Tíminn - 20.08.1993, Blaðsíða 8

8 Tíminn
Föstudagur 20. ágúst 1993
Eysteirm Jónsson sést hér í ræöustóli Alþingis.
til að ræða ríkisfjármálin. í annan
stað talaðist svo til að sami maður,
Eysteinn Jónsson, færi á nokkra
framboðsfundi með frambjóðendum
Framsóknarflokksins í Suður- Múla-
sýslu. Kynningin reyndist kröftug.
Tveimur árum seinna varð Eysteinn
þingmaður Sunnmýlinga þegar
Sveinn í Firði dró sig í hlé sakir ald-
urs 1933. Og hann var skipaður fjár-
málaráðherra í ríkisstjóm sem
mynduð var eftir enn nýjar kosning-
ar 1934.
Þessi hraða atburðarás varð undan-
fari hins langa og merka stjómmála-
ferik Eysteins Jónssonar á miklu
umbrotaskeiði í sögu lands og þjóð-
ar. Hann sat á Alþingi yfir fjörutíu ár,
þingmaður Suður- Múlasýslu og
Austurlandskjördæmis og var ráð-
herra nærri tvo áratugi. Og hann var
í forystusveit Framsóknarflokksins í
hálfa öld, ritari, formaður og í ftam-
kvæmdastjóm.
Það segir mikla sögu að um val
hans til allra þessara trúnaðarstarfa
á vegum Framsóknarflokksins varð
aldrei ágreiningur þar á bæ. Sjálfur
ákvað hann hvenær hætta skyldi á
hverjum pósti.
Svo stóð á tungli í landsmálum
þegar Eysteinn hóf störf í Reykjavík
1927 að Framsóknarflokkurinn fór
með forystu í ríkisstjóm. Það gerði
hann raunar næstu fimmtán árin og
leiddi þá fimm ríkisstjómir. Megin-
hlutverk þeirra vom breytileg eftir
þjóðfélagsástæðum. Alþýðuflokkur-
inn studdi þá fyrstu sem TVyggvi
Þórhallsson veitti forstöðu. Auð-
kenni hennar var hröð sókn til fram-
fara í velferðarmálum. Framsóknar-
flokkur og Alþýðuflokkur mynduðu
ríkisstjóm 1934 undir forsæti Her-
manns Jónassonar og Eysteinn varð
fjármálaráðherra. Hún varð kunn
fyrir forystu um atvinnuuppbygg-
ingu á krepputímum og fmmkvæði
um almennar tryggingar og lýðrétt-
indi. Þegar heimsstyrjöldin fór að
tók við þriggja flokka „þjóðstjóm"
með Hermann í forsæti, en Eysteinn
fór með viðskiptamál og fleira —
fram til 1942.
Næst varð Eysteinn Jónsson ráð-
herra 1947 í ríkisstjóm þriggja
flokka undir forsæti Stefáns Jóhanns
Stefánssonar og fór nú með mennta-
og kirkjumál, heilbrigðismál, flug-
mál og landhelgisgæslu. Þessi ríkis-
stjóm var við völd í þrjú ár. Eftir
fárra mánaða hlé var Eysteinn skip-
aður fjármálaráðherra í samstjóm
framsóknar- og sjálfstæðismanna,
aftur 1953 og enn 1956 í þriggja
flokka „vinstri" stjóm sem fór frá
undir árslok 1958.
Um það er lauk ráðherradómi hafði
Eysteinn farið með fjármál ríkissjóðs
Iengur en nokkur annar fyrr og síð-
ar. Og sagt var að hann sem fjár-
málaráðherra léti „ef unnt var ekki
hjá líða að hafa til staðar afl þeirra
hluta sem gera skal“. Voru það orð
að sönnu, því löngum var tekjuaf-
gangur hjá Eysteini — og kom sér
vel.
Þótt Eysteinn Jónsson sæti í mörg-
um ríkisstjómum, tók hann þátt í
enn fleiri viðræðum um stjómar-
myndun. Og vitanlega varð stjómar-
andstaða einnig hlutskipti hans á
þingferlinum.
Saga stjórnmálamanns, sem svo
lengi skipar framvarðasveit, er um
leið brot af sögu lands og þjóðar og
verður ekki sögð í blaðagrein. Margt
ber að höndum á langri leið. íslend-
ingar bmtust út úr kreppunni miklu
á fjórða áratugi aldarinnar og mættu
uppréttir aðdraganda ófriðarins
mikla. Lýðveldi stofnuðu þeir 1944
og kusu að ljúka því áður en stór-
veldi veraldar gerðu upp sín í milli
við ófriðarlok. íslendingar hlutu að
marka sér stöðu meðal frjálsra þjóða
þegar við stofnun lýðveldis og gerðu
það. Þeir stækkuðu í áföngum fisk-
veiðilögsögu sína, háðu „þorska-
stríð“ og unnu. Og komu sér upp
velferðarþjóðfélagi þar sem leitast
skal við að mæta þörfum lítilmagn-
ans.
Vissulega em þetta verk margra,
manna, félaga og stjómmálaflokka,
unnin með skipulegum hætti og
höfúðvettvangur Alþingi og ríkis-
stjóm — þess ber að minnast. Ey-
steini var nánast kappsmál að fólk
hefði þetta á hreinu. „Menn verða að
kunna þá list að berjast fyrir sínum
málstað og afla honum stuðnings ...
en semja síðan og taka tillit til ann-
arra sem nægir til þess að nægilega
margir standi saman um viðunandi
úrlausnir," sagði hann. Og þetta hef-
ur löngum tekist og stundum með
ágætum. Til dæmis við stofnun lýð-
veldisins og við ákvörðun um 50
mílumar sem allur þingheimur
studdi að lokum. Slíkur árangur ber
í sjálfúm sér mikla umbun. „Mála-
miðlun er aðalsmerki samskipta
frjálsra manna." — Og Eysteinn
sagði enn fremur um landsmála-
störfin:
„Enginn skyldi halda að það sé leið-
inlegt hlutskipti að ganga f pólitíska
vinnu með öðmm mönnum. Því
fylgir þvert á móti eðlileg lífsfylling
og vinnugleði — engu minni en öðr-
um verkum sem menn ganga til fús-
ir af nauðsyn og áhuga."
Allt em þetta eftirtektarverð skila-
boð frá svo langreyndum stjóm-
málamanni og bera ljóst vitni um
heilbrigð viðhorf hans sjálfs til
manna og málefna.
Eysteinn Jónsson hlaut sem forvíg-
ismaður í sínum flokki — og fjár-
málaráðherra — mjög að fást við
meginviðfangsefni landsmálanna á
hverjum tíma. En áhugasvið hans
var vítt Nefna skal sem dæmi for-
ystu um tengingu hringvegarins á
íokastigi, störf hans sem forseta
Sameinaðs Alþingis síðasta kjör-
tímabilið, og fmmkvæði um nátt-
úruvemd og útivist fyrir og eftir að
þingferli lauk.
Ekki var Eysteinn alltaf heilsu-
hraustur. En viljastyrkur hans var
mikill og starfsþrekið lengi óbug-
andi. Hann var og raunsær og hafði
góða yfirsýn um sviðið. Hann sagði
einhverju sinni að samvinnuhreyf-
ingin væri „hugsjón í vinnufötum".
Þessi ummæli vom ekki aðeins dag-
sönn heldur og dæmigerð fyrir hann
sjálfan, þvf hann lá ekki á liði sínu og
var einkar sýnt um að hrinda áform-
um í framkvæmd. Stundum á það
líklega sinn þátt í erfiðleikum ein-
staklinga og þjóða að „vinnufötin"
séu látin liggja eftir heima hvers-
dags.
Eysteinn Jónsson var gæfumaður í
einkalífi. Ungur eignaðist hann góð-
an og mikilhæfan lífsfömnaut í
þeirra orða fyllstu merkingu og fjöl-
skyldan varð samhent og fjölskyldu-
böndin sterk. Heimilið varð honum
persónulega traustur bakhjarl.
Þangað lögðu og flokksmenn leið
sína. Og á fyrstu ritaraámm hans var
„flokksskrifstofan" í reynd að Ás-
vallagötu 67! Allt var þetta baráttu-
manninum Eysteini Jónssyni harla
mikils virði.
Ég held það hafi tekið Eystein æði-
mörg misseri að aga svo starfshætti
sína að ekki ógnuðu þeir heilsu hans
og lífi. En það tókst og þar átti úti-
vist um helgar ábyggilega drjúgan
þátt. „Útivist hleður mann orku,“
sagði hann. Og varð að trú sinni. Því
hann átti langa ævi framundan og
honum auðnaðist að vitja Bláfjall-
anna fram um áttrætt. En allt hefur
sinn tíma. Þróttur skertist og leiðin
varð torsótt. Eysteinn Jónsson and-
aðist á Landspítalanum 11. þessa
mánaðar.
Það er örðugt að skrifa um Eystein
Iátinn, því svipmyndimar hrannast
að. Á unglingsámm fylgdist ég með
ferli hans í fyrstu, í útvarpi, blöðum
og á mannfundum. Við heima dáð-
umst að þessum unga manni og
veittum honum brautargengi heils-
hugar. Fjölskyldu hans kynntumst
við seinna allnáið og eigum dýrmæt-
ar minningar um samvemstundir á
heimili þeirra Sólveigar á Ásvalla-
götunni.
Um áratuga skeið áttum við Ey-
steinn samleið í kjördæmi og á Ál-
þingi. Gott er að minnast samvem
okkar og samvinnu, flokksbræðr-
anna allra, sem setið höfum á Al-
þingi fyrir Austurlandskjördæmi frá
stofnun þess 1959. Á það samstarf
bar aldrei skugga og jafnan gengið
til verks með einum huga.
Merkilegt þykir mér eftirá hve
traustu skipulagi Eysteinn kom á
samstarf allra alþingismanna af
Austurlandi um málefni kjördæmis-
ins. Líkt og af sjálfu sér fékk það
samstarf form og inntak — og varð
harla gott
Athyglisvert hefur mér þótt hvem
veg ýmsir spakir menn hafa ávarpað
Eystein Jónsson við aðskiljanleg
tækifæri. í þann mun sem hann var
að segja sig frá viðamestu trúnaðar-
störfum — velta af sér reiðingnum,
eins og hann sagði stundum — var
meðal annars tekið svo til orða í
Reykjavíkurbréfi Morgunblaðsins:
„Það er mikil gæfa í því fólgin að
öðlast þá fullnægingu í lífsstarfi sínu
og þann sálarfrið sem gerir mönnum
kleift að ganga frá leik á þann hátt
sem Eysteinn Jónsson hefur gert á
síðustu árum. Það segir meira um
manninn sjálfan en mörg orð.“
Þegar Eysteinn hætti þingmennsku
braut forseti Neðri deildar, Gils Guð-
mundsson, gróna þingvenju, ávarp-
aði hann sérstaklega og beindi til
hans þakkarorðum. Gylfi Þ. Gíslason
fylgdi dæmi deildarforseta og sagði
þá meðal annars:
,Af Eysteini Jónssyni hef ég aldrei í
áratugi, í samstarfi eða baráttu,
reynt annað en drengskap og heiðar-
leik. Þar hefur farið vitur maður og
góður drengur, sem á þakkir skildar
okkar allra, sem setið hafa með hon-
um á Alþingi og unnið með honum.“
Ég tek upp þessi ummæli samtíðar-
manna Eysteins Jónssonar í öðrum
stjómmálaflokkum vegna þess að
þau túlka margt það í minni hugsun
sem ég á bágt með að koma orðum
að nú þegar leiðir skiljast um sinn.
Við þær tilvitnanir skal nú aðeins
bætt þessum ávarpsorðum Guð-
mundar Inga á Kirkjubóli sem ég
geri að mínum:
Störfþín voru stór og brýn,
stækkuðu þjóðar gengi.
Óska ég þess að áhrifþín
ennþá vari lengi.
Með þessum fátæklegu línum vil ég
votta minningu Eysteins Jónssonar
virðingu og þökk. Við Margrét kona
mín og okkar fólk sendum Sólveigu
og öðrum ástvinum Eysteins inni-
legar kveðjur og biðjum þeim bless-
unar.
Vilhjálmur Hjálmarsson
Öll vitum við að sá dagur kemur að
við munum kveðja þennan heim. í
hvert sinn sem vinir og samferða-
menn falla frá verðum við máttvana
þótt fréttin sé misjafnlega óvænt.
Eysteinn Jónsson hafði náð háum
aldri þegar hann féll frá. Fréttin um
andlát hans var samt óvænt fyrir
mörg okkar sem höfðum vonað að
hann væri á batavegi.
Við fráfall Eysteins koma minning-
amar eðlilega upp í hugann. En þær
eru svo margar og grípandi að það er
nánast engin leið að raða þeim sam-
an og koma þeim frá sér í fáum orð-
um. Maðurinn var svo óvenjulegur
og áhrif hans svo mikil að maður
veit eiginlega ekki hvar á að byrja.
Verk hans og spor eru út um allt
þjóðfélagið. Lífsstarf hans hefur
skotið rótum víðar en við almennt
gerum okkur grein fyrir og árangur
starfa hans á sviði félags- og þjóð-
mála blasir víða við, án þess að getið
sé um nafnið hans. Vínur hans og
samstarfsmaður, Vilhjálmur Hjálm-
arsson, skrifaði minningar hans og
ætlaði að gera það í einni bók. Þegar
upp var staðið voru bækumar orðn-
ar þrjár þótt það helsta væri valið úr.
Morguninn sem Eysteinn féll frá var
ég við störf í Alþingi og átti þá langt
samtal við Pétur Jónasson prófessor
um Þingvelli og hið merka rit hans
um Þingvallavatn og allt umhverfi
þess. Þegar leið á samtalið gat Pétur
þess að ástæðan fyrir því að hann
réðst í þessar umfangsmiklu rann-
sóknir hefði verið að Eysteinn Jóns-
son fór þess á leit við hann fyrir 20
ámm sem formaður Náttúruvemd-
arráðs. Þetta er aðeins lítið dæmi
um áhugamál Eysteins og áhrif
hvarvetna í þjóðfélaginu.
Landið, saga þess, náttúran og fólk-
ið sem þar býr áttu allan hug Ey-
steins Jónssonar. Sérhver dráttur
landsins og einkenni vom eins og
greypt í huga hans og hann þekkti
betur til en flestir aðrir um land allL
Sem fomstumaður í Framsóknar-
flokknum alla sína tíð ferðaðist hann
um allt landið og kynntist högum
hvers einasta byggðarlags og fjöl-
margs fólks. Þær fáu frístundir sem
hann átti notaði hann gjaman til
útiveru og naut sín best í faðmi ís-
lenskrar náttúm.
Ég kynntist Eysteini Jónssyni fyrst
sem unglingur. Hann ferðaðist um
Austurland sem þingmaður kjör-
dæmisins og kom oft á heimili for-
eldra minna. Hann hafði lifandi
áhuga á öllu sem var að gerast og
spurði margs. Hann gaf sér góðan
tíma til að tala við okkur og það var
ávallt fjörugt og glaðlegt í kringum
hann.
Það varð síðan hlutskipti mitt að
fara í framboð til Alþingis fyrir Aust-
urlandskjördæmi þegar Eysteinn
Jónsson hætti sem þingmaður kjör-
dæmisins 1974. Það var á margan
hátt erfitt að koma inn í stjómmálin
þegar Eysteinn var að hætta, því
hans skarð varð ekki auðveldlega
fyllt. Af hógværð sinni gerði hann
lítið úr því og aðstoðaði okkur af
mikilli alúð. Hann lagði mikið upp
úr þvf að samvinna milli þingmanna
væri góð og var alltaf fús til að miðla
af þekkingu sinni og reynslu.
Það em næstum tveir áratugir síðan
Eysteinn Jónsson hætti á Alþingi.
Við sem gengum í fótspor hans höf-
um fundið vel fyrir áhrifum hans og
starfsorku. Hann var alls staðar
kunnur fyrir dugnað, reglusemi,
áræðni og heiðarleika. Félagar hans
og samstarfsmenn í stjómmálum
hafa flestir dáð hann og orð hans
vom almennt mjög ráðandi í erfið-
um ákvörðunum. Hann hafði mót-
andi áhrif á alla fundi sem hann tók
þátt í og var óþreytandi að gefa tón-
inn og leggja línur í málflutningi.
Andstæðingar hans í stjómmálum
virtu hann mikils og hans er nú
minnst sem eins af merkustu stjóm-
málamönnum sem ísland hefur átt.
Ferill Eysteins Jónssonar í stjóm-
málum er óvenjulegur og glæsilegur
en það kom ekki af sjálfu sér. Kom-
ungur naut hann mikils trúnaðar
vegna skarprar greindar, dugnaðar
og fómfysi. Hæfileikar hans nutu sín
vel í stjómmálum. Hann hafði
óþrjótandi starfsþrek og hlífði sér
hvergi. Stjómmálin vom mikilvæg-
asti þátturinn í lífi hans og Fram-
sóknarflokkurinn átti hug hans all-
an.
Við sem störfum f Framsóknar-
flokknum nú stöndum í mikilli
þakkarskuld við Eystein Jónsson.
Það var gæfa flokksins og þjóðarinn-
ar að fá hann ungan til starfa í þjóð-
málum og merki hans mun lengi
lifa. Framsóknarmenn á Austurlandi
minnast Eysteins af miklum hlýhug
og djúpri virðingu. Hann vann hug
og hjörtu margra með einlægni
sinni, ræðusnilld og öllu háttemi.
Við þökkum honum gæfuríkt starf
fyrir fjórðunginn og þjóðina. Umboð
sitt í stjómmálum sótti hann ávallt
til Austurlands þótt hann væri sem
ráðherra og forustumaður flokksins
stjómmálamaður fyrir landið allt.
Hann var Austfirðingur að ætt og
uppmna og var mótaður af því um-
hverfi sem hann ólst upp í austur á
Djúpavogi.
Ég vil fyrir hönd Framsóknarmanna
á Austurlandi þakka öll sporin sem
hann steig fyrir okkar hönd, um-
hyggjuna og framsýnina fyrir hönd