum.
Rit Útvarðar, „Byggðamál á Norður-
löndum“, er holl hugvekja nú þegar
landsbyggðarmönnum er að verða
ljóst að ekki er mögulegt að rétta við
hlut Iandsbyggðar, nema með stjóm-
sýslubyltingu í landinu.
Andstaða gegn mil 1 istjórnstigi á ís-
landi hefur byggst á tvennu, þ.e. ótta
sveitarstjórnarmanna við að forræði
þeirra verði skert og andstöðu al-
þingismanna, þar með stjómkerfis-
ins í landinu, við að missa völd og
áhrif. Þeim áróðri hefur verið dreift
að vaxandi andstaða sé á Norðurlönd-
um gegn ömtum, fylkjum og lénum,
einkum frá sveitarstjórnarmönnum,
sem ekki vilja lúta millistiginu og
telja það til trafala.
Bókin „Byggðamál á Norðurlönd-
um“ upplýsir, að með þeirri breyt-
ingu að kjósa beint til millistigs í al-
mennum kosningum hafi aukist bilið
á milli þess og sveitarfélaganna og
verkefnaskil orðin gleggri.
Við lestur bókarinnar „Byggðamál á
Norðurlöndum" er þess virði að at-
huga fordæmi Finna. Þar tengjast
sveitarfélögin ekki lénskerfmu, en
heyra beint undir ríkið. Lénsskrifstof-
umar fara einkum með málefni á veg-
um ríkisins, sem tengja má heima-
stjóm á verkefnum ríkisvaldsins.
Sigurður Helgason.
í Finnlandi em svonefnd byggða-
samlög. Þau annast ýmis verkefni
sveitarfélaga og eru jafnvel í raun
svæðisbundinn samrekstur sveitarfé-
laga. Á Norðurlöndum er verið að
efla millistigið. Ekki á kostnað for-
ræðis sveitarfélaga, heldur með til-
færslu frá ríkisvaldi til heimastjórn-
sýslu.
Reynslan af síðustu verkefnatil-
færslu milli ríkis og sveitarfélaga
kallar á leiðréttingu á hlut lands-
byggðarinnar, sem aðeins er mögu-
leg með lýðræðislegu millistigi.
MiIIistig er eina tiltæka ráðið til að
færa heim í hérað stóm verkefnin frá
ríkisvaldinu, svæðisbundið og tengt
þjónustu við fólkið í landinu. Þetta er
reynsla Norðurlandaþjóðanna. Hér
emm við eftirbátar þeirra.
í ritinu „Byggðamál á Norðurlönd-
um“ er sumt sem betur má fara. Óná-
kvæmni gætir í kaflanum um inn-
lenda stjórnsýslu. Það er eins og höf-
undur hafi ekki gefið sér tíma til að
sannreyna heimildir, með því að leita
til þeirra, sem best þekkja til. Bókin
hefði þurft að vera auðveldari aflestr-
ar, t.d. með atriðaskrá og saman-
burðaryfirliti. Vonandi leitar „Út-
vörður" víðar fanga í þessum efnum
en á Norðurlöndum og gefi síðar út
heilstæðara rit um þessi efni.
Byggðahreyfingin „Útvörður" hefur
unnið merkilegt starf að byggðamál-
um, óháð pólitískum flokkum. Slík
hreyfing er nauðsynleg til að vekja
skilning og áhuga. Þetta er framlag,
sem skylt er að þakka og meta.
„Byggðamál á Norðurlöndum"
sanna að öðru vísi fórum við að en
frændur okkar. Raunin er sú að við
erum verr staddir í byggðamálum en
þeir. Úti í landshlutunum vantar lýð-
ræðislega kjörið stjórnskipulegt vald,
sem er nægilega öflugt tæki fólksins
til framþróunar og varnar gegn vax-
andi miðstýringu. Ekki þarf spámann
til að sjá það, að þjóðin verður að
stilla strengi sína upp á nýtt, ef ekki á
illa að fara.
Jónas Guðmundsson, formaður
Sambands ísl. sveitarfélaga, skrifaði
grein í „Sveitarstjórnarmál", þar sem
hann fullyrti að það hefði verið rangt
að leggja niður ömtin. Þessi grein var
rituð á öndverðum fimmta áratugn-
um. Hann benti á að ein sterkasta
vörn gegn byggðaröskun væri
heimastjórnarvald og lagði því til að
tekin yrðu upp fylki á íslandi.
Byggðahreyfingin „Útvörður" hefur
með útgáfu sinni sýnt fram á það að
Jónas Guðmundsson hafði rétt fyrir
sér. Við erum eftirbátar annarra um
nútíma stjómarhætti í landinu.
Áskell Einarsson.
BÆNDUR! ER NÚ EKKI NÓG KOMIÐ?
Leysið mykjuvandamálin í eitt skipti fyrir öll
með mykjutækjum frá Vélboða hf.
Miðflóttaraflsdæludreifarar - Snekkjudæludreifarar
Tryggið ykkur Vélboða mykjudreifara fyrir áramót, því það tryggir ykkur rétt
til fyrninga á árinu.
Mjög gott verð og greiðslukjör við allra hæfi.
Nánari upplýsingar hjá sölumönnum okkar í síma 91-651800
Ath. nýtt heimilisfang.
VELBOÐI hf
Helluhraun 16-18
220 Hafnarfjörður
Sími 91-651800