Tíminn - 08.02.1992, Blaðsíða 9

Laugardagur 8. febrúar 1992
Timinn 9
„Við skulum ekki baða,
og við skulum
ekki baða! “
Sagt frá miklum æsingafundi við Steinahelli,
er eyfellskir bændur gerðu stiftamtmann og
sýslumann afturreka með kröfur sínar um fjár-
böðun árið 1858
Ekki var um annað deilt meira
á fyrri öld en „kláðamálið“ svo-
kallaða, sem deildi mönnum
eins og kunnugt er í tvær meg-
infylkingar — þá sem vildu
„skera“ og þá sem vildu
„lækna“. Mörg dæmi eru til um
hvflíkur hiti var í þessum átök-
um og er það, sem hér fer á eft-
ir, ekki síst þar á meðal. Höf-
undur frásagnarinnar er Eirík-
ur Ólafsson frá Brúnum, en í
fyrri viku voru rakin hér í blað-
inu viðskipti hans við Þorvald
bónda á Eyrí. Fyrír kaflanum
hefur höfundurinn ritað svo-
felld formálsorð: „Ein lítil saga,
er skeði í Eyjafjallahreppi í
Rangárvallasýslu á fjárkláða-
tímanum síðari. (Ekki man ég
ártalið), en ég veit ekki til, að
sagan hafi komið á prent, en ég
hef átt hana uppskrífaða og get
hugsað, að margir hefðu gaman
af henni, ef að hún kæmi á
prent.“ Víst er það rétt hjá Ei-
ríki að gaman má hafa af frá-
sögninni og hún sýnir að ekki
hafa íslenskir bændur verið yf-
irvöldunum þægarí fyrir tæprí
hálfii annarrí öld (atburðimir
urðu 1858), þegar þau komu að
telja um fyrir þeim, en þegar
ráðherrar sækja þá heim nú á
dögum.
„Um vorið á manntalsþingi skip-
aði sýslumaður öllum hreppsbúum
að baða allt sitt fé. Bændur tóku því
boði dauflega, þar ekki hafði orðið
vart við kláða á skepnum og fóru af
þingi með meiri og minni mótmæl-
um gegn þessari skipun.
Það var enginn kláðavottur í
hreppnum, en svoleiðis hagar til, að
Markarfljót aðskilur hreppinn frá
öðrum hreppum sýslunnar (það
rennur frá Þórsmerkurrana undir
Stórudimon og svo undir Kattarnef
og þaðan í sjó fram), 5 bæir eru utan
við fljótið, kallaðir Hólmabæir og
heita: Tjarnir, Brunnar, Dalsel,
Steinmóðarbær og Borgareyrar.
Bændur skyldu „hlýða
og baða“
Sýslumaður var þykkjuþungur og
skrifaði í amtið um óhlýðni bænda
að baða féð, svo nokkru síðar kemur
ströng skipun úr amtinu til hrepp-
stjóra, að bændur skuli hlýða sýslu-
manni og baða allt fé í hreppnum.
Bændur gjörðu fund um þetta mál-
efni og urðu deildar meiningar
manna, var þó afráðið að gegna
niður í einhvern vasann og ætlar að
fara til Trampe aftur, en bændur
stukku þá í millum þeirra og vörðu
honum það. Er sýslumaður á svip-
stundu kominn í kreppu og er þá
komin hreyfmg og alvörusvipur á
bændur, og má nú sýslumaður til að
hörfa undan, nauðugur viljugur,
niður úr brekkunni og yfir þjóðveg-
inn og niður yfir þúfnarimann og
niður í mýri innan í kreppunni.
þessari skipun ekki, þar eð ekki
hafði orðið vart við nokkra kláða-
kind í hreppnum.
Nú fréttir sýslumaður, að hrepps-
búar óhlýðnist enn þessari skipun,
verður stórreiður og segir, að hann
skuli ekki hætta við svo búið og
bændur skuli mega til að hlýða og
baða, og annaðhvort sendir hann nú
mann eða fer sjálfur suður í Reykja-
vík og sækir Trampe stiftamtmann
til að fara austur undir Eyjafjöll og
herða á náragjörðinni á bændunum.
Nú skuli skríða til skarar í böðunar-
þjóðvegur, og þúfnarimi fyrir neðan
veginn. Svo tekur við Dýjamýri, um
120 faðma löng og svolítið stöðu-
vatn, djúpt, sem kallað er Hellisvatn.
Nú koma þeir stiftamtmaður og
sýslumaður að hellinum og svo hin-
ir hver af öðrum og binda hesta sína
nokkuð utan við. Nú tekur TVampe
sér stöðu á þeim áðurnefnda gras-
fleti og sýslumaður með honum;
hreppstjórar voru þar líka eins og
vængbrotnar álftir, eftir að hafa
fengið töluverðar ávftur hjá TVampe
og sýslumanni fyrir ódugnað að
Trampe, greifi og stiftamtmaöur:
„Hann var oröinn dauöhræddur
og gaf svo allt eftir sem hann var
búinn aö skipa
Steinahellir er noröan viö Holtsós, skammt frá þjóöveginum. Hér var þingstaöur Eyfellinga 1820-1906.
málunum og engin mótmæli duga,
þar stiftamtmaður skipi þeim með
valdi og magt að hlýða.
Svo kemur út auglýsing er gengur
bæ frá bæ, með því innihaldi, að all-
ir bændur í hreppnum eigi að mæta
við Steinahellisþingstað á tilteknum
degi og hlýða þar á svör og skipanir
Trampe viðvíkjandi því, að bændur
skuli nú hlýða og baða. Svo kemur
dagurinn sem mæta skal, og hittist á
gott veður; bændur hópuðu sig, er
þeir riðu á þing og töluðu margt
saman um þetta. Sumir voru kjark-
litlir og hræddir og sögðu, að það
yrði best að hlýða öllu, sem skipað
yrði; aðrir sögðu: „Við skulum vera
kjarkgóðir og samhuga og skal eitt-
hvað verða sögulegt, áður en ég fer
að baða mitt fé.“
Það voru liðugt 100 bændur í
hópnum, en um 80 bændur komu á
fundinn. Svoleiðis hagar til við hell-
inn, að það er sléttur grasflötur vest-
an við dyrnar og þar fyrir neðan
herða ekki duglega á bændum að
baða, en þeir voru sama sinnis og
bændur, þeir vildu ekki baða. Nú var
byrjaður sláttur, flestir búnir að bera
niður og búið að reka allt geldfé inn
á afrétt í Þórsmörk, Goðaland,
Fagraskóg og Almenninga og ósótt
baðmeðul suður í Reykjavík. Nú
kemur að þeirri mínútu, sem
TVampe vill bera fram erindið; þá
kallar Sighvatur í Eyvindarholti upp
og biður að gefa hljóð, og að allt sé
kyrrlátt á meðan. Því gegndu allir,
menn báru virðingu fýrir honum,
því hann vildi öllum hreppsbúum
vel.
Bændur drógu sig allir í einn hóp
við hellisdyrnar og voru með svipur
og píska sína í höndunum. Nú tekur
Trampe til máls og segir: „Það er öll-
um þingheimi kunnugt, að ykkur
var skipað af sýslumanni og amtinu
í vor að baða allt ykkar fé, en þið haf-
ið óhlýðnast og ekki skeytt því. Þess
vegna er ég hér kominn með fullu
valdi og myndugleika að skipa ykkur
bændum að hlýða og baða allt ykkar
fé innan tiltekins tíma.“ Engin und-
anlausnarvon, þó kominn væri slátt-
ur.
„Við skulum ekki
baða!“
Sýslumaður stendur hjá honum á
meðan, og er Trampe þagnar, geng-
ur sýslumaður lítinn spotta að
bændahópnum, kallar hátt og segir:
„Ef að nokkrir af bændum eru svo
djarfir að mótmæla þessari skipun
stiftamtmanns, þá segi þeir til nafns
síns, ég ætla að skrifa þá upp,“ tekur
upp bók og blýant og er nú tilbúinn
að skrifa. Þá ansa bændur og segja:
„Ég mótmæli því, og ég mótmæli
því“, og í sama vetfangi allir í einu
hávaðahljóði: „Við skulum ekki
baða, og við skulum ekki baða“, og
með sama allar svipur á lofti. Sýslu-
maður steinþagnar og drífúr bókina
Prestur fær ofanígjöf
Ég vil geta þess, að þegar æsingin
var nýbyrjuð, kallar prestur upp,
séra Þ., í hreppnum, og segir: „Það
er skömm fyrir ykkur bændur að
gjöra sýslumanni aðsúg í viðurvist
stiftamtmanns", með nokkuð fleiri
ávítunarorðum. Þá gellur við bóndi
Bjarni Arnason á Fitjarmýri og seg-
ir: „Þegi þú, Satans rommbelgurinn
þinn; nú er hægur nærri að klaga
þig fyrir Trampe, þegar þú ert að
buldra blindfullur í stólnum og við
ýmist extraverk, óhæfilegur fylliríi,
og ef þú þegir ekki, skaltu verða
klagaður og settur af embættinu."
Prestur steinþagnar og blóðroðnar.
Þar er þá viðstaddur Jón Björnsson
bóndi í Miðbæli og segir: „Æ, Bjami
minn, farðu ekki svona svívirðilega
með blessaðan prestinn." Þá segir
Bjarni: „Hvað ert þú að skipta þér af
þessu, Jón, húsgangurinn þinn. Þú
þykist öllum meiri og hefur þó aldr-
ei verið notaður sem vitni, aukheld-
ur meira um þína hrakævi og
hundstíð." Jón þagnaði og þótti hálf
þunnt svarið.
Þessi Bjarni var í öðrum fylkingar-
armi með kjarki og alvöru. Hann
átti fjölda fjár og sagði, að það skyldi
eitthvað skríða til skarar áður hann
færi að baða sitt fé nú kominn slátt-
ur. Ég sá og heyrði allt sem fram fór
því ég var á fundinum, bóndi frá
Brúnum, og var ég oft nærstaddur
Bjarna. Hann skipaði fyrir um
temprandi sókn; og var nokkurs
konar fyrirliði eða hershöfðingi.
Hann forbannaði mönnum að slá
sýslumann nokkurt högg, en berja