Tíminn - 11.01.1992, Qupperneq 10

10 Tíminn
Laugardagur 11. janúar 1992
Samdrykkja á miðöldum. „Þannig er ein aðalskemmtunin í slíkum veislum fólgin í glaðlegum og hóflegum samræðum, en samt ekkert slakað á ýtrustu háttvísi."
Úr íslandslýsingu Odds biskups Einarssonar:
Brunakvæðin æsa upp, hrífa með
sér og smjúga inn í merg og bein
íslandslýsing Odds biskups Einarssonar er með merkustu ís-
landslýsingum frá 16. öld. Hún kann að vera rituð árið 1588, þótt
það sé annars óvíst, því eina handrit hennar er að finna í talsvert
yngra afriti. Lýsingin er upphaflega rituð á latínu, en Sveinn Páls-
son sneri á íslensku og birtist það fyrst á prenti 1928. Lýsingunni
var annars ætlað að birtast erlendis og gegna sama hlutverki og
Crymogæa Arngríms lærða síðar, þ.e. að svara vmsum miður áreið-
anlegum skrífum erlendra manna um landið. I þessum þætti segir
frá samskiptum landsmanna sín í milli, svo og viðskiptaháttum
meðal þeirra.
En úr því þetta efni er á annað borð
til umræðu þá vil ég byrja á því að fúll-
yröa um þjóð mína að þetta fólk er í
eðli sínu hneigt til mannblendni, góð-
gerðarsemi, ljúfmennsku og yfirleitt
allrar mannúðar og er alveg sérstak-
lega annt um frið og spekt. Því eftir að
óeirðum, róstum og innbyrðis bardög-
um óeirða- og metorðaseggja létti,
sem miklu losi komu á samfélag vort,
er hvergi á byggðu bóli meiri friðsemi
en á eylandi voru. Af þessu stafar mildi
landsfólks vors og hið mikla mjúk-
lyndi og einmitt líka góðvildin sem ís-
lendingar ástunda sín á milli með
gagnkvæmri greiðvikni í öllum grein-
um að til mikillar gleði er og í sann-
leika lofsvert, enda gera þeir sér grein
fyrir því að ekki eru til haldbetri bönd
og afitaugar mannlegs samfélags en
gagnkvæm hjálpsemi. Þannig keppast
nágrannar og vinir um að sýna hverjir
öðrum margvíslegt örlæti og alla þá
greiðvikni sem hægt er að auðsýna
með fúllri sæmd og láta í té fyrir þökk-
ina eina saman, hvenær og hve oft sem
þörf krefur. Og svo fer fjarri því að þeir
telji þennan höfðingsskap nokkru
sinni eftir eða sjái eftir honum að þeir
álíta það fyrir neðan virðingu góðs
manns að bregðast nokkum tíma öðr-
um í neyð.
Ofbjóða efnum sínum
með gestrisninni
Og því fer oft svo að menn ofbjóða
efhum sínum með þessari góðgerðar-
starfsemi sinni, sem sjá má ef ekki af
öðru, þá að minnsta kosti af hinni ein-
stæðu gestrisni þessarar þjóðar. En
hún er í miklum hávegum með öllum
eyjarskeggjum, jafiit meö þeim sem
við þröng efni búa sem þeim sem eitt-
hvað em gildari, svo að menn meta al-
mennt meira gistivini og komumenn
en sjálfa heimamenn sína og vilja
heldur vera soltnir sjálfir og fara á mis
við eigin þægindi en að gesti og gang-
andi skorti eitt eða neitt. Þannig eru
víða mest öll þau matföng sem heimil-
isfeður höfðu lagt fyrir uppurin og up-
pétin fyrr en varir. Enda er það satt að
segja að auk hins ótrúlega fjölda
snauðra beiningamanna sem kristileg-
ur kærleikur og bijóstgæði bjóða að
rétta hjálparhönd eru gangandi og ríð-
andi vegfarendur ákaflega tíðir á ís-
landi og þó þá beri iðulega að garði um
hánótt er þeim öllum tekið af góð-
mennsku, höfðingsskap og rausn, eftir
manngildi hvers og eins. Og ekki þurfa
þeir að biðja um neitt umfram sjálfa
gistinguna, því þegar hún er fengin er
allt annað sem gestimir þarftiast veitt
óbeðið og af skjótum fúsleik að fomri
landsvenju og ekkert hirt um neins
konar endurgjald. Og svo greiðasamir
eru margir bændur við komumenn að
þeir láta einskis ófreistað til að kæta þá
oggleðja.
Gestum skemmt
Stundum draga þeir fram íslendinga-
sögur og lesa upp skýrri röddu klukku-
stundum saman um afrek ýmissa
manna og foma merkisatburði, stund-
um kveða þeir gömul kvæði með
skemmtilegu tónfalli, stundum efna
þeir til spila, teningakasts eða hins
mjög tíðkaða manntafls gestunum til
þægðar, einnig stundum til alþýðlegra
dansleikja, eitthvað svipaðra þeim sem
sagt er að tíðkist hjá því fólki er byggir
landið Ameríku. Er þá fyrst valinn ein-
hver einn meðal hjúa eða annarra við-
staddra, sem gjörla hefur numið kveð-
skaparlistina og þykir betri raddmaður
en hinir. í upphafi kveður hann um
hríð svo sem í inngangs stað með
skjálfandi og á nokkum hátt hikandi
röddu eitthvað, sem litla eða enga
merkingu hefur, því yfirleitt heyrast
aðeins eftirfarandi atkvæði: ha ha ha,
ho ho ho, he he, hu he, hoi ha he o.s.
frv. og eru þau við og við endurtekin í
sjálfú kvæðinu. En til þess að þessi
kveðandi falli áheyrendum betur í geð
eru kvaddir til tveir sem kveða undir
og þeir taka sér stöðu sinn við hvora
hlið forsöngvarans og beita lítið eitt
lægri og stöðugri röddu, dálítið í ætt
við bassa. Úr þessu verður ekki slæm
samhljóman og nokkuð hugþekk sam-
kveðandi. Og meðan þremenningamir
fara þannig með innganginn og em að
hugsa upp kvæði með einhverri merk-
ingu til að hnýta við hann, takast hinir
í hendur og skipa sér i hring eða velja
sér ákveðinn stað tveir og tveir saman,
þar sem þeir eru meðan þessi dans
stendur. Síðan dansa þeir þögulir af
miklu fiöri eftir hljómfallinu og skurka
því meir sem kvæðamennimir þenja
röddina svo að þeir verða uppgefriir á
skömmum tíma. Að þessum þætti
loknum taka einstakir menn að kveða
á víxl hóflegri kvæði og dansa einnig
hægt eftir hljómfallinu, en em ekki
lengur kyrir í sömu spomm heldur
ganga settlega og samfellt í hring, uns
allir hafa lokið við kvæði sín. Sést af
þessu að gestrisni landa minna er ekki
aðeins trygglynd, réttsýn og rausnar-
leg, heldur líka skemmtileg og hug-
þekk.
Gleðir og brunakvæði
Hins vegar ber að gæta þess að þessir
dansleikir vom miklu tíðari áður fyrr
og ekki aðeins hafðir til að gleðja gesti
heldur vom þeir oft tíðkaðir af heima-
mönnum sér til skemmtunar. Og svo
mjög vom eyjarskeggjar sólgnir í þá að
á vissum tíma árs streymdi mikill
fiöldi karla og kvenna í hverju héraði
til vissra staða á heilagra manna vök-
um, eins og almennt er kallað og þar
ærsluðust þau heilar nætur að vanda
Bakkusdýrkenda, ef svo má segja, við
að dansa og hafði þess á milli í frammi
aðra gleðileiki og skrípasýningar. Því
hvað á ég að kalla það annað þegar það
er vitað mál að í samkundum af þessu
tagi var mikið um fóránlegar, blautleg-
ar og lostafullar athafriir og sér í lagi
aftnorskvæði, en í þeim er sálinni búið
nokkurt skaðræði. Því svo sem kvæðin
sjálf em haglega samsett og lystileg í
sjálfú sér þeim sem á hlýða, þannig
eiga þau einnig greiða leið að hugum
manna, ekki síst ef þeim er samfara
hugþekkur kveðskapur. Og því meir
sem þau em mönnum til skemmtun-
ar, þeim mun sterkari áhrifúm ná þau,
æsa upp og hrífa með sér og smjúga
inn í merg og bein með nokkmm
hætti og kynda upp alls konar loga í
brjóstum manna og brenna þá aum-
lega upp, sem veikgeðja em og að eðl-
isfari hneigjast öðmm fremur til
óleyfilegra nautna. Vegna þessara
áhrifa sinna em þessi lostafullu kvæði
nefrid bmnakvæði á vora tungu og á
samlíkingin sannarlega ekki illa við.
Þetta skilja kirkjuyfirvöld vor og gera
sér grein fyrir og sjá að slíkt háttemi á
fremur skylt við heiðið siðleysi en
kristilega og heiðvirða skemmtan og
em því svo hyggin að snúast gegn
þessum afkáraskap og fordæma hann,
svo að nú hefúr honum víðast hvar
verið útrýmt að miklu leyti. Hvað aðr-
ar skemmtanir sveitafólks varðar þá
þekki ég þær ekki en hitt er víst að
sveitalífið allt og þá framar öllu kvik-
fiárræktin fær fólki því engrar smá-
ræðis ánægju sem að staðaldri fóst við
slík störf. Þetta er það sem það talar
oftast um, dáist mest að og sér ekki
sólina fyrir, þetta er yndi þess og eftir-
læti og það bregst mér ekki að um
þetta dreymir það.
Heldri manna fagnaðir
Heldri menn iðka auk annars tíðar
samdrykkjur og skemmta sér gagn-
kvæmt með virðulegum veislum og er
þar engin hversdagskurteisi á ferð. En
áður em allar stofur og skálar skreytt
tjöldum og reflum fyrir veisluna og
veisluborðið búið hreinum og mynd-
arlegum borðbúnaði og dýrindis bús-
áhöldum. Og skorti þar eitthvað á
bæta húsráðendur það upp með ein-
stakri góðmennsku, einlægni, ljúf-
mennsku og kurteisi; sem og öll þau
hjú og þeir sem um beina ganga með
mikilli þjónustulipurð, sem einnig
koma þannig fram að einskis æringja-
skapar eða fljótfæmi verður vart,
hvorki til orðs né æðis, né velsæmið
skert vitundarögn. Og ef einhver hem-
ur sig ekki og verður eitthvað á er það
leiðrétt von bráðar með virðuleik og
góðvild veislugesta lætur það sem
ógerL
Þannig er ein aðalskemmtunin í slík-
um veislum fólgin í hæverskum og
glaðlegum samræðum en samt er
ekkert slakað á ýtmstu háttvísi. Og ég
fæ ekki séð hvað gæti verið vítavert í
þessum veislusiðum þjóðar vorar, ef í
hinum venjulegu samdrykkjum gætti
nokkm meiri stillingar og hófs heldur
en hefur verið til þessa. Kannske er
það af löngun til að vera haldnir meiri
en aðrir að þeir ekki einasta ofhlaða
heiðvirða veislugesti með ofboðsleg-
um skálum, heldur hafa líka gaman af
að ofbjóða þeim með óheppilegu og
óvæntu samsulli og samblöndun víns,
mjaðar og öls, einkum ef einhverjir
em í hraustara lagi við drykkjuna,
þangað til hvorki hönd, fótur né tunga
faer gegnt hlutverki sfnu. En fyrir slík-
um og þvflíkum landssiðum tjóir ekki
annað en beygja sig og sætta sig við þá,
ef menn vilja ekki vera taldir óheflaðir,
einstrengingslegir og ókurteisir. En að
sama skapi sem íslendingar em rausn-
arlegir og höfðinglegir í veislum sín-
um, þannig em þeir líka friðsamir og
gefa ógjama tilefni til sundurlyndis.
Öðm nær. Hvenær sem einhverjum
hitnar í hamsi og þeim lendir saman í
rifrildi eða stympingum, annaðhvort
af því að þeir em þannig að eðlisfari
eða þeir hafa tekið fullríflega til drykkj-
unnar umfram vana sinn og misst
taumhald á sér og villst frá siðseminni,
þá reyna allir hinir óðara að sefa þá
með öllum tiltækum ráðum og mýkja,
svo að ekki verði úr handalögmál eða
vopnaviðskipti.
Virðulegar gjafir
Og er veislunni lýkur svo um síðir, en
hún er talin því ágætari sem hún er
fiölmennari, fer þá hver til síns heima
og er leystur út með silfurbikumm eða
hestum eða skrautreiötygjum og söð-
ulklæðum eða einhverjum öðmm
heiðursgjöfúm. Em vinir og nánir
kunningjar, venslamenn og frændur
eigi ósjaldan sæmdir slíkum gjöfum,
en þó framar öllu við hátíðlegar festar
og brúðkaup, en þar er að landshefð
allt með meiri glæsibrag og virðuleik
en ella, svo að ekki er hvikað um hárs-
breidd frá heillandi örlæti, kurteisi og
velsæmi, svo sem landssiður býður. En
hvarvetna ber þó af hæverska, kurteisi
og hófsemi kvenna, því svo er hófsemi
þeirra mikil í neyslu öls og víns, auk
annarra dygða, að enginn fær glapið
þær til að bergja meira á en nauðsyn-
legt er til að svala hóflega þorstanum.
Viöskipti
Hér að framan hef ég nú rætt stutt-
lega um hina gagnkvæmu góðgerða-
semi og vinsamlegu samskipti íslend-
inga og sér í lagi um gestrisni þeirra.
Er nú rétt að segja nokkuð frá verslun
þeirra og viðskiptum, bæði sín á milli
og við aðra og mun af því sjást hve frá-