Tíminn - 20.08.1993, Blaðsíða 9

Föstudaggr.20. ágúst 1993
Tíminn 9
fjórðungsins. Við biðjum góðan Guð
að styrkja Sólveigu og alla afkom-
enduma sem nú sjá á bak kæmm
ástvini sem þurfti oft að leggja mikið
á fjölskyldu sína í þeim störfum sem
hann gegndi.
Við Sigurjóna þökkum persónuleg
kynni og fyrir þá ánægju og gæfú að
hafa fengið tækifæri til að kynnast
Eysteini og Sólveigu.
Halldór Ásgrúnsson
Við lát Eysteins Jónssonar verður
mér hugsað til hins langa samstarfs
sem ég átti með honum í samvinnu-
hreyfingunni. Þar var hann í fylking-
arbrjósti, lengi varaformaður stjóm-
ar Sambandsins og síðar stjómarfor-
maður í nokkur ár. Þó verða það
stjómmálin sem fyrst og fremst
munu halda nafhi hans á lofti í sögu
þjóðarinnar. Þar skipaði hann sér
sess meðal forystumannanna um
áratuga skeið.
TVúlega verður það dómur sögunn-
ar að á fyrra helmingi tuttugustu
aldarinnar hafi tvinnast saman ein-
hverjir þýðingarmestu örlagabræðir
í sögu íslensku þjóðarinnar. Á þess-
um tíma verður ísland sjálfstætt ríki
undir Danakonungi (1918) og sfðan
fullvalda lýðveldi (1944), eftir að hafa
lotið erlendum yfirráðum í margar
aldir. Túttugasta öldin hefur líka gef-
ið íslensku þjóðinni slíka velmegun,
að hún fram til þessa hefúr verið í
hópi þeirra þjóða þar sem lífskjör em
hvað best. Það er því ekki ofsagt að
algjör bylting hafi orðið í lifnaðar-
háttum Islendinga á þessari öld.
Ekki komu þessar breytingar af
sjálfu sér. Frelsið kostaði baráttu,
þótt hún væri ei með vopnum háð,
og það var þessi barátta fyrir frelsinu
sem reyndist þjóðinni mikill orku-
gjafi, enda vöktu sigramir í sjálf-
stæðismálunum aukna trú á fram-
tíðina. Þjóðin hafði dug til þess að
færa sér í nyt hinar miklu framfarir
sem áttu sér stað í veröldinni, ekki
síst eftir Iok sfðari heimsstyrjaldar.
Ekki var hikað við að takast á fang-
brögðum við miklar fiamkvæmdir
og stórar athafnir.
í baráttunni fyrir stjómarfarslegu
og efnahagslegu sjálfstæði þjóðar-
innar var það mikil gæfa að eiga
„aldamótamennina" með sínar
björtu draumsýnir og óbilandi trú á
landið sitt Þá var það ekki síður
gæfa þjóðarinnar að hún eignaðist
dugmikla stjómmálamenn, sem
reyndu með störfúm sínum að
tryggja það að draumar aldamóta-
mannanna yrðu að vemleika. En
fleira kom hér til sem skipti sköpum.
Samtök fólksins höfðu komið til sög-
unnar og áttu eftir að láta að sér
kveða í ýmsum myndum. f hópi
þessara samtaka var samvinnuhreyf-
ingin sem festi rætur í Suður-Þing-
eyjarsýslu með stofnun fyrsta kaup-
félagsins árið 1882. Þá urðu ung-
mennafélögin þýðingarmikil sam-
tök, ekki síst á fyrstu áratugum
aldarinnar. JUdamótamennimir"
vom þar í forystusveit, en þeir höfðu
einmitt næman skilning á því að
samvinnufélögin og ungmennafé-
lögin vom tveir homsteinar í upp-
byggingu frelsis og framfara. Ung-
mennafélögin lögðu áherslu á þjóð-
rækni og þjóðfrelsi. Samvinnufélög-
in vom hins vegar sameinaða aflið til
að bæta efnahagslega afkomu heim-
ilanna, gefa aukna trú á framtíðina
og stuðla að efnahagslegu sjálfstæði
þjóðarinnar. Hvor tveggja lögðu
þessi samtök áherslu á manngildið
sem skipa skyldi hærri sess en óheft
peningahyggja. Samvinnuhreyfingin
byggðist á frjálsum samtökum fjölda
einstaklinga á gmndvelli lýðræðis.
Þannig gat fólkið sjálft með samtaka-
mætti sínum skapað afl framfara
sem varð þýðingarmikill þáttur í
efnahagslífi þjóðarinnar.
Það fór ekki á milli mála að margar
af hugsjónum „aldamótamannanna"
urðu að vemleika í tímans rás. Dug-
miklir og framsýnir stjómmálamenn
unnu drengilega að því að láta fram-
tíðardraumana rætast. Þá lyftu sam-
tök fólksins í landinu grettistökum á
ýmsum sviðum. Þar í flokki vom
samvinnufélögin afkastamest.
Gamalt orðtæki segin „Veldur hver
á heldur". Þetta á við stjómmálin,
rekstur fyrirtækja, félagasamtök, já
reyndar flestar athafnir manna. Það
var gæfa samvinnuhreyfingarinnar
að eiga dugmikla fmmherja og síðar
farsæla forvígismenn. í samvinnu-
hreyfingunni var það gmndvallarat-
riði að ákveðnar hugsjónir um sam-
vinnu og samtakamátt gætu notið
sín. Meðal annars þess vegna var það
svo þýðingarmikið að til væm for-
vígismenn sem gætu túlkað þessar
hugsjónir og sameinað fólk undir
merki þeirra.
Einn af forvígismönnum í sam-
vinnuhreyfingunni frá byijun fjórða
áratugs aldarinnar til seinni hluta
þess áttunda var Eysteinn Jónsson.
Hann fæddist á Djúpavogi 1906 og
ólst þar upp í foreldrahúsum. Þegar
aldur leyfði stundaði hann þar vinnu
bæði til sjós og lands með heima-
námi hjá föður sínum, sr. Jóni
Finnssyni. Hann Iauk prófi í Sam-
vinnuskólanum hjá Jónasi Jónssyni
1927. Þegar hér er komið sögu hefði
Eysteinn trúlega verið reiðubúinn að
hefja störf innan samvinnuhreyfing-
arinnar, ef Jónas skólastjóri, sem þá
var mesti ráðamaður innan Fram-
sóknarflokksins, hefði ekki ætlað
honum annað hlutverk. Þannig vom
mál með vexti, að Jónas lagði sig
fram um að fá unga menn til starfa
fyrir Framsóknarflokkinn. Ljóst er
að í Eysteini sá hann efnilegan
stjómmálamann, enda kvaddi Jónas
hann til starfa sem aðstoðarmann
sinn, þegar hann varð ráðherra 1927
í ríkisstjóm Tryggva Þórhallssonar.
Eysteinn hafði nú kastað teningn-
um. Stjómmálabrautin var ráðin og
framinn skammt undan. Hann varð
foringi ungra framsóknarmanna;
hafði þá þegar fengið orð fyrir að
vera ræðuskömngur. Eysteinn verð-
ur svo fjármálaráðherra í ríkisstjóm
Hermanns Jónassonar 1934, sem var
samstjóm Framsóknarflokks og Al-
þýðuflokks og fékk nafnið „Stjóm
hinna vinnandi stétta". Eysteinn var
þá aðeins 27 ára gamall og þá orðinn
þingmaður Sunnmýlinga. Heim-
skreppan var þá í algleymingi og það
reyndi að sjálfsögðu mikið á fjár-
málaráðherrann að ráða fram úr
hinum erfiðu málum sem upp
komu.
Ekki verður um það deilt að Ey-
steinn stóðst með mikilli prýði fyrsta
prófið í ráðherrastóli. Á löngum
stjómmálaferli sínum, sem ekki
verður rakinn hér — enda gerð góð
skil í þriggja binda æviminningum
— átti Eysteinn eftir að gangast und-
ir mörg reynslupróf, bæði í ráð-
herrastólum og á Alþingi. Þau próf
stóðst hann þannig, að hann verður
talinn í hópi mestu stjómmála-
manna landsins á ámnum 1934-
1974. Hann markaði djúp og heilla-
rík spor í þjóðlíf íslendinga á þessum
árum, þegar þjóðin var að brjótast út
úr fátæktinni og byggja upp velferð-
arríki, sem ekki á sér marga jafn-
ingja. Geta skal þess að Eysteinn tók
einarða afstöðu með vamarsamn-
ingnum milli íslands og Bandaríkj-
anna 1951. Þá átti hann ásamt öðr-
um framsóknarmönnum þátt í því
að sett var fram krafa í ríkisstjóm Ól-
afs Thors 1953, þar sem Eysteinn var
ráðherra, að erlendir verktakar á
Keflavíkurflugvelli hættu starfsemi
sinni, en íslenskir verktakar leystu
þá af hólmi.
Eysteinn Jónsson var þó ekki aðeins
stjómmálaforingi, heldur líka for-
ystumaður í íslensku samvinnu-
hreyfingunni. Störf hans þar standa
mér nálægt, enda átti ég á þeim vett-
vangi samvinnu með honum í ára-
tugi. Er ég ekki frá því að samvinnu-
hugsjónimar, sem Eysteinn bar í
brjósti frá unga aldri, hafi orðið hon-
um til styrktar í stjómmálabarátt-
unni, enda var samvinnupólitík hluti
af lífsviðhorfi hans. Á sama hátt hef-
ur það verið samvinnuhreyfingunni
ómetanlegur styrkur að eiga slíkan
málsvara sem Eysteinn var, hvort
sem var í ríkisstjóm, á Alþingi eða í
dagtegum störfum.
Það var samvinnuhreyfingunni enn
meiri nauðsyn að eiga góða mál-
svara, vegna þess að frá því henni tók
að vaxa fiskur um hrygg hefur hún
átt mótherja, sem hafa lagt sig fram
um að hefta framgang samvinnu-
starfsins, að sjálfsögðu í því augna-
miði að styrkja samkeppnisaðilana.
Störf þessara aðila voru með ýmsu
móti: það snerti lagasetningar á Al-
þingi, fyrirgreiðslur til mótherjanna
í sumum ríkisstofnunum og ráðu-
neytum, að ógleymdum borgaryfir-
völdum, sem iðulega lögðu steina í
götu samvinnufélaganna, bæði Sam-
bandsins og kaupfélagsins í Reykja-
vík. Auðvitað var það hin pólitíska
undiralda sem hér áður fyrr mótaði
ákvarðanir í bæjarstjóm, þegar mál
samvinnuhreyfingarinnar voru á
dagskrá. Það var því ekki vanþörf á
því, að samvinnuhreyfingin ætti
málsvara á Alþingi, enda vom aðal-
mótherjamir þar vel mannaðir. Víð-
ar í stjómkerfinu þurfti hún að eiga
málsvara.
Störf Eysteins Jónssonar innan
samvinnuhreyfingarinnar vom
margþætt. Hann átti stóran þátt í
stofnun Kaupfélags Reykjavíkur árið
1931. Var hann formaður félagsins
frá upphafi uns það sameinaðist öðr-
um hliðstæðum félögum í Kaupfélag
Reykjavíkur og nágrennis, KRON,
sem sett var á stofn árið 1934. í
stjóm Sambandsins var hann kjör-
inn 1944 og sat þar óslitið til ársins
1978. Hann gegndi stöðu varafor-
manns 1946 til 1975. Síðustu þrjú
árin var hann stjómarformaður
Sambandsins. Hafði hann þá setið í
Sambandsstjóm í 34 ár. Þá átti Ey-
steinn sæti í stjóm menningarsjóðs
Sambandsins í mörg ár.
Þekking og reynsla Eysteins Jóns-
sonar af þjóðmálum og starfsháttum
víðsvegar um Iandið kom að góðu
liði við stjómarstörf í Sambandinu.
Á Sambandsstjómarfundum fór oft
mikill tími í umræður um málefni
kaupfélaganna. Félögin leituðu oft
til Sambandsins, þegar um vandamál
var að ræða í rekstrinum. Eysteinn
var bæði tillögu- og úrræðagóður
þegar finna þurfti lausn á vandamál-
um. Oftast var hann hvetjandi þegar
uppbyggingarstarf var til umræðu.
íslensk samvinnuhreyfing á Ey-
steini Jónssyni miklar þakkir að
gjalda. Brennandi áhugi hans á mál-
efnum samvinnufélaganna var mik-
ill. Með löngu starfi í stjóm Sam-
bandsins tengdi hann saman nútíð
og fortíð. Reynsla hans af störfum
Alþingis í áratugi, en þar sat hann á
forsetastóli í nokkur ár, og af störf-
um í æði mörgum ríkisstjómum, gaf
honum óvenjumikla innsýn í stjóm-
málin og sjálfan þjóðarbúskapinn.
Það var því þýðingarmikið fyrir sam-
vinnuhreyfinguna að eiga Eystein
Jónsson sem málsvara í svo langan
tíma. Á þeim ámm, sem Eysteinn sat
í Sambandsstjóm, var samvinnu-
hreyfingin öflug og Iagði fram mik-
inn skerf í þjóðarbúskapinn. Hreyf-
ingin átti ekki lítinn þátt í því að
skapa það velferðarþjóðfélag sem við
nú búum við.
Fyrir nokkmm ámm byrjaði hins-
vegar að syrta í álinn, ekki síst hjá
Sambandinu. Þróun mála þar olli
miklum vonbrigðum ekki síst hjá
eldri forystumönnum. Við Eysteinn
Jónsson vomm í þeim hópi ásamt
fjölda annarra. Þegar þessar línur
em ritaðar ríkir nokkur óvissa um
framtíð Sambandsins. Nú verða
kaupfélögin og sem flestir sam-
vinnumenn að hjálpa til þess að
framtíð Sambandsins verði tryggð.
Ekki má ljúka minningargrein um
Eystein Jónsson án þess að minnast
á hug hans til íslenskrar náttúm. Ey-
steinn hefur verið „náttúmbam",
mikill útivistarmaður, mikill nátt-
úmskoðandi. Jafnvel í mesta annríki
stjómmálanna gaf hann sér tíma til
þess að ganga á vit móður náttúm.
Þangað sótti hann andlega hvíld og
styrk til að takast á við hin marg-
þættu verkefni. Útiveran, skíðaferðir
og göngur á fjöll, reyndist mikil og
góð heilsubót, enda bar hann aldur-
inn vel, ekki síst þegar tillit er tekið
til þess andlega álags sem fylgdi því
að vera í forystu stjómmálanna.
Áhugi Eysteins fyrir íslenskri nátt-
úm varð til þess að hann hóf afskipti
af náttúmvemd og umhverfismál-
um. Þessum málum helgaði hann að
hluta störf sín og sýnir það best
framsýni hans í þessum málum.
Hann hafði t.d. forystu um nýja nátt-
úmvemdarlöggjöf og varð formaður
Náttúmvemdarráðs árið 1972, Því
starfi gegndi hann í nokkur ár. Ey-
steinn hefur ferðast mikið um landið
og skoðað náttúm þess. Hann þekkir
þar margan krók og kima, fjöll og
dali. Gönguleiðimar í kringum
Reykjavík em kunningjar hans. Þótt
aldurinn hefði færst yfir, vom útiver-
unni ekki gefin grið. Farið var á skíði
þegar færi gafst, ekki bara göngu-
skíðin. Haldið var upp í Bláfjöllin og
farið þar í stærstu Iyftunni upp á
hæstu brekkumar. Þar sáu menn Ey-
stein renna sér í rólegu svigi af
miklu öryggi niður hlíðamar.
í einkalífi hefur Eysteinn Jónsson
verið mikill gæfumaður, átt farsælt
og hamingjusamt heimilis- og fjöl-
skyldulíf. Sólveig kona hans hefúr
verið styrkur lífsfömnautur. Hún
stjómaði heimilishaldinu með ein-
stakri prýði. Þá hefúr bamalán aukið
gæfú þeirra hjóna, en böm þeirra
em: Sigríður, Eyjólfur, Jón, Þorberg-
ur, Ólöf og Finnur. Bamabömin em
þrettán og bamabamabömin níu.
Að leiðarlokum vil ég þakka Ey-
steini Jónssyni mikið og gott áratuga
samstarf innan samvinnuhreyfingar-
innar. Við Margrét minnumst með
þakklæti vináttunnar og samveru-
stundanna sem við áttum í gegnum
árin með þeim hjónum. Við sendum
Solveigu og fjölskyldunni okkar
innilegustu samúðarkveðjur og biðj-
um guð að blessa framtíð þeirra.
Erlendur Einarsson
Nokkmm orðum og þakklátum
huga vil ég minnast föðurbróður
míns, Eysteins Jónssonar, er varð
bráðkvaddur miðvikudaginn 11. ág-
úst 1993. Skammt er síðan hann
gekk á fjöll og skóf mjöll á skíðum.
Og engu hafði Elli kerling fengið
áorkað í glímu við hið andlega at-
gervi frænda míns, er skyndibragði
var beitt. Er því harmur í huga skyld-
menna og vina, en langri og góðri
ævi er lokið.
Eysteinn fæddist á Djúpavogi 13.
nóvember 1906, sonur frú Sigríðar
Hansdóttur Beck og séra Jóns Finns-
sonar á Hofi í Álftafirði og Djúpa-
vogi. Eysteinn var þriðji sonurinn.
Elstur var Finnur sem dó nokkurra
vikna. Næstelstur var Jakob sem
skýrður hafði verið skemmri skím
en náð þrótti ungabam, og varð
hann gamall maður. Fleiri urðu ekki
böm Sigríðar og séra Jóns.
Sigríður Beck var hin fimmta í röð
þrettán bama Hans Jakobs Beck, út-
vegsbónda á Sómastöðum í Reyðar-
firði og fyrri konu hans, Steinunnar,
dóttur Páls bónda að Karlsskála
Jónssonar og konu hans Helgu Áma-
dóttur. Hans Jakob var sonur Christ-
ens N. Beck, verslunarmanns á Eski-
firði, danskrar ættar og Mariu Eliza-
betar, dóttur Richards Long, versl-
unarstjóra á Eskifirði. Richard var
fæddur skammt frá Hull í Englandi
30. nóvember 1783. Hann er ættfað-
ir Longættar á íslandi en Becksætt á
íslandi er ein grein hennar, afkom-
endur Maríu Elizabetar og Christens
Beck.
Hans Jakob Beck var fjölhæfur for-
ystunmaður í byggðarlagi sínu, fór
utan til Norðurlanda og Englands,
talaði dönsku, ensku og eitthvað í
frönsku, lék á orgel, byggði steinhús
árið 1875 sem enn stendur friðlýst
og talaði máli fríkirkjusafnaðar sem
stofnaður var eystra eftir átök við
kirkjustjóm og yfirvöld. Hans Jakob
missti fyrri konu sína og var seinni
kona hans Mekkín Jónsdóttir Beck.
Séra Jón Finnsson var sonur prests-
hjónanna Finns Þorsteinssonar frá
Desjarmýri og Klyppstað í Loð-
mundarfirði og Ólafar Einarsdóttur í
Hellisfirði Erlendssonar. Minni séra
Finns var með fádæmum. í Bessa-
staðaskóla skemmti hann skóla-
bræðmm sínum með því að þylja
sögur utan bókar á kvöldin, íslend-
ingasögur og aðrar fomsögur, Þús-
und og eina nótt og þjóðsögur. Finn-
ur var sonur Þorsteins Mikaelssonar
og Kristínar, dóttur séra Jóns Stef-
ánssonar í Vallanesi, en faðir Þor-
steins, Mikhael Mathias skipstjóri
var af enskum og skandínavískum
ættum. Þau hjón, Þorsteinn og
Kristín, vom bæði tvö hnyttin og
skáldmælt og samtöl þeirra stund-
um í bundnu máli.
Framættir Eysteins Jónssonar
margar kynslóðir virðast í fljótu
bragði vera einvörðungu austfirskar,
að undanteknum hinum þremur er-
lendu forfeðmm sem hér em nefnd-
ir. Löngu fyrr, snemma á 16. öld,
hafði þó flust austur af Suðurlandi
formóðir Eysteins ein, prestsdóttir í
Odda á Rangárvöllum. Það var Krist-
ín Stefánsdóttir, Gíslasonar biskups í
Skálholti Jónssonar og varð tengda-
dóttir, eiginkona og móðir skáld-
prestanna nafnkunnu, Einars Sig-
urðssonar í Heydölum, ólafs og Stef-
áns.
Fyrr á tímum höfðu margir foreldr-
ar ekki efni á því að senda böm sín í
skóla eins og tekið var til orða, lang-
skólaveginn. Foreldrar bræðranna
Jakobs og Eysteins höfðu ekki efni á
að styrkja báða syni sína til fulls með
slíkum hætti. Ef svo hefði verið,
ímynda ég mér að Eysteinn hefði val-
ið náttúmffæðina og orðið þrótt-
mikill fræðimaður á því sviði. Nátt-
úrufræðin á íslandi hafi þannig trú-
lega farið á mis við öflugan liðs-
mann.
Það varð hlutskipti Eysteins að
beita gáfúm og kröftum á öðmm
vettvangi. Haft var eftir Eysteini að
affærasælast væri alla jafna að sinna
því sem menn hafa nokkur tök á að
hafa áhrif á. Ungur varð Eysteinn
áhrifamaður í stjómmálum landsins
og stöðu sinni í fremstu víglínu hélt
hann síðan sökum hæfileika og
kapps, trúr hugsjón sinni. Ungu fólki
gaf han þetta ráð: Allir væm í raun
áhrifamenn þvf að alls staðar biðu
verkefni úrlausnar, þótt ekki væm
þau öll jafn áberandi í þjóðfélaginu.
Sökum hartnær aldarfjórðungs-
dvalar minnar erlendis, minnist ég
nú tveggja skeiða samvista við Ey-
stein, Sólveigu og þeirra fólk. Frá
æskuskeiði og unglingsámnum
skiptast á í minningunni ánægjuleg-
ir fundir tveggja bammargra fjöl-
skyldna, á stórhátíðum, afmælum og
í ferðum út á land. Einnig þrjú
minninngabrot: Bílferð austur á
Kambabrún þegar ég var fjögurra
ára. Þaðan leit ég Suðurlandsundir-
lendið sem ég hélt vera sléttur Kan-
ada þar sem ég hafði séð dagsins ljós
og saknaði, nýkominn til íslands.
Hafði ég þá í gleði minni á orði á
vestur- íslensku: „Eysteinn good að
keyra mig til Kanada.“ Löngu síðar,
vegleg myndskreytt Sturlunga í
fermingargjöf í tveimur bindum
með kortum og ættartölum. í þriðja
lagi í löngufrímínútunum á mennta-
skólaámnum og stundum eftir
skóla: besta skemmtun í bænum —
stúkusæti á áhorfendapalli Alþingis
þar sem áttust við ræðuskömngar á
gullaldartíma, hver öðmm snjallari,
Eysteinn skýrmæltur og viss í sinni
sök, með tölur á hraðbergi, vígfimur
en sanngjam.
Hið síðara skeið tíðra samfunda við
Eystein og Sólveigu er næstliðinn
hálfur annar áratugur. Ánægjulegar
heimsóknir, samtöl og umræður um
menn og málefni, austfirskar ættir,
stjómmál heima og erlendis, náttúr-
unnar ríki, náttúmvemd og útivist
Margt bar á góma og fræddist ég um
margt. Það var íslandi mikið lán og
óþekkt í öðmm löndum, eftir því
sem ég best veit, að náttúmvemd
naut í upphafi forystu manns á borð
við Eystein, fyrmrn reynslumikils
áhrifamanns á hæsta valdastigi sem
á besta aldri kaus að láta öðmm eftir
forystu flokks og stjómmála til að
helga sig náttúruvemdarmálum. Ey-
steins verður minnst fyrir störf sfn á
því sviði. En vandasamt er að halda í
horfinu þegar kempur víkja um síðir
og hætt var við sem gerst hefúr illu
heilli að fslendingar hafa staðið í
stað í umhverfismálum og stefna
jafnvel stundum í öfuga átt
Eysteinn fylgdist allt til loka með
stjómmálum og þótti mér leik-
manninum furðu sæta er maðurinn
sá fyrir atburði, ár fram í tímann t.d.
út frá þróun í bankamálum, hús-
næðismálum eða fjölskyldumálum.
Síðastnefndi málaflokkurinn var
honum mjög hugleikinn sfðustu
áratugina og taldi hann allt sem
honum tengdist vera sérsvið. Stund-
um var sem honum þætti miður að
fá ekki ráðið neinu lengur. Og ég fæ
raunar ekki varist þeirri hugsun að
unglingamir sem nú hafa fært sig af
áhorfendapöllunum niður í þingsal-
inn, hefðu vel mátt þiggja fleiri ráð
hjá gömlu kempunni, hinum aldur-
hnigna vitmanni sem aldrei stirðn-